Contributions to Tafsīr of the female Ṣaḥābe and Tābi‘ūn from Medina

Yıl 2021, Sayı: 43, 77 - 93, 20.03.2021

Ceyda Gürman

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.853094

Öz

The efforts of the ṣaḥāba, who constitute the most important circle in the tafsīr and of the tābi‘ūn (successors of ṣaḥāba) who grew up in their hands to understand the Qur’ān, took their place in the studies on the history of tafsīr. However, it is seen in the researches conducted on the first century of hijrī that certain names are emphasized, and especially the women ṣaḥāba and tābi‘ūn are seems to be undervalued and not noted attention. However, with the construction of the Masjid an-Nabawī after the hijra, The Prophet Muḥammad (pbuh) encouraged women to participate in mosques through various occasions for the purpose of worshiping and knowledge, and made them aware of the verses of the Qur’ān. Such practices were continued during the ṣaḥāba and tābi‘ūn period and women gained the basis of sciences such as qirā’a, ḥadīth, fiqh and tafsīr that would be formed in the future. Medina, where a vibrant scientific life shaped around the Masjid an-Nabawī was lived, offered opportunities for women to participate in this scientific vitality. Ḥafṣa bt ‘Umar (d. 45/665) and Umm Salama (d. 62/681), especially ‘Ᾱ’isha (d. 58/678), one of the ladies of the Prophet (pbuh), played an important role in the education of women. Apart from the wives of The Prophet (pbuh), there are many other women ṣaḥāba who have knowledge such as al-Shifā bt. ‘Abd Allāh (d. 20/641 around), Umm Waraqā bt. ‘Abd Allāh b. Ḥārith (before d. 23/644), Asmā’ bt. Yazīd (d. 30/650), Asmā’ bt. Abī Bakr al-Siddīq (d. 73/692) and Samrā bt. Nuhayk (d.?) in Medina. Outstanding among scholars of the period of tābi‘ūn, who acquired most of her science from ‘Ᾱ’isha, ‘Amra bt. ‘Abd al-Raḥmān (d.106 / 724), has been emphasized. In addition to the narrations reflected in the tafsīr sources, many famous scholars have received knowledge from her, reveals that it is among the important names of Medina. Other than ‘Amra, the names Umm Kulthūm bt. Abī Bakr al-Siddīq (after d. 58/678); Zaynab bt. ‘Alī b. Abī Ṭālib (d. 62/682); Ḥafṣa bt. ‘Abd al-Raḥmān b. Abī Bakr al-Ṣiddīq (d. 80/699 around), Ṣafiyya bt. Abī ‘Ubayd (d. 90/709 around), ‘Ᾱ’isha bt. Ṭalḥa b. ‘Ubayd Allāh (d. 101/719), ‘Ᾱ’isha bt. Ṣa‘d b. Abī Waqqās (d. 117/735) and Fāṭima bt. al-Mundhir b. Zubayr b. al-‘Awwām (48/668- d. ?) can be mentioned. In this study, the scholar women from ṣaḥāba and tābi‘ūn were touched, the narrations recorded in tafsīr sources were examined and the results to be attained from the information obtained were discussed. In the determination of the names, ṭabaqāt and terācīm type works were used, for the interpretation of the tafsīr, ‘ulūm al-Qur’ān and ḥadīth sources were used as well as the tafsīr sources. As a result of the readings made, it has been observed that the information given about women ṣaḥāba and tābi‘ūn in these sources is highly limited. Similarly, there is no reference to their position in the science of tafsīr. One of the limitations of our research is the minority of commentaries and narrations coming from them numerically. This situation was evaluated considering the socio-cultural structure of the period and ‘Amra, who was accepted as the transmitter of ‘Ᾱ’isha’s knowledge, compared to another student of ‘Urwa b. al-Zubayr (d. 94/713) the situations such as recording much less of his narrations have been criticized. In today’s studies, it is aimed to reach a general opinion about the place of women in education and their contribution to tafsīr in Medina in the first century, based on the fact that the place of early women in scientific life has not been mentioned sufficiently.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, Medina, Sahāba, Tābi‘ūn, Woman

Medineli Kadın Sahâbe ve Tâbiûnun Tefsire Katkıları

Öz

Tefsirde en önemli halkayı oluşturan sahâbîlerin ve onların elinde yetişen tâbiîlerin Kur’ân’ı anlamaya yönelik büyük gayretleri tefsir tarihine dair çalışmalarda hak ettiği yeri almıştır. Bununla birlikte hicri ilk asra dair araştırmalarda, belirli isimler üzerinde durulduğu özellikle kadın sahâbe ve tâbiîlere yeterli ölçüde dikkat çekilmediği görülmektedir. Hâlbuki hicretten sonra Mescid-i Nebevî’nin inşasıyla birlikte, Hz. Peygamber kadınların ibadet ve ilim maksadıyla mescitlere katılımlarını teşvik etmiş ve çeşitli vesilelerle onların da nâzil olmaya devam eden Kur’ân âyetlerinden haberdar olmalarını sağlamıştır. Bu tür uygulamalar sahâbe ve tâbiûn döneminde de sürdürülmüş kadınlar kıraat, hadis, fıkıh ve tefsir gibi geleceğin ilimlerine temel teşkil edecek bilgilere vakıf olmuşlardır. Mescid-i Nebevî etrafında şekillenen canlı bir ilmî hayatın yaşandığı Medine, kadınların da bu ilmî canlılığa katılımı için imkânlar sunmuştur. Başta Hz. Peygamber hanımlarından Hz. Âişe bint Ebû Bekr es-Sıddık (öl. 58/678) olmak üzere Hz. Hafsa bint Ömer b. Hattâb (öl. 45/665) ve Hz. Ümmü Seleme (öl. 62/681) kadınların eğitiminde önemli roller üstlenmişlerdir. Medine’de Hz. Peygamber hanımları haricinde Şifâ bint Abdullah (öl. 20/641 civarı), Ümmü Varaka bint Abdullah b. Hâris (öl. 23/644’ten önce), Esmâ bint Yezîd (öl. 30/650), Esmâ bint Ebû Bekr es-Sıddîk (öl. 73/692) ve Semra bint Nüheyk (öl. ?) gibi ilim sahibi birçok kadın sahâbe daha bulunmaktadır. Tâbiûn dönemi âlimleri arasında ise ilminin büyük kısmını Hz. Âişe’den edinen Amre bint Abdurrahmân (öl. 106/724) ön plana çıkmaktadır. Tefsir kaynaklarına yansıyan rivayetlerinin yanı sıra çok sayıda meşhur ulemanın kendisinden ilim alması, Medine’nin önemli isimleri arasında olduğunu göstermektedir. Amre haricinde Ümmü Külsûm bint Ebû Bekr (öl. 58/678’den sonra); Zeyneb bint Ali b. Ebû Tâlib (öl. 62/682); Hafsa bint Abdurrahman b. Ebû Bekr es-Sıddîk (öl. 80/699 civarı), Safiyye bint Ebû Ubeyd (öl. 90/709 civarı), Aişe bint Talha b. Ubeydullah (öl. 101/719), Âişe bint Sa‘d b. Ebû Wakkās (öl. 117/735) ve Fâtıma bint el-Münzir b. Zübeyr b. Avvâm’ın (d. 48/668- öl. ?) isimleri sayılabilir. Sahâbe ve tâbiûndan Medineli âlim kadınlara temas ettiğimiz bu çalışmada, onların tefsir kaynaklarında kaydedilen rivayetlerinin çoğunluğu incelenmiş ve elde edilen sonuçlar tartışılmıştır. İsimlerin tesbitinde tabakāt ve terâcim türü eserlerden istifade edilmiş, tefsir yorumları için, tefsir kaynaklarının yanı sıra ulûmü’l-Kur’ân ve hadis kaynaklarına da başvurulmuştur. Yapılan okumalar neticesinde bu kaynaklarda, kadın sahâbî ve tâbiîler hakkında verilen bilgilerin son derece sınırlı olduğu görülmüştür. Benzer şekilde onların tefsir ilmindeki konumlarına dair bir atfa da rastlanmamıştır. Sayısal olarak onlardan gelen tefsir, yorum ve rivayetlerin azlığı araştırmamızı sınırlayan âmillerdendir. Bu durum, dönemin sosyo-kültürel yapısı da göz önünde bulundurularak değerlendirmeye tabi tutulmuş ve Hz. Âişe’nin ilminin aktarıcısı kabul edilen Amre’nin, Hz. Âişe’nin bir diğer talebesi Urve b. Zübeyr’e (öl. 94/713) kıyasla çok daha az rivayetinin kaydedilmesi gibi spesifik durumlar kritik edilmiştir. Günümüz araştırmalarında, erken dönem kadınların ilmî hayattaki yerlerine yeterli ölçüde değinilmemiş olmasından hareketle, bu araştırmayla ilk asırda Medine’de, kadınların eğitim-öğretim hayatındaki yerleri ve tefsire katkıları hakkında genel bir kanaate ulaşma hedeflenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Medine, Sahâbe, Tâbiûn, Kadın

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel. Müsned. Thk. Şuayb el-Arnaût - Âdil Mürşid. 50 Cilt. Beyrut: Mües-sesetü’r-Risâle, 1416/1995.
• Aydar, Hidayet. Hanım Müfessirler. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2015.
• Aydar, Hidayet - Atalay, Mehmet. “Female Scholars of Quranic Exegesis in the History of Islam (İslam Tarihinde Kadın Müfessirler)”. Bülent Ecevit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (2014), 1-34.
• Başar, Serpil. Erken Dönemde (Hicrî I. Asır) Kadınların Kur’an Yorumuna Katkıları. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2010.
• Başar, Serpil. “Ümmü Seleme’nin Tefsir Rivayetlerinin Değerlendirilmesi”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 36 (Şubat 2012), 427-448.
• Bedr, Abdullah Ebüssuûd. Tefsîru ümmi’l-mü’minîn Aişe. Riyad: Dâru Âlemi’l-kütüb, 1416/1996.
• Begavî, Muhyissünne Hüseyn b. Mes‘ûd. Me‘âlimü’t-tenzîl. Thk. Muhammed Abdullah en-Nemr - Osman Cum‘a Damîriyye - Süleyman Müslim el-Harş. 8 Cilt. Riyad: Dâru Tay- yibe, 1409.
• Belâzürî, Ahmed b. Yahyâ. Fütûhu’l-büldân. Thk. Abdullah Enîs et-Tabbâ‘ - Ömer Enîs et-Tabbâ‘. Beyrut, 1407/1987.
• Beyhakī, Ahmed b. Hüseyn. es-Sünenü’l-kübrâ. Thk. Muhammed Abdülkādir Atâ. 11 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1424/2003.
• Bolelli, Nusrettin. Kadınların Hadis İlmindeki Yeri. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1998.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâil. el-Câmiu’s-sahîh. Thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır. 9 Cilt. Beyrut: Dâru Tavki’n-Necât, 1422.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâil. et-Târîhu’l-kebîr. 4 Cilt. Haydarabad: Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmâniyye, 1958.
• Çalışkan, İsmail. “Tefsir Tarihi Tasavvurunun Yeniden İnşasının Gerekliliği Üzerine”. İslâmiyat Dergisi 8/1 (2005), 11-23.
• Çelebi, İlyas. “Rukye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/ 219-222. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Dârekutnî, Alî b. Ömer. Zikru esmâ’i’t-tâbi‘în ve men ba‘dehüm mimmen sahhat rivâyetühû ‘inde’l-Buhârî ve Müslim. Thk. Bûrân ed-Denâvî - Kemal Yûsuf el-Hût. 2 Cilt. Beyrut, 1406/1985.
• Ebû Dâvûd, es-Sicistânî. Kitâbü’s-Sünen. Thk. Şuayb el-Arnaût - Muhammed Kamil Karabelli. 7 Cilt. Dârü’r-Risâleti’l-‘Âlemiyye, 1430/2009.
• Hâlid b. Hüseyn, Ebû Abdirrahman. Câmi‘u ahbâri’n-nisâ’ min Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1425/2004.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ahmed b. Ali. Takyîdü’l-‘ilm. Thk. Sa‘d Abdülgaffâr Ali. Kahire: Dârü’l-İstikāme, 1429/2008.
• İbn Abdülber, Yûsuf b. Abdullah en-Nemerî. el-İstî‘âb fi ma‘rifeti’l-ashâb. Thk. Âdil Mürşid. Ürdün: Dârü’l-A‘lâm, 1423–2002.
• İbn Ebû Hâtim, Abdurrahman b. Muhammed. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-‘azîm müsneden ‘an Rasûlillah ve’s-sahâbe ve’t-tâbi‘în. Thk. Esad Muhammed Tayyib. 10 Cilt. Riyad: Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, 1417/ 1997.
• İbn Hacer, Şihâbüddin Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askalânî. Tehzîbü’t-Tehzîb. Thk. İbrahim ez-Zeybek - Âdil Mürşid. 4 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, ts.
• İbn Hibbân, Muhammed b. Hibbân b. Ahmed. Kitâbü’s-Sikāt. Thk. Muhammed Abdülmuîd Han. Haydarabad : Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmaniyye, 1393/1973.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ. Fezâilü’l-Kur’ân. Thk. Ebû İshak el-Huveynî el-Eserî. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 1416.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-‘azîm. Thk. Sâmî b. Muhammed es-Selâme. 8 Cilt. Riyad: Dâru Tayyibe, 1420.
• İbn Sa‘d, Muhammed. et-Tabakātü’l-kebîr. Thk. Ali Muhammed Ömer. 11 Cilt. Kahire: Mek-tebetü’l-Hancî, 1421/2001.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Abdurrahman. Nevâsihu’l-Kur’ân. Thk. Muhammed Eşref Ali. 2 Cilt. Medine, 1423/2003.
• İbnü’l-Esîr, İzzeddin Ali b. Muhammed. Üsdü’l-gābe fî ma‘rifeti’s-sahâbe. Thk. Muhammed Muavvıd - Âdil Ahmed Abdülmevcûd. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, ts.
• Kamacı, Fatımatüz Zehra. “Tâbiîn Döneminden Seçkin Bir Kadın Portresi Âişe bint Talha”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 49 (2015), 127-160.
• Kandemir, M. Yaşar. “Ümmü Seleme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/ 328-330. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Kehhâle, Ömer Rıza. A‘lâmü’n-nisâ’ fi’l-‘âlemeyi’l-‘Arab ve’l-İslâm. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, ts.
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed. el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân ve’l-mübeyyin lemâ tedammenehu mine’s-sünneti ve âyi’l-Furkân. Thk. Abdullah b. Abdilmuhsin et-Türkî. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1467/2006.
• Mâlik b. Enes. Muvatta’. Thk. Muhammed Mustafa el-A‘zamî. 8 Cilt. Ebûzabî, 1465/2004.
• Mehmet Zihni Efendi. Meşâhiru’n-nisâ’. 2 Cilt. İstanbul: Şamil Yayınları, 1982.
• Mizzî, Cemâlüddin Ebü’l-Haccâc Yûsuf . Tehzîbü’l-Kemâl fî esmâi’r-ricâl. Thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 35 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1403/1983-1413/1992.
• Moğultay b. Kılıç. İkmâlü Tehzîbi’l-Kemâl fî esmâi’r-ricâl. Thk. Âdil b. Muhammed - Üsâme b. İbrâhim. 12 Cilt. Kahire, 1422/2001.
• Mukātil b. Süleyman. Tefsîru Mukātil. Thk. Abdullah Mahmûd Şehhâte. 5 Cilt. Beyrut: Mües-sesetü’t-Târîhi’l-‘Arabî, 1423/2002.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. Sahîhu Müslim. Thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkī. 4 Cilt. Kahire: Dâru İhyâü’l-Kütübi’l-‘Arabiyye, 1412/1991.
• Safedî, Salâhüddin Halîl b. Aybek. el-Vâfî bi’l-vefeyât. Thk. Ahmed el-Arnaût - Tezkî Mustafa. 29 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâü’t-Türâsi’l-Arabî, 1420/2000.
• Sa‘lebî, Ahmed b. Muhammed. el-Keşf ve’l-beyân ‘an tefsîri’l-Kur’ân. Thk. Ebû Muhammed b. Âşûr. 9 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâü’t-Türâsi’l-Arabî, 1422/2001.
• Süyûtî, Celâlüddin. ed-Dürrü’l-mensûr. Thk. Abdullah b. Abdilmuhsin et-Türkî. 17 Cilt. Kahire 1424/2003.
• Süyûtî, Celâlüddin. el-İtkān fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. Thk. Merkezü’d-Dirâseti’l-Kur’âniyye. 7 Cilt. Medine, ts.
• Süyûtî, Celâlüddin. Tedrîbü’r-râvî fî şerhi Takrîbi’n-Nevevî. Thk. Ebû Kuteybe Nazar Muhammed el-Fâryâbî. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Kevser, 1415.
• Şahyar, Ayşe Esra. “Ümmü’d-Derdâ el-Vassâbiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/ 316-317. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Câmi‘u’l-beyân ‘an te’vili âyi’l-Kur’ân. Thk. Abdilmuhsin et-Türkî. 26 Cilt. Kahire: Dâru Hicr, 1422/2001.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Câmi‘u’l-beyân ‘an te’vili âyi’l-Kur’ân. Thk. Mahmûd Muhammed Şâkir - Ahmed Muhammed Şâkir. 16 Cilt. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, ts.
• Tozluk, Hatice. Amre Bint Abdirrahmân’ın Hayatı ve Rivayetleri. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2001.
• Tütün, Sevgi. et-Taberî’nin Câmi‘u’l-beyân İsimli Eserinde Hz. Aişe’den Yapılan Rivayetlerin Tesbiti ve Değerlendirilmesi. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Li-sans Tezi, 1999.
• Uyar, Gülgün. “Ümmü Külsûm bint Ebû Bekr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/ 324-325. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’an Dili. 10 Cilt. İstanbul: Zehraveyn, ts.