Üsküdar’da Konumlanmış Bir Ocak: Tazıcılar Ocağı

Yıl 2020, Sayı: 40, 321 - 340, 20.03.2020

Nevzat Erkan

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.673367

Cited By: 1

Öz

Bu çalışmada, Üsküdar’da kurulan Tazıcılar Ocağı’nın ortaya çıkışı, tarihsel süreç içinde geçirdiği değişim, ocağın müştemilatı, ocağa bağlı para vakıfları ve bunların işleyişi, daha çok 18. yüzyıl kadı sicilleri ve arşiv kayıtlarının ışığında ele alınmaya çalışılmıştır. Konuyla bağlantılı olarak daha önce yapılan çalışmalar incelenmiş, belgeler çerçevesinde değerlendirmeye tabi tutulmuştur.
Öncelikle avlanma geleneğinin tarihsel süreç içerisinde insanoğlunun yiyecek ve giyecek ihtiyacı-nı karşılamak amacıyla yapılan bir fiil olduğunu ancak zamanla hükümdarlar ve devlet yöneticileri için, düşmanla yapılacak savaşa hazırlık ve bazen eğlence maksatlı bir organizasyon halini aldığını belirtmek gerekir. Av hayvanlarını yakalamak için öldürücü ve yaralayıcı aletler; doğan, şahin, atmaca ve çakır kuşunun yanında tazı ve zağar gibi hayvanlar da kullanılmıştır.
Osmanlı sarayında ve askerî teşkilat içinde avlarda kullanılan hayvanların bakımıyla ilgilenen ‘Şikâr ağaları’ adlı birimler oluşturulmuştur. Bu çalışmanın konusunu teşkil eden Tazıcılar Ocağı, söz konusu birimlerden biridir. Ocak, Üsküdar’da Saraya ait olan Üsküdar Bahçesi’nin içinde kurulmuştur. Mekân olarak Üsküdar’ın tercih edilmiş olması, buranın konumuyla izah edilebilir. Zira Üsküdar ve havalisindeki Beykoz’dan Şile’ye kadar uzanan geniş alan, av mekânı olarak saraya tahsis edilmiştir. Devletin Anadolu yakasındaki üç önemli kazasından birisi olan Üsküdar, birçok müessese ile donatılmış bir bölgedir. Ocağın kuruluş tarihiyle ilgili kesin bir bilgi olmamakla birlikte Üsküdar Bahçesi’yle aynı dönemde yani 1560’lı yıllardan sonra inşa edildiği düşünülmek-tedir. Ocakta çalışanlara tazıcı, onların başında bulunan kimselere tazıcıbaşı denmekteydi. Bunun yanında Bostancıbaşıya bağlı olmaları hasebiyle burada çalışanların isimlerinin sonuna ‘bostanî’ nispeti de eklenmiştir. Toplumda belirli bir statüye sahip olan kişilerden seçilen Tazıcıbaşılar, ocağın işlerinin yürümesinden sorumlulardır. Bunun yanı sıra av için tahsis edilen ormanları, ağaçları korumak ve hariçten kimselerin buralarda avlanmalarını engellemek gibi ilave görevlere sahiplerdi. Tarihi seyir içerisinde, olağanüstü hadiselerin yaşandığı dönemlerde şehrin asayişini sağlamak için tazıcı ve tazıbaşılarına çeşitli görevler verildiği de görülmektedir.
Kayıtlardan anlaşıldığı kadarıyla ocağın finansmanın bir kısmı, Üsküdar civarında bulunan vakıf mülklerinden elde edilen gelirle sağlanmaktaydı. Üsküdar dışında ocağa vakfedilmiş bağlar bu-lunmaktaydı. Osmanlı iktisadi hayatının önemli bir parçası haline gelen para vakıfları, Tazıcılar Ocağı için de bir finansman kaynağı vazifesi görmüştür. Bu vakıfların idaresi, bostanî lakaplı ocak çalışanları tarafından deruhte edilmiştir. Burada kurulan para vakıfları, sadece ocak personelinin değil müştemilat içinde yer alan mescidin ihtiyaçlarının giderilmesinde de önemli bir rol oyna-mıştır. Günümüze ulaşan belgelere göre para vakıflarından, işletim biçimlerinden biri olan istiğlal (kiralama) yoluyla borç alındığı tespit edilmiştir. 18. yüzyılın ilk çeyreğinde yer alan mahkeme sicillerindeki borç kayıtlarına bakıldığında, civarda bulunan saray bahçelerine ait para vakıfların-dan genellikle Müslümanların borç aldığı, Tazıcılar Ocağı’na ait vakıfları ise daha çok Üsküdar’da yaşayan gayrimüslimlerin tercih ettiği görülmektedir.
Konum olarak bugünkü Selimiye Kışlası’nın Karaca Ahmed tarafında inşa edilen ocağın müştemi-latında tazıcıların kaldığı koğuşlar, ocak çalışanlarının namaz kıldığı mescit; mutfak, tazıların kaldığı ahırlar, Tazıcılar Çeşmesi ve kemankeşlere ait bir talimgâh bulunmaktaydı. İki katlı olarak yapılan mescit, zamanla harap olduğu için 16. yüzyılda yeniden inşa edilmiştir. 19. yüzyılda Seli-miye Kışlası’nın yapımından sonra mescit ortadan kalkmış, bu sebeple hakkında çok fazla bilgi tespit edilememiştir.
Tazılar ahırı, ocağın en önemli bölümleri arasındadır. Tazı, Türk av kültüründe önemli bir yere sahiptir. Türkler Orta Asya’dan beri bu hayvana aşinaydılar. Nitekim belgelerde Türk tazısı diye bir tazıdan bahsedilmektedir. Tazıcılar Ocağı için ihtiyaç duyulan tazılar, öncelikle Üsküdar, Kocaeli civarından temin edilmekteydi. İhtiyaç halinde Bolu ve Hüdavendigar gibi yakın yerlerden de tazı tedarik edilmekteydi. Avcı Mehmed olarak bilinen IV. Mehmed zamanında, padişahın bulunduğu av mekânlarına pek çok yerden tazı getirtilmiştir. Arşiv kayıtlarında yer alan bilgilere göre, ahırda kalan tazıların beslenmesi için Unkapanı’ndan un gönderilmiş, bedeli hazineden tahsil edilmiştir. Uzun yıllar varlığını sürdüren ahır, Selimiye Kışlası’nın yapımı esnasında yıkılmış, buradaki tazılar başka yerlere nakledilmiştir. III. Selim’in tahttan indirilmesinden sonra ahır tekrar canlanmıştır. 1826 yılında Yeniçeriliğin kaldırılmasıyla, Tazıcılar Ocağı ve tazılar ahırı ihtiyaç olmaktan çıkmış-tır. Kayıtlara göre 1850 yılından itibaren bu mekân atlara tahsis edilmiştir.
Tazıcılar Ocağı ile birlikte zikredilen mekânlardan birisi de kemankeşlere ait talim sahasıdır. Klasik dönem savaşlarında çok önemli bir yere sahip olan kemankeşlerin talimi için burada bir nişan sepeti bulunmaktaydı. 1705 yılında kaleme alınan kayda göre, bu sepet yaklaşık otuz sene önce (1675) işlevsiz hale gelmiş, Üsküdar kemankeşleri buranın yeniden ihya edilmesi talebinde bulun-muştur.
Tazıcılar Ocağı’nın bugün elimizde bulunan tek müştemilatı, Tazıcılar Çeşmesi’dir. Bu çeşme, Üsküdar’dan Haydarpaşa’ya giden yolun sağındaki Selimiye Astsubay Orduevi’nin otoparkında bulunmaktadır. Tazıcılar Çeşmesi’nin hemen karşısında Hasib Paşa Çeşmesi bulunmaktadır. Tazı-cılar Çeşmesi’nin Mimar Sinan tarafından yapıldığı söylenmektedir. Ancak çeşme üzerinde yer alan kitabelerde, 1850’li yıllardan sonra buradaki ahırlara yerleştirilen atlarla ilgili ifadeler yer almaktadır. 1800’lerin sonu ile 1900’lerin başında çeşme civarındaki su lağımları tamir edilmiş, kaldırım döşenerek çevre düzenlemesi yapılmıştır. Çeşme, 2019 yılında 1. Ordu Komutanlığı’nın gayretleriyle restore edilmiş, böylece tarihî hafızanın devamı sağlanmıştır.
Netice olarak 16. yüzyılın ikinci yarısında inşa edilen Tazıcılar Ocağı, üç asra yakın Üsküdar’da varlığını sürdürmüştür. Üsküdar’da bulunması hasebiyle, buranın siyasi ve sosyoekonomik haya-tını pek çok yönden etkilemiştir. Ocak, 1826 yılında Yeniçeriliğin kaldırılması ve yeni bir yönetim anlayışına geçilmesiyle işlevini yitirmiştir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Tarihi, Üsküdar, Tazı, Tazıcılar Ocağı, Para Vakıfları

Teşekkür

Bu makale vesilesiyle çalışmalarım esnasında yardımlarını gördüğüm Talip Mert hocaya ve Araş. Gör. Mehmet Bilal Yamak'a teşekkürlerimi sunarım./On the occasion of this article, I would like to thank Talip Mert and Research as-sistant Mehmet Bilal Yamak whose help I saw during my studies.

A Quarry Located in Scutari: Stretchers’ Quarry (Tazıcılar Ocağı)

Öz

Many institutions were founded by the state and the people in the
Ottoman period in Scutari. One of the institutions established by the state is
the Stretchers’ quarry (Tazıcılar Ocağı) which is connected to the commander of
Bostancıbaşı (Bostanji corps) The institution took its name from the hound
word, which means Persian hunting dog. The aim of the institution is to provide
pre-combat hunting service to the Ottoman sultans, in order to prepare them for
war. The quarry, which was established during the reign of Suleiman the
Magnificent, was built on the Karaca Ahmed side of today's Selimiye Barracks.
Built in the 1560s, the Stretchers' Quarry has existed for nearly three
centuries. In 1826, it lost its function with the abolition of Janissaries and
a new understanding of management. In this article, after briefly giving
information about hunting in Turkish-Islamic history, the emergence of the
quarry established in Scutari, the changes it has gone through in the
historical process, the appurtenances of the quarry have been handled according
to the 18th-century kadi registers and their functioning archive records. In
the long-lasting of Stretchers' Quarry which only its fountain survived to the
present day, its contribution to Scutari’ social and economic life and its role
in political events were tried to be evaluated. 

Anahtar Kelimeler

Ottoman History, Scutari, Greyhound, Stretchers' Quarry, Money Foundations

Kaynakça

• Abdurrahman Abdi Paşa. Vekâyi‘-Nâme[OsmanlıTarihi (1648-1682)]. Haz. Fahri Çetin Derin. İstanbul: Çamlıca Yayınları, 2008.
• Akkaya, Mustafa. XVII. Yüzyılın İlk Çeyreğinde Üsküdar. Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2010.
• Alkan, Mustafa - Gökbuğa, Ferdi. “XVI. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Av Teşkilatı’nın Silistre Sancağındaki Yapılanması”. Gazi Akademik Bakış 9/17 (2015), 23-35.
• And, Metin. “XVI. Yüzyılda Av ve Avcılık”. Hayat Tarih Mecmuası 2/12 (1970),17-21.
• BOA, Bâb-ı Âsafî Divan-ı Hümâyûn Sicillatı Mühimme Defterleri (A.DVNSMHM.). no.7/1875, no. 39/352, no.78/1464, no.79/8, no. 96/722, no.96/963.
• BOA, Bâb-ı Defterî Başmuhasebe Kalemi Evrakı (D.BŞM). no.699/21.
• BOA, Babıali Evrak Odası (BEO). no.2457/187212, no. 3481/261009.
• BOA, Cevdet Saray Mesalihi (C.SM). no. 29/1492, no. 37/1855, no. 76/3832, no. 101/5078, no. 116/5850-2.
• BOA, Dâhiliye Nezâreti Mektubî Kalemi (DH. MKT). no.2692/90, no.2694/67.
• BOA, Hatt-ı Hümâyûn (HAT). no.1498/43-2.
• BOA, İrâde Dâhiliye (İ.DH). no.260/23802.
• BOA, İrâde Meclis-i Vâlâ (İ. MVL). 202/6424, no. 436/1927.
• BOA, Sadâret Mektubî Kalemi Meclisi Vala Evrakı (A. MKT. MVL). no.120/15.
• BOA, Sadâret Mektubî Mühimme Kalemi (A.MKT.MHM). no.103/28, no. 158/74.
• BOA, Yıldız Perakende Arzuhâl ve Jurnaller Kataloğu (Y.PRK.AZJ). no.11/93.
• BOA, Yıldız Perakende Askeri Maruzâtı, (Y.PRK.ASK). no.56/6.
• BOA, Yıldız Perakende Elçilik-Şehbenderlik ve Ataşemiliterlik (Y.PRK.EŞA). no49/17.
• Câbi Ömer Efendi. Câbi Tarihi (Tarih-i Sultan Selim-i Sâlis ve Mahmud-ı Sâni) Tahlil ve Metin. Haz. Mehmet Ali Beyhan. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2003.
• Caferoğlu, Ahmet. “Türklerde Av Kültü ve Müessesi”. VII. Türk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler. 1/169-175. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1970.
• Çağbayır, Yaşar. “Tazı”. Ötüken Türkçe Sözlük. 5/4655. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2007.
• Çelik, Şenol. “Osmanlı Padişahlarının Av Geleneğinde Edirne’nin Yeri ve Edirne Kazasındaki Av Alanları (Hassa Şikâr-gâhı)”. XIII. Türk Tarih Kongresi: 4-8Ekim 1999 Ankara Kongreye Sunulan Bildiriler. 3(3)/1887-1902. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2002.
• Çetin, Sadık Fethi. 466 Numaralı Üsküdar Şer’iye Sicili: (Gurre-i Rebi’ü’l-ahir 1178- selh-i Rebi’ü’l-evvel 1179/28 Eylül 1764-16 Eylül 1765). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1997.
• Güven, Özbay - Hergüner, Gülten. “Türk Kültüründe Avcılığın temel Dayanakları”. Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi 5 (1999), 32-48.
• Hafız Hüseyin b. İsmail Hüseyin Ayvansarayî. Hadikatü’l- cevami: (İstanbul Camileri ve Diğer Dini-Sivil Mimari Yapılar). İstanbul: İşaret Yayınları, 2001.
• Haskan, Mehmet Nermi. Yüzyıllar Boyunca Üsküdar. İstanbul: Üsküdar Belediyesi, 2001.
• İbn Bibi, Nâsırüddîn Hüseyn b. Muhammed b. Alî Ca‘ferî Rugadî Münşî. 684/1285’ten Sonra, el-Evamirü’l-ala’iye fi’l-umuri’l-ala’iye: (Selçuk name). Çev. Mürsel Öztürk. Ankara: Kültür Bakanlığı, 1996.
• İstanbul Kadı Sicilleri Adalar Mahkemesi 1 Numaralı Sicil (H. 1178 / M. 1764-1771). İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. İstanbul Medipol Üniversitesi, 2019.
• İstanbul Kadı Sicilleri Bab Mahkemesi 46 Numaralı Sicil (H. 1096 - 1097 / M. 1685 - 1686). Haz. Sabri Atay vd. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2011.
• İstanbul Kadı Sicilleri Üsküdar Mahkemesi 26 Numaralı Sicil (H. 987-988/ M. 1579-1580). Haz. Rıfat Günalan vd. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2010.
• İstanbul Kadı Sicilleri Üsküdar Mahkemesi 5 Numaralı Sicil (H. 930-936 / M. 1524-1530). Haz. Yasemin Dağdaş vd. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2010.
• İstanbul Kadı Sicilleri Üsküdar Mahkemesi 51 Numaralı sicil (H. 987-988 / M. 1579-1580). Haz. Rıfat Günalan vd. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2010.
• İstanbul Kadı Sicilleri Üsküdar Mahkemesi 531 Numaralı Sicil (H. 1204-1207 / M. 1790-1793 ). İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. İstanbul Medipol Üniversitesi, 2019.
• Kaynak, Rahşan. XVI. Yüzyılın İkinci Yarısında Üsküdar’da Sosyal ve Ekonomik Hayat (Şer’iyye Sicillerine Göre). Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2010.
• Konyalı, İbrahim Hakkı. Âbideleri ve Kitâbeleri İle Üsküdar Tarihi. İstanbul: Türkiye Yeşilay Cemiyeti, 1976.
• Necipoğlu, Gülru. “The Suburban Landscape of Sixteenth-Century Istanbul As A Mirros of Clasiccal Ottoman Garden Culture”. Gardens In The Time Of The Great Muslims Empires, Theory And Design, ed. Atillio Petruccioli. 35-49. Brill. Newyork-Köln: Brill, 1997.
• Özaydın, Abdülkerim. “Av: İslam Tarihi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 4/101-104. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Özcan, Tahsin. Osmanlı para vakıfları: Kanuni Dönemi Üsküdar Örneği. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2003.
• Öztürk, Kadir. Üsküdar Harem Semtinin Tarihi Gelişimi. İstanbul: Marmara Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Ramazanoğlu, Gözde. Osmanlı Yenileşme Hareketleri İçerisinde Selimiye Kışlası ve Yerleşim Alanı. İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, 2003.
• Safi Mustafa Efendi. Mustafa Safi’nin Zübdetü’t-Tevarih’i. Haz. İbrahim Hakkı Çuhadar. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2003.
• Sümer, Faruk. “Türklerde Avcılık”. Resimli Tarih Mecmuası 4/12 (1953), 2403-2407.
• Şener, Mehmet. “Av”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 4/104-105. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Topçular Kâtibi Abdülkadir Efendi. Topçular Kâtibi Abdülkadir (Kadri) Efendi Tarihi: (Metin ve Tahlil). Haz. Ziya Yılmazer. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2003.
• Turan, Osman. Türkiye Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1988.
• Tutcu, Zeynep. Üsküdar 489 Numaralı Şer'iyye Sicili (H.1187-1188/M.1773-1774) (İnceleme-Metin). İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1988.
• Üsküdar Şeriyye Sicilleri (ÜŞS). no. 325, no. 327, no.328, no.331, no.332, no.333, no.336, no.338, no343, no.348, no.350, no.355, no.358, no.372, no.385, no.389, no.427.
• Vasıf Ahmed Efendi. Mehasinü’l-asar ve hakaiku’l-ahbar [Osmanlı Tarihi (1209-1219/1794-1805)]. Haz. Hüseyin Sarıkaya. İstanbul: Çamlıca Basım Yayın, 2017.
• Yıldız, Aysel. “Ondokuzuncu Yüzyıl Başlarında Üsküdar’da Şiddet ve Karışıklık”. Uluslararası Üsküdar Sempozyumu: VIII 21-23 Kasım 2014 Bildiriler. 1/241-253. İstanbul: Üsküdar Belediye Başkanlığı, 2015.
• Yıldız, Murat. “Bahçeden Kışlaya Üsküdar Bahçesi”. 3. Uluslararası Osmanlı İstanbulu Sempozyumu Bildirileri. 3/379-442. İstanbul: 29 Mayıs Üniversitesi Kültür AŞ, 2015.
• Yılmaz, Orhan - Ertuğrul, Mehmet. “Türkiye Yerli Köpek Irk ve Tipleri”. Iğdır Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi 2/1(2012), 99-106.