MURAT NEHRİ’NDE YAKALANAN Capoeta trutta (Heckel, 1843)’NIN KAS DOKUSUNDA BAZI METALLERİN BİRİKİM KONSANTRASYONLARININ BELİRLENMESİ

Yıl 2013, Cilt: 6 Sayı: 1, 111 - 121, 18.03.2014

Muammer Kırıcı , Mehmet Taysı , Aydın Bengü Ünal İspir

Öz

Bu çalışmada; Murat Nehri (Bingöl, Genç)’nden Kasım 2010 – Haziran 2011 tarihleri arasında yakalanan 37 adet Capoeta trutta’nın kas dokularında mangan (Mn), bakır (Cu), krom (Cr), kadmiyum (Cd), nikel (Ni), çinko (Zn) ve kobalt (Co)’ın birikim düzeylerinin belirlenmesi amaçlanmıştır. Metallerin birikim düzeyleri Atomik Absorbsiyon Spektrofotometre (AAS) cihazı kullanılarak ppm cinsinden tespit edildi. Cr ve Cd, AAS tayin sınırları dışında olup hiçbir dokuda tespit edilmedi. Mn, Cu, Ni, Zn ve Co’ın bütün dokularda bulunduğu belirlendi. Elde edilen değerler, Tarım Bakanlığı ve Dünya Sağlık Örgütü tarafından belirtilen kabuledilebilir değerler ile karşılaştırıldığında balık örneklerinin maksimum kabuledilebilir limitleri aşmadığı tespit edilmiştir. Balıklarda bulunan metal değerleri, balık dokularında kabul edilebilir metal değerlerinin altında bulunduğu için insan sağlığına zararlı olmadığı belirlendi.

Anahtar Kelimeler

Capoeta trutta, Murat Nehri, Metal Konsentrasyonu, Kas Doku

Kaynakça

• WHO 1989 00 30 0.50 00 00 100 Mokhtar, 2009; Öztürk vd., 2009 EC 2005 0.2 0.05 EC, 2005
• MAFF 1995 2.00 20 50 Ikema and Egieborb, 2005 UNEP 0.3 0.3 UNEP, 1985 TGK 0.2 20 0.05 TGK, 2002
• Tablo 2. Murat Nehri ( Bingöl )’ nde yakalanan Capoeta trutta’nın kas dokularında tespit edilen ağır metal düzeyleri. Mn Cu Ni Zn Co Kasım 2010 Min: 0.018 Ort: 0.055 Mak:0.169 Min: 0.013 Ort: 0.147 Mak:0.255 Min: 0.034 Ort: 0.132 Mak:0.213 Min: 0.782 Ort: 044 Mak:443 Min: 0.001 Ort: 0.074 Mak:0.104 Aralık 2010 Min: 0.354 Ort: 0.449 Mak:0.560 Min: 0.700 Ort: 0.837 Mak:004 Min: 0.158 Ort: 0.247 Mak:0.314 Min: 0.133 Ort: 0.214 Mak:0.260 Min: 0.023 Ort: 0.031 Mak:0.037 Ocak 2011 Min: 0.167 Ort: 0.184 Mak:0.201 Min: 0.431 Ort: 0.492 Mak:0.563 Min: 0.097 Ort: 0.116 Mak:0.137 Min: 0.676 Ort: 0.741 Mak:0.804 Min: 0.011 Ort: 0.014 Mak:0.016 Şubat 2011 Min: 0.296 Ort: 0.372 Mak:0.467 Min: 0.267 Ort: 0.361 Mak:0.408 Min: 0.035 Ort: 0.061 Mak:0.100 Min: 0.771 Ort: 0.891 Mak:154 Min: 0.013 Ort: 0.016 Mak:0.021 Mart 2011 Min: 0.208 Ort: 0.337 Mak:0.457 Min: 0.242 Ort: 0.353 Mak:0.431 Min: 0.097 Ort: 0.137 Mak:0.151 Min: 0.796 Ort: 0.933 Mak:101 Min: 0.011 Ort: 0.019 Mak:0.027 Nisan 2011 Min: 0.191 Ort: 0.205 Mak:0.231 Min: 0.573 Ort: 0.608 Mak:0.679 Min: 0.299 Ort: 0.325 Mak:0.348 Min: 0.102 Ort: 0.121 Mak:0.153 Min: 0.001 Ort: 0.001 Mak:0.001 Mayıs 2011 Min: 0.016 Ort: 0.028 Mak:0.042 Min: 0.255 Ort: 0.276 Mak:0.293 Min: 0.124 Ort: 0.215 Mak:0.342 Min: 0.084 Ort: 0.151 Mak:0.216 Min: 0.000 Ort: 0.001 Mak:0.002 Haziran 2011 Min: 0.014 Ort: 0.041 Mak:0.057 Min: 0.857 Ort: 0.905 Mak:007 Min: 0.016 Ort: 0.033 Mak:0.058 Min: 0.487 Ort: 0.566 Mak:0.699 Min: 0.009 Ort: 0.012 Mak:0.015
• Şekil 2a. Murat Nehri’nde yakalanan Capoeta trutta’nın kas dokularında tespit edilen Mn konsantrasyonunun aylara göre değişimleri. Şekil 2b. Murat Nehri’nde yakalanan Capoeta trutta’nın kas dokularında tespit edilen Ni konsantrasyonunun aylara göre değişimleri. 0,2 0,4 0,6 0,8 1 1,2 Zn k o n sa n tr as yo n u ( p p m ) Aylar Şekil 2c. Murat Nehri’nde yakalanan Capoeta trutta’nın kas dokularında tespit edilen Zn konsantrasyonunun aylara göre değişimleri. 0,01 0,02 0,03 0,04 0,05 C o kon sa n tr as yon u ( p p m ) Aylar Şekil 2d. Murat Nehri’nde yakalanan Capoeta trutta’nın kas dokularında tespit edilen Co konsantrasyonunun aylara göre değişimleri. Şekil 2e. Murat Nehri’nde yakalanan Capoeta trutta’nın kas dokularında tespit edilen Cu konsantrasyonunun aylara göre değişimleri. Tablo 2 ve Şekil 2 incelendiğinde, ağır metal birikimi bakımından örnek alınan 8 ayın ortalaması sırasıyla Zn>Cu>Mn>Ni>Co oldugu görülmektedir. İncelenen metallerin tamamı içinde en fazla bulunan Zn olup maksimum 1.443 ppm olarak bulunmuştur. Tüm aylara göre en az tespit edilen metal ise Co olup Mayıs ayında tespit edilmiştir. Ayrıca Cr ve Cd ise çalışmanın yapıldığı ayların tamamın da AAS cihazının ölçüm sınırları dışında olup hiçbir ayda bulunamamıştır. Tablo 2 incelendiğinde, Kasım, Ocak, Şubat ve Mart aylarında Zn; Aralık, Nisan, Mayıs ve Haziran aylarında Cu balık kas dokusunda en fazla biriken metaller olarak tespit edilmiştir. Bununla beraber Kasım ayında en az tespit edilen Mn olurken, diğer tüm aylarda Co en az tespit edilen metaldir. TARTIŞMA ve SONUÇ Yoğun zirai faaliyetlerin yapıldığı Murat Nehri çevresinde kullanılan zirai ilaçlar ve yerleşim yerlerinde bırakılan kanalizasyon atıkları, çevreyi kirletmekte, erozyon, yağmur suları, rüzgarlar ve atıkların direkt Murat Nehrine deşarj edilmesiyle akuatik ortam ağır metal yönünden zenginleşmekte, bunun bir sonucu olarak canlı yaşam etkilenmektedir. Yapılan bu araştırmada Capoeta trutta’nın kas dokusundaki metal düzeylerinin kabul edilebilir değerler içerisinde olduğu tespit edilmiştir. Bu çalışmada, kas dokuda en fazla birikim gösteren metal Zn olup bunu sırasıyla sırasıyla Cu, Mn, Ni ve Co izlemektedir. Kır ve Tumantozlu (2012), Karacaören-II baraj gölünde Cyprinus carpio balıklarında ağır metal birikimi üzerine yaptıkları çalışmada kas dokusunda en fazla biriken metalin Zn olduğunu tespit etmişlerdir. Zn’den sonra en fazla biriken metaller sırasıyla Fe, Al, Sr ve Mn olarak tespit edilmiştir. Ayrıca çalışmada bizim çalışmamıza paralel olarak Cr ve Cd hiçbir dokuda tespit edilememiştir. Köse ve Uysal (2008), cinsi olgunluğa erişmemiş pullu sazan (Cyprinus carpio L., 1758)’ların dokularındaki metal birikimi üzerine yapmış olduğu çalışmada kasta metal birikimini sırasıyla Ca>Mg>Zn>Fe>Cd şeklinde tespit etmiştir. Canpolat ve Çalta (2001) tarafından Aconthobrama marmid türü üzerinde yapılan çalışmada, kas dokuda Co, Cr, Cd ve Pb tespit edilememiştir. Kasda en fazla birikim gösteren ağır metalin Zn olup bunu sırasıyla Fe, Cu ve Mn izlediğini tespit etmişlerdir. Çalta ve ark. (2000), Keban Baraj Gölü’nde Capoeta trutta’nın çeşitli doku ve organlarında ağır metal birikimini incelemişlerdir. Sonuçta kas dokuda en fazla birikim gösteren ağır metal Zn olup bunu sırasıyla Fe ve Mn izlediğini tespit etmişlerdir. Canpolat (2001), Hazar Gölü’nden yakalanan Capoeta capoeta umbla (Heckel, 1843)’da bazı ağır metal miktarlarını incelemiştir. Araştırma sonucuna göre incelenen doku ve organlarda en yüksek birikim gösteren metalin Zn olduğunu belirlemiştir. Bu araştırmacıların bulguları, bizim bulgularımızı destekler niteliktedir. Al-Weher (2008), Ürdün’de Oreochromis aureus, Cyprinus carpio ve Clarias lazera türlerinin kas, kemik, deri, pul ve solungaçlarında Cu, Cd ve Zn birikimlerini araştırmıştır. Çalışmada bütün balıklarda en düşük metal birikimleri kas dokuda elde edilmiştir. Üç balıkta da kas dokuda en yüksek bu çalışmada olduğu gibi Zn tespit edilmiştir. Ardından sırayla Cu ve Cd gelmektedir. Chi et al. (2007) Çin’de Taihu Gölünde Cyprinus carpio, Carassius auratus, Hypophthalmichthys molitrix ve Aristichthys nobilis türlerinin kas, karaciğer, gonad, deri ve beyin dokularında Zn, Cu, Cd, Cr ve Pb metallerinin birikimini incelemişlerdir. Çalışmada bütün balıklarda ortalama olarak en düşük metal birikimi kas dokuda olduğu tespit edilmiştir. Kas dokuda metal birikimi bütün balıklarda ortalama olarak sırasıyla şöyledir: Zn>Cu>Pb>Cr>Cd. Usero et al. (2003) İspanya’nın Güney Atlantik Sahilinde Solea vulgaris, Anguilla anguilla ve Liza aurata türlerinde karaciğer ve kas dokusunda As, Hg, Mn, Cr, Fe, Cu, Zn, Ni, Cd ve Pb birikimini araştırmıştır. Çalışma sonunda As, Mn ve Cr metallerinin kas dokularında, Hg, Fe, Cu, Zn, Ni, Cd ve Pb metallerinin karaciğer dokusunda daha fazla biriktiğini tespit etmiştirler. Kas dokusunda ise yine bizim çalışmamıza paralel olarak Zn metalinin diğer metallere göre daha fazla biriktiğini tespit etmiştirler. Balıklarda kas dokusu genelde metallerin bağlanmasında etkin bir doku değildir. Fakat metallerin besin zinciri yolu ile insanlara taşınmasında önemlidir. Bu yüzden balıkların özellikle insan gıdası olarak kullanılan kas dokusunda daha az metal birikiminin olması gıda güvenligi açısından önemlidir. Balıkların doku ve organlarındaki metal birikimi üzerine yapılan birçok çalışmada en yüksek metallerin karaciğer ve solungaç gibi aktif iç organların dokularında biriktiği, en düşük birikimin ise kas dokusunda olduğu görülmüştür (Tekin-Özan ve Kır, 2008; Türkoğlu, 2008; Alhas vd., 2009; Mol et al., 2010; Kır ve Tumantozlu, 2012). Sonuç olarak, bu çalışmada insanlar tarafından yenen kasdaki birikim düzeyi, Tarım Bakanlığının 1991 yılı ve 20884 sayılı Resmi Gazete’de yayınladığı balık ve yumşakçalar için belirtilen kabul edilebilir ağır metal değerlerinin, WHO (Dünya Sağlık Örgütü), EC (Avrupa Birliği Komisyonu), MAFF (Ministry of Agriculture, Fisheries and Food, İngiltere), Birleşmiş Milletler Çevre Programı (UNEP) ve Türk Gıda Kodeksi (TGK) tarafından belirtilen kabuledilebilir değerlerin (Tablo 2) altında bulunmuştur. Bundan dolayı Murat Nehrinde bulunan ve insanlar tarafından sevilerek tüketilen Capoeta trutta’nın metaller bakımından insan hayatını olumsuz yönde etkileyecek düzeyde olmadığı anlaşılmıştır. Elde edilen sonuçlara göre günümüz için bir tehlike söz konusu olmadığı yargısına varsakta, gelişen teknoloji ile birlikte sanayileşme ve şehirleşme nedeniyle büyük tehdit altında olan çevreyi koruyabilmek için şimdiden gerekli tedbirler alınmalıdır. Gerek bu çalışma bölgesi ve gerekse diğer alanlarda balıklardaki ağır metal düzeyleri sürekli olarak kontrol edilmeli ve buna neden olabilecek önlemler alınmalıdır. KAYNAKLAR
• Alhas, E., Oymak, S. A., Karadede-Akın, H., (2009). Heavy metal concentrations in two barbus, Barbus xanthopterus and Barbus rajanorum mystaceus from Atatürk Dam Lake, Turkey. Environmental Monitoring and Assessment, 148: 11-18.
• Al-Weher, S. M., (2008). Levels of heavy metal Cd, Cu and Zn in three fish species collected from the Northern Jordan Valley, Jordan. Jordan Journal of Biological Sciences, 1: 41-46.
• Canpolat, Ö. (2001). Hazar Gölü’nde yakalanan Capoeta capoeta umbla (Heckel, 1843)’da bazı ağır metal miktarlarının tespiti. Yüksek lisans tezi, Fırat Ünv. Fen Bilm. Ens. Su Ürünleri Temel Bilimleri Anabilim Dalı, Elazığ.
• Canpolat, Ö., Çalta, M., (2001). "Keban Baraj Gölü (Elazığ)’nden yakalanan Acanthobrama marmid (Heckel, 1843)’de bazı ağır metal düzeylerinin belirlenmesi", F. Ü. Fen ve Müh. Bilimleri Dergisi, 13(2), 263-268.
• Chi, Q., Zhu, G., Langdon, A., (2007). Bioaccumulation of heavy metals in fishes from Taihu Lake, China. Journal of Environmental Sciences, 19: 1500–1504.
• Çalta, M., Canpolat, Ö., Nacar, A. “Elazığ Keban Baraj Gölü’nde yakalanan Capoeta trutta (Heckel, 1843)’da bazı ağır metal düzeylerinin belirlenmesi”, IV. Su Ürünleri Sempozyumu, s: 800-811, Haziran 2000, Erzurum.
• Dural, M., Göksu M.Z., and Özak, A.A. (2007). Investigation of heavy metal levels in economically important fish species captured from the Tuzla lagoon, Food Chemistry, 102: 415-421.
• EC (European Commission), (2005). Commission Regulation (EC) No 78/2005 of 19 January 2005 amending Regulation (EC) No 466/2001 as regards heavy metals, L 16/43–45.
• Ikema, A., Egieborb, N., (2005). Assessment of trace elements in canned fishes (mackerel, tuna, salmon, sardines and herrings) marketed in Georgia and Alabama (United States of America). Journal of Food Composition and Analysis, 18: 771-787.
• Kasassi, A., Rakimbei, P., Karagiannidis, A., Zabaniotou, A., Tsiouvaras, K., Nastis, A., (2008). Soil contamination by heavy metals: Measurements from a closed unlined landfill. Bioresource Technology, 99: 8578-8584.
• Kır, İ., Tumantozlu, H., (2012). Karacaören-II baraj gölü’ndeki su, sediment ve sazan (Cyprinus carpio) örneklerinde bazı ağır metal birikiminin incelenmesi. Ekoloji, 21, 82, 65-70.
• Köse, E, Uysal, K. (2008). Cinsi olgunluğa erişmemiş Pullu Sazan (Cyprinus carpio L., 1758)’ların kas, deri ve solungaçlarındaki ağır metal akümülasyon oranlarının karşılaştırılması, Dumlupınar Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 17: 19-26.
• Köse, E. (2007). Enne Barajı’nda yaşayan balıklarda ağır metal birikiminin araştırılması, Yüksek Lisans Tezi, Dumlupınar Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Kütahya.
• Mokhtar, M., (2009). Assessment level of heavy metals in Penaeus monodon and Oreochromis Spp. in selected aquaculture ponds of high densities development area. European Journal of Scientific Research, 30, p: 348-360. Mol, S., Özden, Ö., Oymak, S. A., (2010). Trace metal contents in fish species from Atatürk Dam Lake (Euphrates, Turkey). Turkish Journal of Fisheries and Aquatic Sciences, 10: 209-213.
• Öztürk, M., Özözen, G., Minareci, O., Minareci, E., (2009). Determination of heavy metals in fish, water and sediments of Avşar Dam lake in Turkey. Iran. J. Environ. Health. Sci. Eng., 6(2): 73-80.
• Resmi Gazete, Tebliğler. Sayı: 20884, Sayfa: 5, 28 Mayıs 1991.
• Tekin-Özan, S., Kır, İ., (2008). Seasonal variations of heavy metals in some organs of Carp (Cyprinus carpio L., 1758) from Beyşehir Lake (Turkey). Environmental Monitoring and Assessment, 138: 201-206.
• TGK, Türk Gıda Kodeksi, (2002). Resmi Gazete, 23 Eylül 2002, No. 24885.
• Türkoğlu, M., (2008). Van Gölünden alınan su, sediment ve İnci Kefali (Chalcalburnus tarichi, Pallas, 1811) örneklerinde bazı ağır metal düzeylerinin araştırılması. Yüksek Lisans Tezi, Yüzüncü Yıl Üniv. Fen Bilimleri Enstitüsü Su Ürünleri Anabilim Dalı, Van.
• UNEP (1985). Reference Methods for Marine Pollution Studies, Determination of total Hg in marine sediments and suspended solids by cold vapour AAS, p: 26.
• Usero, J., Izquierdo, C., Morillo, J., Gracia, I., (2003). Heavy metals in fish (Solea vulgaris, Anguilla anguilla and Liza aurata) from salt marshes on the southern Atlantic coast of Spain. Environment International, 29: 949–56.
• Yıldız, K., Sipahioğlu, Ş., Yılmaz, M. (2000). Çevre Bilimi, Gündüz Eğitim ve Yayıncılık, Ankara, s. 208.