The Obligation of Financial Support (Alimony) to Parents in The Ḥanafī Law

Yıl 2021, Sayı: 44, 585 - 610, 20.09.2021

Kamil Yelek

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.945873

Öz

Developments in the social, cultural and economic fields in the modern period have brought about changes in social values. The family institution, which is the most fundamental building block of society, is one of the areas where this change is experienced. With modernization, the disintegration of extended family structures and their replacement by nuclear families and the acceleration of this process with the participation of women in business life has seriously changed the position of the elderly in the family and society. This change in the structure of the family has caused elderly and needy parents to live away from their children and grandchildren, or to be doomed to isolation in nursing homes away from warm family circle and social environment. The increasing number of these institutions which are not a product of Islamic civilization and the number of people living here disturbs everybody with a conscience. This situation requires revealing the necessity of protecting the elders of the family, protecting and taking care of them and providing their alimony in case of need in terms of Islamic law, and reminding our responsibilities in this regard. Due to the justification aforementioned, the alimony responsibility of children towards the their parents and grandparents will be discussed in this study.

There have been some studies on alimony in Islamic law. However, while the alimony of the ascendant/uṣūl (parents and grandparents) is presented as a chapter or subtitle in some of these studies, the practical applications of this issue have not been touched on in other studies. Whereas, a study that does not take into account the practical application of the law, will be incomplete. For this reason, it is necessary to reveal how the theoretical knowledge discussed in the classical fiqh books about the alimony of the ascendant is applied in practice.

Furthermore, the studies conducted so far about the alimony of the ascendant have been handled with a cross-sectarian approach. However, this mentioned situation does not quite coincide with the legal activity style in traditional fiqh thought. Therefore, it would be more appropriate to read the views on the relevant subject through the literature of a particular madhab/sect or school. Because, the legal situation of an issue has been handled within the furū’ al-fiqh systematic of each madhab in traditional fiqh thought and the system has been operated in this way.

For this reason, we will try to handle this study where we will examine the alimony responsibility of children towards their parents and grandparents, based on the sources of the Hanafī School. In this context, first of all, the definition of alimony and its types and the rules on the subject will be presented. Then, it will be revealed whether there is a change within the Ḥanafī school in the issue of the alimony of the parents, how the views put forward previously were reflected in the Ottoman fatwā collections, how these views were applied in practice based on the Ottoman sharīʿa court records and how the alimony of the parents was handled in Turkish Civil Law.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Alimony Law, Responsibility, Parents, Children, Kinship in the direct line.

Hanefî Hukukunda Ebeveyne Karşı Nafaka Sorumluluğu

Öz

Modern dönemde sosyal, kültürel ve ekonomik alanda meydana gelen gelişmeler, toplumsal değerlerdeki değişimleri de beraberinde getirmiştir. Toplumun en temel yapı taşı konumundaki aile kurumu da bu değişimin yaşandığı alanlardan birisidir. Modernleşme ile birlikte geniş aile yapılarının çözülerek yerini çekirdek ailelere bırakması ve kadının iş hayatına katılmasıyla bu sürecin daha da hızlanması, yaşlıların ailedeki ve toplumdaki konumunu ciddi şekilde değişikliğe uğratmıştır. Ailenin yapısında meydana gelen bu değişim, yaşlı ve bakıma muhtaç olan ebeveynlerin çocuklarından ve torunlarından uzak bir şekilde hayat sürmelerine ve sıcak bir aile ortamı ile sosyal çevrelerinden kopar(ılar)ak huzurevlerinde yalnızlığa mahkûm olmalarına yol açmıştır. İslam medeniyetinin bir ürünü olmayan bu kurumların ve burada yaşayan kişi sayısının her geçen gün artması, vicdan sahibi herkesi rahatsız etmektedir. Bu durum, İslam hukuku açısından aile büyüklerine sahip çıkmanın, onları koruyup kollamanın ve ihtiyaç halinde nafakalarını temin etmenin gereğini ortaya koymayı ve bu konudaki sorumluluklarımızı hatırlatmayı gerektirmektedir. Zikredilen gerekçe sebebiyle, bu çalışmada çocukların ebeveynlerine ve aile büyüklerine karşı nafaka sorumluluğu ele alınacaktır.

İslam hukukunda nafakayla ilgili birtakım çalışmalar yapılmış olsa da bunların bazısı usûlün (ana-baba, dede ve nine) nafakasını genel olarak ele alan çalışmaların içerisinde bir bölüm ya da alt başlık olarak sunarken, bazıları da meselenin pratik uygulamalarına hiç temas etmemektedir. Hâlbuki hukukun pratik uygulamasını dikkate almadan yapılan bir çalışma eksik olacaktır. Bu yüzden usûlün nafakasıyla ilgili klasik fıkıh kitaplarında ele alınan teorik bilginin pratikte nasıl uygulandığının ortaya konulması gerekmektedir.

Diğer taraftan usûlün nafakasıyla ilgili şimdiye kadar yapılan çalışmalar, daha ziyade mezhepler üstü bir yaklaşımla ele alınmıştır. Ancak zikredilen bu durum, geleneksel fıkıh düşüncesindeki hukuki faaliyet tarzıyla pek örtüşmemektedir. Bu yüzden ilgili konudaki görüşleri belirli bir mezhep ya da ekolün literatürü üzerinden okumak daha isabetli olacaktır. Çünkü geleneksel fıkıh düşüncesinde şer’î bir meselenin hükmü, her mezhebin kendi fürû-ı fıkıh sistematiği içinde ele alınmış ve sistem bu şekilde işletilmiştir.

Yukarıda bahsettiğimiz sebeplerden dolayı çocukların ebeveynlerine ve aile büyüklerine karşı nafaka sorumluluğunu inceleyeceğimiz bu çalışmayı Hanefî mezhebinin kaynaklarından hareketle ele almaya çalışacağız. Bu bağlamda öncelikle nafakanın tanımı, türleri ve konuyla ilgili hükümler ele alınacaktır. Akabinde ise, usûlün nafakasıyla ilgili konularda Hanefî mezhebi içerisinde bir değişimin olup olmadığı, daha önce ileri sürülen görüşlerin Osmanlı fetvâ mecmuâlarına nasıl yansıdığı, Osmanlı şeriyye sicillerinden hareketle bunların pratikte nasıl uygulandığı ve usûlün nafakasının Türk Medeni Hukuku’ndaki mevcut durumu gösterilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

İslam hukuku, Nafaka hukuku, Sorumluluk, Ebeveyn, Çocuklar, Üstsoy-altsoy hısımlığı

Kaynakça

• Akıntürk, Turgut - Ateş, Derya. Türk Medeni Hukuku Aile Hukuku. İstanbul: Beta Yayınları, 2019.
• Akıntürk, Turgut. Türk Medeni Hukuku Aile Hukuku. İstanbul: Beta Yayınları, 2006.
• Akyıldırım, Taylan. 259 Numaralı Şerʻiyye Sicili Defterine Göre Galata. İstanbul: Mimar Sinan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Ali Haydar Efendi, Küçük. Dürerü’l-hükkâm şerhu Mecelleti’l-ahkâm. 4 Cilt. İstanbul: Matbaaa-i Tevsi-i Tıbaat, 1330.
• Ateş, Üveys. “İslâm Hukukunda ve Türk Medeni Hukukunda Ergin Akrabaya Karşı Nafaka Yükümlülüğü”. FSM İlmi Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 13 (Haziran 2019), 1-31. https://doi.org/10.16947/fsmia.582334
• Aynî, Ebû Muhammed Bedreddin Mahmud b. Ahmed b. Musa. el-Binâye fî şerhi’l-hidâye. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1420.
• Bab Mahkemesi 11 Numaralı Sicil (1081/ 1670-1671). ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: Kültür AŞ. Yayınları, 2019. http://www.kadisicilleri.org/index.php.
• Babertî, Ekmelüddin Muhammed b. Mahmud. el-İnâye şerhu’l-hidâye. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikir, ts.
• Bakırcan, Sariye Abay. İslam-Osmanlı Hukukunda Nafaka: İstanbul Bab Mahkemesi Örneği. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukuku İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu. 8 Cilt. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1968.
• Buhârî, Burhâneddîn (Burhânüşşerîa). el-Muhîtu’l-Burhânî fi’l-fıkhi’n-Nu’mânî. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiye 1424.
• Çatalcalı, Ali Efendi. Fetâvâ-yı Ali Efendi. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Pertevniyal, 345. 2-738.
• Çelik, Özlem. İslam Hukukun da Hısımlık Nafakası Mükellefiyetinde Din Farkı. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Çiğdem, Recep. Mukayeseli Medeni Hukuk. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2012.
• Çolak, Abdullah. İslâm Aile Hukuku. Malatya: Yılmaz Yayıncılık, 2016.
• Dürrizâde, Mehmed Ârif Efendi. Netîcetü’l-fetâvâ maa’n-nukûl. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Pertevniyal, 354. 2-639.
• Erbay, Celal. “Nafaka”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/282-285. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Erbay, Celâl. İslâm Hukuku’nda Evlilik ve Hısımlık Nafakası: Kitâbu’n-Nafakat ve Türk Yargı Kararları ile Mukayeseli Olarak. Bakü: Göytürk Neşriyat, 1995.
• Erkan Nevzat. Osmanlı Üsküdar’ında Toplumsal Hayat. İstanbul: Üsküdar Belediyesi, 2015.
• Erkan, Nevzat. “Arşiv ve Mahkeme Kayıtlarına Göre Osmanlı Payitahtında Yaşlı Olmak (16-18. Yüzyıllar)”, Diyanet İlmi Dergi 56/1 (Mart 2020). 123-146.
• EYHGM, Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü (EYHGM). Engelli ve Yaşlı İstatistik Bülteni (Mart 2021), 1-56.
• Eyüb Mahkemesi (Havass-ı Refia) 90 Numaralı Sicil (1090-1091/ 1679-1680), haz. Fuat Recep vd., İstanbul: İSAM Yayınları, 2011. http://www.kadisicilleri.org/index.php.
• Eyüb Mahkemesi 37 Numaralı Sicil (1047/ 1637-1638). haz. Salih Kahriman, vd., İstanbul: İSAM Yayınları, 2011. http://www.kadisicilleri.org/index.php.
• Eyüb Mahkemesi 90 Numaralı Sicil (1090-1091 / 1679-1680). haz. Fuat Recep vd., İstanbul: İSAM Yayınları, 2011. http://www.kadisicilleri.org/index.php.
• Feyyûmî, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Muhammed b. Ali el-Hamevî. el-Misbâhü’l-münîr fi Garîbi’ş-Şerhi’l-Kebîr. Beyrut: el-Mektebetü’l-İlmiyye, ts.
• Feyzioğlu, Necmeddin Feyzi. Aile Hukuku. İstanbul: Fakülteler Matbaası, 1979.
• Genç, Akif. Türk Medeni Hukukunda Yardım Nafakası. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Haddâdî, Ebû Bekr Ali b. Muhammed. el-Cevheratü’n-Neyyira. 2 Cilt. el-Matbaatü’l-Hayriyye, 1322.
• Haskefî, Muhammed b. Ali b. Muhammed b. Ali b. Abdurrahman. ed-Dürrü’l-muhtâr şerhu Tenvîri’l-ebsâr ve câmi’i’l-bihâr, thk. Abdülmun’im Halil İbrahim. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn. Reddü’l-Muhtâr ale’d-Dürri’l-muhtâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikir,1412.
• İbn Kudâme, Ebü’l-Ferec Şemsüddîn Abdurrahmân b. Muhammed el-Makdisî. el-Muğnî. 10 Cilt. Kahire, Mektebetü’l-Kahire, 1388/1968.
• İbn Manzûr, Ebû’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-Arab, nşr. Emin Muhammed Abdülvehhâb, Muhammed es-Sadık el-Ubeydî. Beyrut: Dâru Sâdır, 1414.
• İbn Nüceym, Siracüddîn Ömer b. İbrahim. en-Nehrü’l-fâik Şerhu Kenzi’d-Dekâik, thk. Ahmed Azvu İnâye. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm. Bahrü’r-râik şerhü Kenzi’d-Dekâik. 8 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, ts.
• İbnü’l-Hümâm, Kemalüddîn es-Sivâsî. Fethü’l-kadîr. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• İstanbul Mahkemesi 10 Numaralı Sicil (1072-1073 /1661-1663). ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: Kültür AŞ. Yayınları, 2019.
• Kâdîhân, Ebü’l-Mehasin Fahreddin Hasan b. Mansur b. Mahmûd. Fetâvâ Kâdîhân fi mezhebi’l-İmâmi’l-A‘zam Ebî Hanîfete’n-Nu‘mân. nşr. Salim Mustafa el-Bedrî. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l- Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
• Kahveci, Nuri. İslâm Aile Hukuku. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2014.
• Kal‘aci, Muhammed Revvas. el-Mevsû‘atü’l-fıkhiyyetü’l-müyessere. Beyrut: Dârü’n-Nefâis, 2000.
• Kal’acî, Muhammed Revvâs - Kanîbî, Hâmid Sâdık. Mu’cemü lugati’l-fukahâ. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 1988.
• Karslı, Emine. “Modernleşme Sürecinde Çözülen Aile Yapısı ve Kadının Yeniden İnşası”. Uluslararası Hukuk ve Sosyal Bilim Araştırmaları Dergisi 1/1(Temmuz 2019), 1-14.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekir. Bedâiu’s-sanâi‘ fi tertibi’ş-şerâi‘. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1986.
• Kaymak, Fethiye Birsen - Erol, Ayten. “İslâm Aile Hukukunda Hısımlık İlişkisi Bakımından Ebeveyn Nafakası”. Kalemname 5/10 (Aralık 2020), 444-471.
• Köse, Saffet. “İslâm Açısından Ebeveynin Çocukları Üzerindeki Hakları veya Çocukların Ebeveynine Karşı Vazifeleri”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 12 (2008), 345-368.
• Kudûrî, Ebü’l-Hüseyn. el-Muhtasar. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1997.
• Mergînânî, Burhâneddin Ali b. Ebî Bekr. el-Hidâye şerhu bidâyeti’l-Mübtedî. 4 Cilt Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Mevsılî, Mecdüddîn Abdullah b. Mahmûd. el-İhtiyâr li-ta‘lîli’l-Muhtâr. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiye, 1937/1356.
• Meydânî, Abdulganî el-Ganimî ed-Dimeşkî. el-Lübâb fî şerhi’l-kitâb, thk. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamid. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-İlmiyye, ts.
• Molla Hüsrev, Muhammed b. Ferâmuz. Dürerü’l-hükkâm fî şerhi Gureri’l-ahkâm. 2 Cilt. Kahire: Dârû İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, ts.
• Nevevî, Ebû Zekeriya Muhyiddîn Yahya b. Şeref. Ravzatü’t-tâlibîn ve umdetü’l-müftîn, thk. Züheyr eş-Şâvîş. 12 Cilt. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, ts.
• Özcan, Ruhi. İslâm Hukuku’nda Hısımlık Nafakası. İzmir: Çağlayan Yayınları, 1996.
• Ruhi, Ahmet Cemal. Yargıtay İçtihatlarıyla Nafaka Hukuku. İstanbul: Seçkin Yayınları, 2010.
• Rumeli Sadâreti Mahkemesi 106 Numaralı Sicil (1067-1069/ 1656-1658). ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: Kültür AŞ. Yayınları, 2019. http://www.kadisicilleri.org/index.php.
• Sa’dî, Ebû Ceyb. el-Kâmûsü’l-fıkhî luğaten ve ıstılâhan. Dımeşk: Dâru’l-Fikr, 1988.
• Semerkandî, Alâeddin. Tuhfetü’l-Fukahâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1984.
• Serahsî, Şemsü’l-eimme. el-Mebsût. 30 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Şeyhîzâde, Damad Efendi. Mecmaü’l-enhur fî şerhi Mülteka’l-ebhur. thk. Halil İmran el-Mansur. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1998.
• Şeyhülislam Feyzullah Efendi. Fetâvâ-yı Feyziye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Pertevniyal, 347. 2-572.
• Tekinay, Selahattin Sulhi. Türk Aile Hukuku. İstanbul: Beta Basım Yayım Dağıtım, 1984.
• Topuksak, Zümra. Yardım Nafakası. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Yeni Şehirli Abdullah Efendi. Behcetü’l-fetâvâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Pertevniyal, 327. 2-643
• Zebîdî, Ebü’l-Feyz Murtazâ Muhammed b. Muhammed. Tâcü’l-arûs min cevâhiri’l-kâmûs. Kuveyt: Dâru’l- Hidâye, ts.
• Zeylaî, Osmân b. Alî. Tebyînül-hakâik fi Şerhi Kenzi’d-dekâik. 6 Cilt. Bulak: el-Matbaatü’l-Kübrâ el-Emiriyye, 1313.