Gelenbevi’nin İsaguci Şerhi İsimli Eseri Üzerine ‘Delâlet ve Tanım Konuları Bağlamında’ Bir İnceleme

Yıl 2020, Sayı: 41, 571 - 598, 20.09.2020

Hülya Altunya

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.751289

Cited By: 3

Öz

İsmail Gelenbevî (1730-1790) mantık, münazara, matematik, astronomi, tasavvuf ve kelâm alanlarındaki eserleriyle tanınır. Aristoteles (MÖ. öl. 322) mantığının devamı olarak Fârâbî-İbn Sina geleneğine bağlı kalan Gelenbevî, Osmanlıların son döneminde mantık ilminde telif eseri bulunan bir mantıkçıdır. Onun Burhan isimli eseri, Osmanlı ilim dünyasında mantık ilminde yazılan son telif eserler arasında sayılır. Ayrıca onun başka mantık eserleri bulunmakla birlikte Esirüddîn el-Ebherî’nin (öl. 1265) İsagûci isimli eserine yazdığı bir şerhi mevcuttur. İslâm mantık tarihinde dikkate değer bir konuma sahip olan İsagûcî isimli bu risale üzerine çok sayıda şerh ve haşiye bulunmaktadır. Mantık metni olarak İsagûcî’nin diğer ilimlerdeki eserlere göre avantajı, biçimsel bir konuyu açık bir dille anlatmasıdır. Ancak yine de bu biçimsel metnin, her dönemdeki muhataplarının anlama düzeyine uygun hale getirilmesine ihtiyaç hissedilmektedir. İslâm mantıkçıları bu şerhleri, kendi dönemindeki öğrencilerin anlayış düzeyine uygun olarak yazmışlardır. İşte Gelenbevî de İsagûci şerhiyle, döneminin öğrencileri için bu risaledeki anlaşılmayan hususları açıklamayı amaçlamıştır. Her ne kadar 13. yüzyıl sonrasındaki mantık eserlerinde benzer türde içeriklere rast-lansa da Gelenbevî’nin şerhi, kendi dönemine kadar gelen görüş farklılıklarını ele alıp incelemesi açısından dikkat çekmektedir. Eserin girişinde Gelenbevî, hem mantık ilmiyle dilbilgisi ve dînî ilimler arasındaki bağı sıkı bir şekilde kurmakta hem de dînî ilimler öğrencisine mantık öğrenmeden tefsir, kelâm gibi ilimleri tam olarak öğrenmesinin mümkün olmadığını ispatlamaya çalışmaktadır. Ayrıca o, ihtilaflı kelâmî me-seleleri kelâmcıları referans vererek cedelî bir tarzda konuları tartışmaktadır. Böylece o, dînî ilimlerin öğretiminden önce bu ilimler için yöntem olarak mantığın bilinmesi gerektiğini ortaya koymaktadır. İsagûcî şerhinin mukaddimesinde mantık-dînî ilimler ilişkisi tesis edildikten sonra mantık kelimesinin anlamının tahliline ve tanımına geçi-lir. Burada Gelenbevî mantığın tanımlanması konusunda Molla Fenarî’yi takip ederek cihet-i vahde ifadesini kullanarak onun yöntemiyle tanım yapmaktadır. Böylece onun, varlık nazariyesindeki birliği bilgi teorisine de yansıttığı ve yine bu konudaki tasavvufî eğilimini ima ettiği anlaşılmaktadır. 

Mantık ilmini ilm-i mizan yani ölçü ilmi olarak adlandıran mantıkçı şerhinde, mantığın tatbikî yönünü öne çıkartmaya çalışır. Çünkü mantık, dînî ilimlerin aracıdır ve bu nedenle her türlü delillendirmenin sağlamlığı ve kesinliğinin sağlanması için mantığa büyük bir görev düşmektedir. Bunun için o mantık ilminin kurallarını izah ederken mantıksal açıklamalarla birlikte dilbilimsel olarak da çoğu kelimenin ne anlama geldi-ğini ve bunun gramatik konumunu araştırır. Bu makalede Gelenbevî’nin İsagûci şerhinin mukaddime ve tasavvurât bölümünde yer alan delâlet ve tanım konuları mantıksal ve dilbilimsel bakımdan incelenecektir. Gelenbevî, İslâm mantıkçılarına göre delâletin sözlü yani lafzî olan ve olmayan şeklinde ikiye ayrılmasını ayrıntılı bir şekilde inceler. Bunlardan her birinin tabiî, aklî ve vaz’î olarak üç türü vardır. Mantıkçılar bunlardan lafzî vaz’î olan delâlet biçimiyle ilgilenirler. Lafzî vaz’î delâlet ise İbn Sina’yla birlikte mutabakat, tazammun ve iltizam olarak ele alınır. Gelenbevî her üç delâlet biçimini ayrıntılı olarak anlatır. Bu delâlet biçimleriyle ilgili farklı görüşleri anlatarak ihtilafları çözer. Yine o, tanım konusunda dönemine kadar gelen tüm çatışmaları birer birer tahlil etmekte ve onlara cevap vermektedir. Böylece bir klasik eser olan İsagûcî’yi dînî ilimlerden istifade ederek yeniden kurgulamakta ve ona dînî ilimlerin yönte¬mi denilecek bir yapı kazandırmaya çalışmaktadır. Bu makalede onun bu eseri Molla Fenarî (öl. 1431) ve Davûd el-Karsî (öl. 1756) gibi Osmanlı mantığında etkisi olan mantıkçıların İsagûcî şerhleriyle birlikte değerlendirilecektir. Ayrıca onun bu eseriyle İslâm mantık geleneğindeki yeri, önemi ve katkıları belirlenmeye çalışılacaktır. 

Anahtar Kelimeler

Mantık, Gelenbevî, İsagûcî, Delâlet, Tanım

A Study of al-Galanbawī’s Work Titled Commentary on al-Īsāghūjī in the Context of Signification and Definition Issues

Öz

Ismail al-Galanbawī (1730-1791) is known for his works in the fields of logic, al-munazara (Islamic disputation theory), mathematics, astronomy, tasawwuf (mysti-cism) and theology. al-Galanbawī, who followed the tradition of al-Fārābī -Avicenna which is a continuation of logic of Aristotle (322 B.C.), compiled a work on logic in the last period of the Ottomans. His work titled Burhān is considered to be the last com-piled work written in logic in the Ottoman scientific world. In addition, he wrote a commentary text on Isāghūjī by Athīr al-Dīn al-Abharī (d. 1265), although he has other logical studies. There are many commentaries and hawashī (margin notes) on Isāghūjī text, which has a remarkable position in the history of Islamic logic. The advantage of Isāghūjī as a text of logic, regarding the texts in other branches of science, is its delin-eating a formal issue with a clear style. However, it is an ever changing historical need to revise its style simply because its potential readers are not the same in a different historical context. Islamic logicians wrote these commentaries in accordance with the level of understanding of the students in their own period. Here, al-Galanbawī aims to explain the incomprehensible issues in this treatise for the stu-dents of his period with the commentary on Isāghūjī. Even if we can witness similar contents in the texts after written 13th century, al-Galanbawī’s commentary attracts attention in terms of its delineating different viewpoints with some analysis. In the introductory section of his text, al-Galanbawī establishes the close relation between logic and linguistic and religious disciplines. From this perspective, it puts a logical emphasis on the idea that a student of religious sciences cannot get a deep insight into religious sciences, like tafsīr (science of Qur’ānic commentary), kalām (theology), without learning logic. He discusses dialectically some theological problems with taking kalām tradition into consideration. His chief aim is to demonstrate that logic is a basic method for all Islamic sciences. Then al-Galanbawī posits some meaning and definition of logic. In this level, he employs the term cihat al-wahda (jihat al-wahda) which was used by Mollā Fanārī before him. It is understood that this term indicates his the unity in the theory of existence to the theory of knowledge and his mystical tendency in this issue.

The logician, who called science of logic as ‘ilm al-mīzān (science of measurement), tries to highlight the applicable dimension of logic in its commentary. Since logic is the tool of religious sciences and therefore logic has a big duty to ensure the robustness and accuracy of all kinds of evidence. For this, while commentary on Isāghūjī has been explaining the rules of the science of logic together with logical explanations, at the same time, it investigates the meaning of the most of words from linguistic and grammatical perspectives. In this article, the introduction section of Galanbawī’s commentary on Isāghūjī, and the subjects of signification (dalālā) and definition in its conceptualizations (tasawwurāt) section are examined in terms of logical and linguistic. al-Galanbawī discusses in detail the matter of literal and non-literal aspects of signifi-cation, which was discussed by classical Muslim logicians. Each of this distinction has subdivisions such as natural (tabi‘ī), rational (‘aklī), and conventional (waz‘ī). Logicians focus mostly on literal conventional signification (lafzī waz‘ī). As from Avicenna, this literal conventional signification is considered mutabaqat (correspondence), tazammun (consequence), iltizām (concomitance). al-Galanbawī discusses these three elements in detail by displaying different perspectives in conflict and a possible solution for them. He passes his views on many disputed definitions and gives some responses to them. Thus he attempts to re-establish the discipline of logic in terms of Islamic disciplines with the aim of demonstrating that logic is a basic method. In addition, logicians who have influence on Ottoman logic, such as Mollā Fanārī and Dāwūd al-Qārisī, will be evaluated together with their the commentaries on Isāghūjī. Moreover, it will be tried to determine his place, importance and contributions by this work in Islamic logic tradition.

Anahtar Kelimeler

Logic, al-Galanbawī, Isāghūjī, Signification, Definition

Kaynakça

• Aclûnî, İsmail b. Muhammed. Keşfu’l-Hafâ ve Müzîlü’l-İlbâs. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Ayık, Hasan. İslâm Mantık Geleneği ve Doğuluların Mantığı. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2007.
• Aynî, M. Ali. “Türk Mantıkçıları”. sad. Naim Şahin. Türkiyat Araştırmaları Dergisi 17 (2005), 343-354.
• Bingöl, Abdulkuddüs. Gelenbevî’nin Mantık Anlayışı. İstanbul: MEB Yayınları, 1993.
• Bingöl, Abdülkuddüs. Klasik Mantık’ın Tanım Teorisi. İstanbul: MEB Yayınları, 1993.
• Bingöl, Abdulkuddüs. “Türk-İslam Kültür Dünyasında İsagoji”. Fen-Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi 15 (1986), 349-356.
• Can, Ali. “Ebû Saîd el-Hâdimî’nin Risaletü’l-Besmele Adlı Eserinde On Sekiz İlim Dalına Göre Besmele Yorumu”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/1 (2012), 1-73.
• Emiroğlu, İbrahim-Altunya, Hülya. Örnekleriyle Mantık Sözlüğü. İstanbul: Litera Yayıncılık. 2018.
• el-Ensârî, Zekeriyya eş-Şafiî. el-Muttala’ Şerhi’l-İsâğûcî. Bulak: Dâru’t-Tıbâati’l-Âmire. 1282,
• Fârâbî. Risaletu’t-Tenbîh alâ Sebili’s-Saade. tah. Sehban Halifat. Amman: el-Camiatü’l-Ürdüniyye. 1987.
• Fârâbî. Mutluluk Yoluna Yönlendirme. çev. Yaşar Aydınlı. Mantığa Giriş Risaleleri. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2018.
• Fârâbî. Mantıkta Kullanılan Lafızlar. çev. Yaşar Aydınlı. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2016.
• Fârâbî. Kitabu’l-Burhan. çev. Ömer Türker - Ömer Mahir Alper. İstanbul: Klasik Yayınları, 2008.
• Fazlıoğlu, Şükran, “Ta’lim ile İrşad Arasında Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın Medrese Ders Müfredatı”. Dîvân İlmî Araştırmalar Dergisi 18/1 (2005), 115-173.
• Gölcük, Şerafettin-Yurdagür, Metin. “Gelenbevî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/552-555. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Gür, Süleyman. “Osmanlı Tefsir Geleneğinde Besmele Risaleleri Literatürü”. FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 12 (2018), 405-477. http://dx.doi.org/10.16947/fsmia.502293.
• Hacınebioğlu, İsmail Latif. “Gelenbevî’nin Mantık Bilimine Katkıları”. Uluslararası Türk Dünyasının İslamiyete Katkıları Sempozyumu. ed. İsmail Hakkı Göksoy vd. 503-512. Is- parta: SDÜİF Yayınları Bilimsel Toplantılar Serisi. 2007.
• İbn Sina. Mantığa Giriş (Medhal). çev. Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2006.
• İbn Sina. İşaretler ve Tembihler. çev. Ali Durusoy vd. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2005.
• el-Kâtî, Hüsameddin. Şerhu Metni’l-İsagûcî fi’l-Mantık. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2016.
• Kâtip Çelebi. İslâm’da Tenkid ve Tartışma Usûlü. sad. Süleyman Uludağ-Mustafa Kara, İstanbul: Marifet Yayınları 1990.
• el-Kevserî, Muhammed Zahid. “Gelenbevî İsmail Efendi”. çev. Musa Alak, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1 (2005), 137-154.
• Kömürcü, Kamil. “Mantık Tarihinde İsagoci Geleneği”. Bilimname 36/2 (2018), 45-62. http://dx.doi. org/10.28949/bilimname.435356.
• Köz, İsmail. “İslâm Mantık Külliyatının Teşekkülü”. Felsefe Dünyası. 30/2 (1999), 91-112.
• Mağnisavî, Mahmud Hasan. Muğni’t-Tullab. Dımeşk: Dâru’l-Beyrûtî, 2009.
• Mardin, Ebü’l-Ulâ. Huzur Dersleri. 3 Cilt. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2017.
• Molla Fenârî. el-Fevâidü’l-Fenâriyye. İstanbul: Haşemî Yayınevi, 2012.
• Mustafa Cârullah Efendi, es-Seb’u’s-Seyyâreti’n-Nûriyye alâ Hâşiyeti’l-Fevâidi’l-Fenâriyye li İsâgûcî fi’l-Mantık, Süleymaniye Kütüphanesi, Cârullah Efendi, 1369, varak numa- rası: 3a.
• Okudan, Rifat. “18. Yüzyıl Osmanlı Kelâmcı ve Mantıkçısı İsmail Gelenbevî’nin Varlık Nazariyesi (Vahdet-i Vücûd Savunması)”. Tasavvuf: İlmî Akademik ve Aaştırma Dergisi 9/23 (2009), 241-255.
• Özcan, Tahsin. “Veliyyüddîn Cârullah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/38-40. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Özkılıç, İbrahim. “İbn Sina’nın el-Urcûze fi’l-Mantık Risalesi (Sunum ve Metin)”. M.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 32/1 (2007). 127-156.
• Özpilavcı, Ferruh. “Dâvûd-u Karsî’nin Şerh-u İsagûcî Adlı Eserinin Eleştirmeli Metin Neşri ve Değerlendirmesi”, Cumhuriyet İlahiyat Fakültesi Dergisi 21/3 (2017), 2009-2068. https://doi. org/10.18505/cuid.338952.
• Özpilavcı, Ferruh. İsâgûcî ve Şerhi. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2017.
• Özturan, Mehmet. “İslam Mantık Geleneğinde Tanım Teorisi Eleştirilerine Bir Giriş: Tam tanım, Kendisiyle Tanım mıdır?” Nazariyat 4/3 (Ekim 2018), 83-114. dx.doi.org/10.12658/Nazariyat.4.3.M0062
• el-Rouayheb, Khaled. The Development of Arabic Logic (1200-1800). Schwabe Verlag Basel, 2019.
• Seyyid Şerîf Cürcânî. Şerhu’l-Mevâkıf. çev. Ömer Türker. 3 cilt. İstanbul: TYEKB, 2015.
• Tiryaki, Mehmet Zahit. “Sa’deddin Taftazânî’nin Tehzîbu’l-mantık Adlı Eseri”. Divan, 17/32 (2012), 129-167.
• Yalar, Mehmet. “Molla Fenârî’nin İsâgûcî Şerhi ve Şark Medrese Geleneğindeki Yeri”, Uluslararası Molla Fenârî Sempozyumu. ed. Tevfik Yücedoğru. 556-577. Bursa: Bursa Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2009.
• https://islamsci.mcgill.ca/RASI/docs/pipdi.htm#dd2 Erişim 13.05.2020.