Çerkeşşeyhizâde Mehmed Tevfik Efendi’nin Tevhîd Anlayışı

Yıl 2020, Sayı: 40, 219 - 242, 20.03.2020

İbrahim Bayram

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.667866

Öz

Son dönem Osmanlı ulemasının önemli simalarından biri olan Çerkeşşeyhizâde Mehmed Tevfik Efendi, ilim ve tasavvuf ehli bir ailenin evladı olarak 1242/1826 yılında Ankara’da dünyaya gelmiş-tir. İlk tahsilini doğduğu şehirde aldıktan sonra İstanbul’a gelmiş, burada Vidinli Mustafa Efendi ile Hafız Seyyid Efendi gibi âlimlerin derslerini takip ederek onlardan icazet almıştır. İmparatorluğun çeşitli bölgelerinde mevleviyet görevlerinde bulunmuş, Medine’de kadılık yapmış, sonrasın-da Ankara’ya dönerek müderrislik yapmıştır. Bunların dışında çeşitli vazifelerde de bulunmuş, en son 1899 yılında sırasıyla önce Anadolu sonra da Rumeli Kazaskerliği payesi ile taltif edilmiştir. 1901 yılında vefat eden müellif, İstanbul Aksaray’da defnolunmuştur.
Ardında sarf, nahiv, edebiyat, sağlık, fıkıh, mantık, felsefe, tasavvuf ve kelâm alanında çoğu risale tarzında pek çok eser bırakan Çerkeşşeyhizâde Mehmed Tevfik Efendi, İslâm inancının en temel meselelerine dair görüş beyan etmiştir. Bu manada tevhîd konusunda da fikirlerini dile getirmiş-tir. O, tevhîde adeta giriş sadedinde önce birliğini ortaya koyacağı ilahın varlığını (isbât-ı vâcib) ispat etmeye çalışmış, bu manada açıklamalarını özellikle vâcib, mümkün ve mümteni kısımların-dan oluşan varlık mertebeleri üzerine yoğunlaştırmıştır. Bu kavramlardan hareketle oluşturduğu öncüllere bağlı olarak bir zorunlu varlığın gerekliliğini akli yoldan ispat etmiştir. Sonrasında evrendeki düzene delalet eden bir kısım âyetlerden yola çıkarak bir ilahın varlığının zorunlu olduğunu göstermeye çalışmıştır.
Müellif, tevhîd konusunu işlerken onun mahiyeti, zat-sıfat ilişkisi, aklın tek başına bu ilkeye ulaş-masının imkânını ele almış, ayrıca filozofların sudur teorisinin tevhîd düşüncesi bağlamında bir değerlendirmesini yapmıştır. Bu meselelerle ilgili olarak o, tevhîdi, Allah’ın vâcibü’l-vücûd, yaratıcı ve ma‛bud olma hususunda birliği olarak açıklamıştır. Yine Allah’ın sıfatlarının O’nun zatının ne aynı ne de gayrı olduğunu ifade ederek tevhîd düşüncesinin zedelenmesinin önüne geçmeye çalışmıştır. Bu konuda İslâm filozoflarının sudur anlayışı çerçevesinde ortaya koydukları görüşlerin cisimlerin kadimliği düşüncesini beraberinde getirdiği için onların İslâm’ın tevhîd anlayışından uzaklaştıklarını savunmuştur.
Onun bu konuda ilgisini yoğunlaştırdığı temel mesele ise şüphesiz tevhîd delilleri olmuştur. Bu manada öncelikle Allah’ın varlığını ispat aşamasında yer verdiği vâcib/zorunlu kavramından hareketle O’nun birliğini ortaya koymaya çalışmıştır. Bu aşamada önce âlemin mümkün varlık olmasından yola çıkarak onun zorunlu bir varlığa ihtiyaç duyduğunu ifade etmiştir. Sonra da O’nun yokluğunu tasavvur etmenin açmazlara neden olduğunu belirterek vâcib/zorunlu varlığın gerekliliğini göstermiştir. Bu noktada O’nun kendisi gibi ikinci bir farazi ilahın yokluğunu dü-şünmenin ise hiçbir sıkıntıya yol açmadığını ifade ile o vâcib varlığın bir olduğunun anlaşıldığını belirtmiştir.
Çerkeşşeyhizâde Mehmed Tevfik Efendi, tevhîd delilleri içerisinde en çok burhân-ı temânuʽ delili üzerinde durmuştur. Kur’ân kaynaklı olması, selef ulemanın da ona ağırlık vermesi müellifin bu tercihinde etkili olmuşa benzemektedir. Bu delil, varlığı zorunluğu ilahın yanında farazi bir ilahın daha varlığının kabul edilmesi halinde, aralarında çıkacak bir ihtilaf ihtimali ve bunun neticesi üzerinden ortaya konan bir kanıttır. Müellif de bu minvalde delili aktarır. Buna göre ilahlardan biri, bir varlığın hareketini, diğeri onun sükununu murat ettiğinde, ikisinin de dediği olursa, bu bir şeyin aynı anda iki zıt niteliği üzerinde taşıması anlamı içereceği için mümkün değildir. İkisi-nin de dediği olmazsa ilahlığa zıt acizlik durumu ortaya çıkacağı için bu seçenek de söz konusu olamaz. Şayet sadece birinin dediği olursa, diğerinin yine acizliği ortaya çıkıp ilahlık iddiası orta-dan kalkacağı için dediği olan ilah olur ve bu ilahlığında tek kalmış olur. Müellif, bu konuda ilgili delili aktardığı gibi onun kesinlik bildirip bildirmediği hakkında da fikir beyan etmiştir. Ayrıca bu delili yanlış aktardığını düşündüğü bazı şahsiyetlere yönelik itirazlarını da dile getirmiştir.
Müellifin bu konuda yer verdiği bir diğer tevhîd delili ise daha çok İmam Mâtürîdî ile özdeşleşen bir kanıttır. Buna göre bir olduğunu iddia eden ilahın peygamberi olan zatın, kendi davasını ispat için gösterdiği mucize, aynı zamanda o ilahın birliğinin de ispatı mahiyetinde iken, diğer farazi ilahın bu konuda sessiz kalması, ilahın bir olduğunu ispat eder. Müellif, birden fazla ilahın ayrı mülkler üzerinde ilahlık iddia etmesi halinde de ortaya çıkacak cehalet ve acizlik gibi birtakım açmazlardan hareketle ilahın bir olduğunu göstermeye çalışır. Yine birden fazla ilahın varlığını kabul halinde önce onlardan birinin diğerinden ya eksik ya da diğerine denk olacağı seçeneklerini ortaya koyar. İlk ihtimali eksik varlığın ilah olamayacağı teziyle devre dışı bırakır. Denk olması halinde ise, varlığını müşahede ettiğimiz âlemin ya varlık kazanamayacağını ya da olup da varlık kazanırsa bu kez ilahların arasında ihtilafın çıkacağını, bunun da âlemin nizamını ortadan kaldıra-cağı için onun da mümkün olmadığını ifade eder. Ona göre bunların neticesinde ilahın bir olduğu ortaya çıkar.
Müellif, bu delillerin dışında tevhîde aykırı unsurlar barından tabiatçı anlayışı ve ilaha bir evlat isnat eden yaklaşımı da ele alıp inceler. Bu manada ilk yaklaşımı daha çok belirsizlik içeren tabiat kavramına büyük bir misyon yüklemeleri ve evrendeki düzeni ilim, idrak ve şuur gibi özelliklerden uzak olan tabiat ile açıklamaları üzerinden eleştirir. Allah’a isnat edilen evladı ise o, ister bir nutfe aracılığıyla isterse başka bir şekilde oluşsun, sonuç itibariyle burada mutlaka hâdisliğin gündeme geleceği teziyle tenkit eder.       

Anahtar Kelimeler

Çerkeşşeyhizâde Mehmed Tevfik, Kelâm, Çerkeşşeyhizâde Mehmed Tevfik Efendi, Çerkeşşeyhizâde Mehmed Tevfik, Tabiatçılar, Tevhîd, Tevhîd Delillleri, Burhân-ı Temânuʽ

Çerkeşşeyhizâde Mehmet Tevfik’s Understanding of Tawḥīd

Öz

Çerkeşşeyhizāde Mehmed Tevfik Efendi (Cherkessheyhi-Zāde Meḥmed Tawfīq Afandī), who is one of the important figures of the recent Ottoman ulama, was born in Ankara in 1242/1826 as the son of a family with knowledge and tasawwuf. After receiving his first education in the city where he was born, he moved to Istanbul, where he followed the lessons of scholars such as Vidinli Mustafa Efendi (Vidinli Muṣṭafā Afandī) and Hafız Seyyid Efendi (Ḥāfiẓ Sayyid Afandī) and received ijazat from them. He served as a Mawlawiyāt Qadi (the highest judge/qadi) in various parts of the empi-re, served as a qadi in Madinah, then returned to Ankara and became a professor. Apart from these, he also served in various positions, and was awarded with the rank of Anatolia and then Rumelia Qāḍī-‘askar (highest ranking qadi’s of the Ottoman judiciary) in 1899, respectively. He died in 1901 and was buried in Aksaray, Istanbul.
Çerkeşşeyhizde Mehmed Tevfik Efendi, who left behind many works in the style of treatises in the fields of grammar (sarf), nahw (syntax), literature, health, fiqh, logic, philosophy, mysticism and kalām, expressed his views on the most fundamental issues of the Islamic faith. In this sense, he also expressed his opinions on tawḥīd. He tried to prove the existence of the God (ithbat al-wajib), which he will reveal in unity in the way of entry, in this sense, he focused his explanations especially on the rankings of existence consisting of necessary, possible and impossible. He pro-ved the necessity of a necessary being in a rational inferences by depending on the premises he created based on these concepts. After that, he tried to ground that necessity of the existence of a God, based on some verses that indicate the order in the universe.
While examining the subject of tawḥīd, the he discussed its nature, the relation between dhāt (essence) and atributes, the possibility of the reason reaching this principle alone and also made an evaluation of the sudūr (emanation) theory of philosophers in the context of the idea of tawḥīd. Regarding these issues, he explained the tawḥīd as the oneness of Allah about being wajib al-wujûd, creator and maʽbood. He also tried to prevent the jeopardise of the doctrine of tawḥīd by expressing that the attributes of Allah are neither the same nor the informal of His dhāt. He argued that the views put forward by Muslim philosophers in the framework of the understanding of sudūr doctrine cause the idea of the eternal of objects, by doing so they have distanced themselves from the understanding of tawḥīd of Islam.
The main issue on which he focused on was undoubtedly the proof of tawḥīd. In this sense, he first urged His oneness based on the concept of wajib, which he included at the stage of proving Al-lah’s existence. At this stage, first of all, he stated that the world needs a necessary being, consi-dering that it is possible being. He then demonstrated the necessity of the wajib being by stating that the idea of His absence causes the dilemmas. Then, he stated that assuming the absence of a second hypothetical deity did not lead to any dilemma, and that it was understood that the wajib being must be only one.
Çerkeşşeyhizāde Mehmed Tevfik Efendi focused mostly on the burhān al-tamānuʽ (proof of al-tamānuʽ) among the proofs of tawḥīd. The fact that it originated from the Qur'an and that the predecessor scholars gave weight to it seems to have been effective in this preference. This proof is a arguing the possibility of a conflict between them and its outcome if the existence of a hypot-hetical deity is accepted in addition to the existence of God. The author conveys the proof in this manner. According to this, if one of the gods wants the movement of a being and the other wants its quiescent, and both say it, this is not possible because it involves the meaning of something to carry on two opposite qualities at the same time. If neither of said fulfilled, this option is out of the question, as there will be an insolvency contrary to divinity. If only one order fulfilled and others didn’t, in this case other’s claim of deityness would weaken. Consequently the first being will be true god since his order fulfilled. The author has expressed his own opinion on whether or not this proof provides certainty. He also opined his objections to some scholars who misrepre-sent this evidence.
Another proof of tawḥīd given by the author on this subject is that mostly identified with the Imam al-Māturīdī. According to this, the miracle shown by the prophet in order to his message is also prove the oneness of that God; while the other hypothetical deity’s silence on this proves that the God is one. He also tries to demonstrate that the God’s oneness based on a some of dilemmas such as ignorance and impotence, which arise if more than one deity claims sovereignty on diffe-rent scopes. Nevertheless, he presents the options that if more than one deity is accepted, one of them will be either imperfect or equivalent to the other. He eliminates the first possibility with the thesis that the imperfect being cannot be a deity. The author states that if both gods are equal, the world either exist or not; if it exists, there would be conflict between both and this option is not possible as well, since it would eliminate the order of the world. According to him, all these possibilities revealed that God is one.
Apart from these proofs, the he also considers and examines the naturalist approach, which contains elements contrary to monotheism and the approach that attributes a son to God. He criticizes the first approach, which imposes a great mission on the concept of nature that conta-ins more uncertainty and their explanation of the order in the universe through nature, which is lack of knowledge, perception and consciousness. As for the son attribute to God, he criticizes with the thesis that the son would be created being whether it is formed through semen or in some other way. 

Anahtar Kelimeler

Kalām, Çerkeşşeyhizâde Mehmed Tevfik Efendi, Cherkessheyhi-Zāde Meḥmed Tawfīq Afandī, Naturalists, Tawḥīd, Proofs of Tawḥīd, Argument of Tamānuʿ

Kaynakça

• Akseki, A. Hamdi. İslam Dini. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 20. Basım, 1969.
• Akyol, İbrahim. “Çerkeşşeyhîzâde Mehmet Tevfik Efendi ve Nef‘î’ye Nazîresi”. Çankırı Araştırmaları 1/1 (2006), 177-190.
• Albayrak, Sadık. Son Devir Osmanlı Uleması. 5 Cilt. İstanbul: Milli Gazete Yayınları, 1981.
• Apaydın, Yasin. “Çerkeşşeyhîzâde Mehmed Tevfîk Efendi’nin Mâhiyetin Mec’ûliyeti Meselesine Dair Risalesi: İnceleme ve Tahkik”. Tahkik İslami İlimler Araştırma ve Neşir Dergisi 2/1 (2019), 1-30.
• Arapkirli, Hüseyin Avni. “İlm-i Kelâm”. Dârülfünûn Dersleri. 1-192. İstanbul: İstanbul Dârülfünunu, 1331.
• Asım, Mustafa. Akaid Dersleri. Dersaâdet: Hilal Matbaası, 1324.
• Atar, Aynur. Çerkeşîzâde Mehmet Tevfik Efendi ve Akâid Risaleleri. Yüksek Lisans Tezi, Gümüşhane Üniversitesi, 2019.
• Azamat, Nihat. “Çerkeşî Mustafa Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/272-275. Ankara: TDV Yayınları, 1993.
• Bardakoğlu, Ali. “Delâlet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/119-122. Ankara: TDV Yayınları, 1994.
• Bilmen. Ömer Nasuhi. Muvazzah İlm-i Kelâm Dersleri. İstanbul: Evkâf-ı İslâmiyye Matbaası, 1339-1342.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. “Tevhîd-i Bârî”. Mahfil 5/59 (1343), 202-205.
• Bursalı, Mehmed Tahir. Osmanlı Müellifleri. 3 Cilt. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1333.
• Çerkeşşeyhizâde, Mehmed Tevfik Efendi. Hudûsü’l-âlem. Atıf Efendi Kütüphanesi. 4657, 43b-44b.
• Çerkeşşeyhizâde, Mehmed Tevfik Efendi. el-İtkân fî tahkîki’l-îmân. İstanbul: Âlem Matbaası, 1311.
• Çerkeşşeyhizâde, Mehmed Tevfik Efendi. Kasâid-i Tevfîk. İstanbul: Mihran Matbaası, 1304.
• Çerkeşşeyhizâde, Mehmed Tevfik Efendi. Meziyyet-i İslamiyye. Dersaâdet: Mahmud Bey Matbaası, 1307.
• Çerkeşşeyhizâde, Mehmed Tevfik Efendi. Miftâhu’l-akâid. İstanbul: Mihran Matbaası, 1301.
• Çerkeşşeyhizâde, Mehmed Tevfik Efendi. Nakdü’l-kelâm fî akâidi’l-İslâm kitabının tenkîd ve tashihi. İstanbul: Mahmut Bey Matbaası, 1308.
• Çerkeşşeyhizâde Mehmed Tevfik Efendi, “Risâle fi’l-akl”. 195-203. Behcetü’t-taraf fi ilmi’s-sarf (İstanbul: Mahmut Bey Matbaası, 1308.
• Çerkeşşeyhizâde, Mehmed Tevfik Efendi. Risâle fî hakki fâkidi’s-salât. İstanbul: Mahmut Bey Matbaası, 1308.
• Çerkeşşeyhizâde, Mehmed Tevfik Efendi. Risâle fî mahiyeti’l-mümkin ve’l-mecʽûliyye. İstanbul: y.y., 1305.
• Çerkeşşeyhizâde, Mehmed Tevfik Efendi. “Tercüme-i Sahib-i Hal-i Divan”. Kasâid-i Tevfîk. İstanbul: Mihran Matbaası, 1304.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. Eşâs es-Sicistânî. es-Sünen. 5 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• Eskişehrî, Mehmed Emin. Zübdetü’l-akâid. İstanbul: Süleyman Efendi Matbaası, 1298.
• Filibeli, Şehbenderzâde Ahmed Hilmi. Üss-i İslâm: Hakaik-i İslâmiyeye müstenid yeni ilm-i akaid. Darülhilafe: Hikmet [Matbaa-i İslâmiyesi], 1332.
• Girîdî, Sırrı. Nakdü’l-Kelâm fî Akâidi’l-İslâm. Konstantiniyye: Matbaa-i Ebu’z-Ziyâ, 1302.
• Girîdî, Sırrı, Nakdü’l-Kelâm fî Akâidi’l-İslâm. Dersaadet: Babıali Caddesinde 52 Numaralı Matbaa, 3. Basım, 1324.
• Günaltay, M. Şemseddin. Felsefe-i Ûlâ: İsbât-ı Vâcib ve Ruh Nazariyeleri. Şehzadebaşı: Evkâf-ı İslâmiyye Matbaası, 1339-1341.
• Hacı Necib. Kenzü’l-feraid fî mesaili’l-akaid. Dersaadet: Kanaat Matbaası, 1335.
• Hafız Kamil. Cevahirü'l- kelâm fî beyâni akaidi'l-İslam. Kastamonu: Matbaa-i Vilayet, 1334.
• Harpûtî, Abdüllatif. Tenkîhu’l-Kelâm fî Akâid-i Ehli’l-İslâm. Dersaâdet: Necm-i İstikbal Matbaası, 1330.
• Haşim, Mehmed. Zübde-i akaid-i İslamiyye. İstanbul: Bâbıâli Caddesi 13 Numaralı Matbaa, 1319.
• İbn Sinâ, Ebû Alî Hüseyn b. Abdillâh b. Alî b. Sînâ. el-İşarat ve't-tenbihat. Thk. Süleyman Dünyâ. Kahire: Dâru’l-Maârif, 3. Basım, ts.
• İnal, İbnülemin Mahmud Kemal. Son Asır Türk Şairleri. 12 Cilt. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1970.
• İzmirli, İsmail Hakkı. el-Cevâbu’s-sedîd fî beyâni dini’t-tevhîd. Ankara: Tedkîkat ve Te'lifat-ı İslâmiye, 1339-1341.
• İzmirli, İsmail Hakkı. Mülehhas İlm-i Tevhîd. İstanbul: Kanaat Matbaası, 1338.
• İzmirli, İsmail Hakkı. Yeni İlm-i Kelâm. 2 Cilt. İstanbul: Evkâf-ı İslâmiyye Matbaası, 1339-1341.
• Kubat, Mehmet. Kur’ân’da Tevhîd. İstanbul: Beka Yayınları, 2014.
• Kurnaz, Cemal. “Sırrı Paşa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/127-129. Ankara: TDV Yayınları, 2009.
• Manastırlı, İsmail Hakkı. Mevaidü'l-in’am fî berâhîni akaidi'l-İslâm. İstanbul: Şirket-i Sahafiye-i Osmaniye Matbaası, ts.
• Manastırlı, İsmail Hakkı. Telhîsü’l-kelâm fî berâhîni akâidi’l-İslâm. İstanbul: Sırat-ı Müstakim Matbaası, 2. Basım, 1329.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. Kitâbü't-Tevhîd. Thk. Bekir Topaloğlu-Muhammed Aruçi. Beyrut: Dâru Sâdır-İstanbul: Mektebetü’l-İrşad, ts.
• Mehmed Vehbi. Akâid-i Hayriye Tercümesi. İstanbul: Ahmed Kamil Matbaası, 1340-1343.
• Musacalızâde, Mehmed Said Efendi. Cevahirü’l-akaid. İzmir: Vilayet Matbaası, 1327/1911.
• Mustafa Sabri. Mevkıfu’l-akl ve’l-ilm ve’l-âlem min rabbi’l-âlemîn ve ibâdihi’l-mürselîn. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’t-Terbiye, 1427/2007.
• Müslim, b. el-Haccâc el-Kuşeyrî. el-Câmiü’s-Sahîh. 3 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• Natıkî, İbrahim. Risale-i akāidü’l-İslam. Dersaâdet: Matbaa-i Osmaniye, 1300.
• Pakalın, Mehmet Zeki. Sicill-i Osmanî Zeyli. Haz. Mustafa Keskin vd. 19 Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2008.
• Râzî, Ebû Abdullah Fahreddîn Muhammed b. Ömer Fahreddîn. Tefsîru’l-Fahri’r-Râzî. 32 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1981.
• Sâbûnî, Ebû Muhammed Nuruddin. Kitabü’l-bidâye mine’l-kifâye fi’l-hidâye fi usûli’d-din. Thk. Fethullah Huleyf. Kahire: Dâru’l-Maârif, 1969.
• Sırrı, Süleyman. Kenzü’l-akâid. Dersaâdet: Ahter Matbaası, 1316.
• Sırrı, Süleyman. Miftâhu’l-akâid. İstanbul: Mahmud Bey Matbaası, 1321.
• Yıldız, Muhammet. Çerkeşizâde Mehmed Tevfîk Efendi’nin Kelâmî Görüşleri. Yüksek Lisans Tezi, Karabük Üniversitesi, 2019.
• Yücer, Hür Mahmut. “Bir İbn Arabî Müdafaası: Çerkeşîzâde Mehmed Tevfîk Efendi ve Levâyihu’l-Kudsiyye fî Fedâili’ş-Şeyhi’l-Ekber Adlı Eseri”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 9/21 (2007), 331-351.