Lâmiyyetü’l-ʿAcem Şerh-Hâşiye Geleneğinde Kurucu Bir Eser: Safedî’nin Ġays̱ü’l-Edeb’i

Yıl 2021, Sayı: 44, 629 - 643, 20.09.2021

Mehdi Cengiz

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.958134

Öz

Tuğrâî’nin (öl. 515/1121) Lâmiyyetü’l-ʿacem adlı kasidesi, kullanılan belâgat sanatları, veciz üslubu ve içerdiği hikmetli sözlerle Arap edebiyatında önemli bir yer tutar. Bundan dolayı kaside üzerine onlarca şerh, hâşiye, tahmîs ve taştîr çalışması kaleme alınmıştır. Memlükler döneminde kâtiplik ve beytülmâl vekilliği gibi önemli görevler üstlenen Safedî (öl. 764/1363) de Tuğrâî’nin kasidesini şerh eden edebiyatçılar arasında yer alır. Kasideyi iştikak, gramer, beyân, meânî, bedîʿ gibi dil ve belâgat ilimleri açısından inceleyip şerh eden Safedî, bu eserinde kimyadan biyolojiye, tarihten felsefeye pek çok disiplinle alakalı ayrıntılı bilgi verir. Yer yer kendi şiirlerini de zikreden Safedî’nin çalışması, aynı zamanda bir şiir antolojisi niteliğindedir. Bu makalede, Safedî’nin Ġays̱ü’l-edebilleẕî inseceme fî şerḥi Lâmiyyeti’l-ʿacem adlı eserinin muhtevası ve şerh yöntemi hakkında bilgi verilip bu yapıtın Lâmiyyetü’l-ʿacem şerh-hâşiye geleneğinde temsil ettiği kurucu rol gösterilecektir. Bu bağlamda Safedî’nin şerhinin, hâşiye ve ihtisâr gibi çalışmaların yapılması ile diğer Lâmiyyeti’l-ʿacem şerhlerinden ayrılıp müstakil bir gelenek oluşturduğu dikkat çekmektedir. Nitekim kaleme alınan onlarca ihtisâr ve haşiye çalışmaları Safedî’nin eserinin Lâmiyyetü’l-ʿacem literatüründe kurucu bir metin olduğunu göstermektedir. Eser üzerine yapılan ihtisar çalışmaları Safedî’nin üslubunun kapalı olup izaha ihtiyaç duyması ile değil, Tuğrâî’nin Lâmiyye’si ile doğrudan ilişkili olmayan istidradî bilgilere yer vermesi ile alakalıdır. Söz gelimi Safedî Lâmiyyeti’l-ʿacem ile alakası olmayan satranç, çeşitli fabl örnekleri, güneşin tanımı, ayın ışığını güneşten nasıl aldığı, güneş ve ay tutulması gibi pek çok konuya yer verir. Safedî bu yazım şeklini bilinçsiz olarak kullanmayıp aksine Câhiz’ın (öl. 255/869) Kitâbü’l-Ḥayavân’ında takip ettiği bu metodu benimsediğini eserinin mukaddimesinde söylemiştir. Ayrıca Safedî’nin zikrettiği bazı hikayeler sonraki âlimler tarafından müstehcen kabul edilmiş dolayısıyla eserin ihtisar edilmesi yeğlenmiştir. Bu çerçevede Demîrî’nin (öl. 808/1405) el-Maḳṣadü’l-etem fî Şerḥi Lâmiyyeti’l-ʿacem adlı çalışması diğer ihtisarlar arasında öne çıkmıştır. Bunun yanında İbnü’d-Demâmînî’nin (öl. 827/1424) kaleme aldığı Nüzûlü’l-Ġays̱illleẕî inseceme ʿalâ şerḥi Lâmiyyeti’l-ʿacem adlı tenkit çalışması da kayda değerdir. İbnü’d-Demâmînî, Safedî’nin eserini ihtisar etmek yerine tenkit etmeyi tercih etmiş ve yer yer Safedî’yi sirkatle itham etmiştir. İbnü’d-Demâmînî’nin haksız eleştirilerinin olduğunu ifade eden İbn Akbers ise Taḥkîmu’l-ʿuḳûl bi ufûli’l-Bedri fî’n-Nuzûl adlı bir çalışma hazırlayarak iki müellifin görüşlerini karşılaştırmıştır. Bu doğrultuda çalışmanın girişinde kurucu metin ile ne kastedildiği açıklanıp makalenin ilk bölümünde Safedî’nin şerhi, muhteva açısından incelenecektir. İkinci bölümde ise eser üzerine yapılan hâşiye ve ihtisar çalışmaları çerçevesinde Ġays̱ü’l-edeb’in kurucu rolü tartışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagatı, Şiir, Kaside, Kurucu metin, Safedî

Teşekkür

Makaleyi okuyup inceleyen kıymetli meslektaşlarım Zahid Kaplangöz ve Hatice Kübra Özdemir'e teşekkür ederim.

A Constitutive Text in the Commentary (Sharh) and Annotations (Has-hiyah) Tradition of Lāmiyat Al-‘Ajam: Al-Safadī’s Commentary Ghayth al-Adab

Öz

Al-Tughrāī’s (d. 515/1121) ode (qaṣeeda) titled Lāmiyyat al-ʿAjam has an important place in Arabic literature with its rhetoric arts, concise style and wise words it contains. Therefore, dozens of commentaries (sharh), annotations (khashiyah), takhmīs (embarkation) and taşṭīr written on the ode. During the Mamluks period, al-Ṣafadī (d. 764/1363), who held important positions such as clerk and bayt al-māl deputy, was one of the writers who commented on al-Tughrāī’s ode. al-Ṣafadī, who commentes the ode in terms of language and balāgha such as ishtiqāq, grammar (naḥw), bayān, morphology (ṣarf) and badī‘ gives detailed information about many disciplines from chemistry to biology, history to philosophy in this work. al-Ṣafadi’s commentary, which mentions his own poems from time to time, is also a poetry anthology. In this study, information about the content and method of commentary of as-Ṣafadi’s work titled Ghayth al-adab alladhī insajama bi sharḥ Lāmīyat al-ʻAjam and its constitutive role in the commentary and annotations of Lāmiyyat al-ʿAjam tradition will be shown. In this context, it is noteworthy that al-Ṣafadī’s commentary was separated from other Lāmiyyat al-ʿAjam commentaries with studies such as annotation and abridgement (ikhtisār). As a matter of fact, dozens of commentary and khashiyah studies show that al-Ṣafadī’s work is a constitutive text in the Lāmiyyat al-ʿAjam literature. The abridgement studies on the work are not related to the fact that al-Ṣafadī's style is ambiguous and needs explanation, but that it includes information that is not directly related to Al-Tughrāī’s ode. For example, al-Ṣafadī mentions many topics unrelated to Lāmiyyat al-ʿAjam, such as chess, various fable examples, the definition of the sun, how the moon receives its light from the sun, and solar and lunar eclipses. al-Ṣafadi did not unconsciously use this type of writing, on the contrary, he said in the introduction of his work that he adopted this method that Jāhiz (d. 255/869) followed in his Kitāb al-Ḥayavān.In addition, some of the stories mentioned by al-Ṣafadī were considered obscene by subsequent scholars, so it was preferable to abridge the work. In this context, Muḥammad al-Damīrī’s (d. 808/1405) al-Maqṣad al-atamm sharḥ Lāmiyyat al-ʻAjam (Mukhtaṣar sharḥ Lāmiyyat al-ʻAjam) was prominent among other specialists in his work. In addition, Ibn al-Damāmīnī's (d. 827/1424) critique of Nuzul al-Gayth alladhī insajama ʿalâ sharḥ Lāmīyat al-ʻAjam is also noteworthy. Ibn al-Damāmīnī, preferred to criticize Safadi’s work instead of condensing it and from time to time he accused as-Ṣafadi of larceny. Ibn Akhbars, who stated that there were unfair criticisms of Ibn al-Damāmīnī, prepared a study called Taḥkīm al-ʻuqūl bi-ufūl al-Badr fī an-Nuzūl, and compared the views of the two authors. In the introduction of the study, what is meant by the constitutive text will be explained and as-Ṣafadi’s commentary will be examined in terms of content in the first part of the article. In the second part, it will be shown that the work is a constitutive text within the framework of annotations and abridgments on Ghayth al-adab.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric, Poem, Qaṣīda, Constitutive text, al-Ṣafadī

Kaynakça

• Anar, Turgay. “Türk Edebiyatında Edebiyat Kanonu: Kanon, Kanona Girmek ve Kanona Müdahale”. FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 1(2013), 40-78.
• ʿAmûdî, Mahmûd Muhammed. “Menhecü’d-Demâmînî fî iʿtirâḍihi ʿale’ṣ-Ṣafedî fî şerḥihi li ḳaṣîdeti Lâmiyyeti’l-ʿacem”. Mecelletü’l-ʿUlûmi’l-İnsâniyye 30 (2017), 192-212.
• ʿÂmûdî, Mahmud Muhammed. “Şerḥu Lâmiyyeti’l-ʿacem li Ebi’l-Beḳâ Abdillah b. el-Ḥuseyn el-ʿUḳberî (538-616 h.), dirâse ve taḥḳîḳ”. Mecelletü’l-Câmiʿati’l-İslâmiyye 10/1 (2002), 195-244.
• Bağdatlı İsmail Paşa, İsmail b. Muhammed. Hediyyetü’l-ʿârifîn: esmâü’l-müellifîn ve âsârü’l-muṣannifîn. 2 Cilt. Lübnan: Dâru İḥyâi’t-Turâs̱i’l-ʿArabî, 1951.
• KE, Karşılaştırmalı Edebiyat, “Türkiye’de “Kanon””. Erişim 24 Kasım 2007. http://karsilastirmaliedebiyat.blogspot.com/2007/11/turkiye.html
• Betâvirî, Muhammed el-Mekkî b. Muhammed b. Ali. Şâfiyetü’d-dücem ʿalâ Lâmiyyeti’l-ʿacem. Rabat: Matbaʿatü’l-Emniyye, 1364/1945.
• Bingöl, Ulaş. “Shakespeare’i Kanon Yapabilmek”. HIKMET-Akademik Edebiyat Dergisi 1 (2015), 39-55.
• Brockelmann, Carl. Geschichte der arabischen Litteratur (Târîhü’l-edebi’l-ʿArabî). çev. es-Seyyid Yakub Bekir - Ramazan Abdüttevvâb. 10 Cilt. Kahire: el-Heyetü’l-Mısriyyetü’l-ʿÂmme li’l-Kitâb, 1993.
• Cengiz, Mehdi. “Müeyyidüddîn et-Tuğrâî’nin Lâmiyyetü’l-Acem Adlı Kasidesi Üzerine Yazılmış Şerh-Hâşiye Geleneği: Problemler ve Literatür”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 60 (2021), 167-196.
• Cengiz, Mehdi. "Bir Kasideden Onlarca Yeni Yapıta: Tuğrâî’nin Lâmiyyetu’l-ʿAcem’ine Yapılan Tahmîs, Muâraza (Nazire) ve Taştîrler”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 21 /1 (Mart 2021), 485-505.
• Cevâd, Envâr Saîd. “es-Ṣafedî ve menhecuhu fî Şerḥi Lâmiyyeti’l-ʿacem”. Mecelletu ehli’l-beyt ʿaleyhi’s-selâm 7 (ts.), 288-323.
• Cezâirî, Abdullah b. Ali Nureddin b. Nimetillâh. Teẕyîlu Sulâfeti’l-ʿasr. thk. es-Seyyid Hâdî el-Mûsevî. el-Mektebetü’l-Edebiyyetü’l-Muḫtaṣṣa, ts.
• Çıkla, Selçuk. “Türk Edebiyatında Kanonu ve İnkılap Kanonu”. Muhafazakâr Düşünce 13-14 (2007), 47-68.
• Demâmînî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Ömer Mahzûmî İskenderî. Nüzûlü’l-Ġays̱illleẕî inseceme fî şerḥi Lâmiyyeti’l-ʿacem. thk. Mühenned Ahmed Hasan. Irak: Merkezu’l-Buhûs̱ ve’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye, 1431/2010.
• Demîrî, Kemâlüddîn Muhammed b. Mûsâ. el-Maḳsadü’l-etem fî şerḥi Lâmiyyeti’l-ʿacem. thk. Haydar Fahrî Mîrân - Abbas Hânî el-Cerrâh. Dârü’r-Riḍvân li’n-Neşr ve’t-Tevzîʿ, 1433/2012.
• Durmuş, İsmail. “Safedî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/447-450. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2008.
• Habeşî, Abdullah Muhammed. Câmiʿu’ş-şurûḥ ve’l-ḥavâşî: muʿcemun şâmilun li-esmâi’l-kütübi’l-meşrûḥa fî’t-türâs̱i’l-İslâmî ve beyâni şurûhihâ. 3 Cilt. Ebûzabî [Abudabi]: el-Mecmaʿü’s̱- S̱eḳâfî, 1425/2004.
• Hadramî, Cemaleddin Muhammed b. Ömer b. Mübarek. Neşrü’l-ʿalem fi Şerhi Lâmiyyeti’l-ʿacem. Cidde: Darü’l-Minhâc, 1433/2012.
• Hasenî, eş-Şerif Abdülhay b. Fahriddîn. el-İʿlâm bimen fî târiḫi’l-Hind mine’l-aʿlâm el-müsemmâ bi Nüzhetü’l-ḫavâṭır ve behcetü’l-mesâmiʿ ve’n-nevâẓır. 8 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Ḥazm, 1420/1999.
• İbn Ahmed Hüseyin ez-Zübeyrî, Velîd vd. el-Mevsûʿatü’l-müyessere fî terâcimi eimmeti’t-tefsîr ve’l-iḳrâ ve’n-naḥv ve’l-luġa. 3 Cilt. Medine: Mecelletü’l-Ḥikme, 1424/2003.
• İbn Akbers, Alaeddin Ali b Muhammed. Taḥkîmu’l-ʿuḳûl bi ufûli’l-Bedri fî’n-Nuzûl. Tunus: ed-Darü’l-Mâlikiyye, 2016.
• Katib Çelebi, Hacı Halife Mustafa b. Abdullah. Keşfü’ẓ-ẓunûn ʿan esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. 2 Cilt. Bağdat: Mektebetü’l-Müs̱ennâ, 1359/1941.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Muʿcemü’l-müellifîn. 15 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Müs̱ennâ, ts.
• Kurâşî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed b. Ahmed. Mevsûʿatü’-terâcimi’l-Maġribiyye. 28 Cilt. b.y.: y.y., ts.
• Mâgûsi, Ebū Cümüʻa Saîd. Îḍâḥü’l-mübhem min Lâmiyyeti’l-ʿacem. thk. Muhammed Mesud Cubrân. Dârü’l-Medâri’l-İslâmî, 2009.
• Mansûr, İbrahim Muhammed. Şurûḥu Lâmiyyeti’l-ʿacem, dirâse taḥlîliyye naḳdiyye. Mısır: el-Merkezü’l-Mıṣriyyü’l-ʿArabî li’ṣ-Ṣahâfe ve’n-Neşr ve’t-Tevzîʿ, 1418/1998.
• Marʿaşlî, Yusuf. Nes̱rü’l-cevâhir ve’d-dürer fî ʿulemâi’l-ḳarni’r-râbiʿ ʿaşer: ʿİḳdü’l-cevher fî ʿulemâi’r-rubʿi’l-evvel mine’l-ḳarni’l-ḫâmis ʿaşer. 2 Cilt. Beyrut: Darü’l-Maʿrife, 1427/2006.
• Meçhul müellif. el-Münteḳâ min şerḥi Lâmiyyeti’l-acem li’ṣ-Ṣafedî. Ayasofya Kütüphanesi: 4115.
• Meşrefî, Muhammed b. Muhammed b. Mustafa. el-Ḥulelü’l-behiyye fi mülûki’d-devleti’l-ʿAleviyye. thk. İdris Bûhelîliyye. 2 Cilt. Rabat: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1425/2005.
• Muhammed Reşad, Nebîl. es-Ṣafedî ve şerḥuhu ʿalâ Lâmiyyeti’l-ʿacem: dirâse taḥlîliyye. Kahire: Mektebetü’l-Âdâb, 1421/2001.
• Nüveyhiz, Adil. Muʿcemü’l-müfessirîn min ṣadri’l-İslâm ḥatta’l-ʿaṣri’l-ḥâḍır. Beyrut: Müessesetu Nuveyhizi’s-Sekafiyye, 3. Basım., 1409/1988.
• Öznurhan, Halim. “Abbâsî, Abdürrahîm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. Ek-1/5-6. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2016.
• Ribdâvî, Mahmud. İbn Ḥicce el-Ḥamevî şâʿiran ve nâḳıden. Dâru Kuteybe, 1402/1982.
• Safedî, Ebü’s-Safâ Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh. el-Ġays̱ü’l-müscem fî Şerhi Lâmiyyeti’l-acem. Süleymaniye Kütüphanesi, Carullah Efendi: 01711.
• Safedî, Ebü’s-Safâ Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh. el-Ġays̱ü’l-müseccem (müscem) fî Şerḥi Lâmiyyeti’l-ʿacem. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 3. Basım, 1424/2003.
• Safedî, Ebü’s-Safâ Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed el-Arnâût - Türkî Mustafa. 29 Cilt. Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Turâs̱i’l-ʿArabî, 1420/2000.
• Safedî, Ebü’s-Safâ Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh. Faḍḍü’l-ḫitâm ʿani’t-tevriye ve’l-istiḫdâm. thk. Abbas Hânî. Lübnan: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, ts.
• Safedî, Ebü’s-Safâ Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh. Ġays̱ü’l-edebi’l-müseccem fî Şerhi Lâmiyyeti’l-acem. Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi: 02800.
• Safedî, Ebü’s-Safâ Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh. Kitâbü’l-Ereb min Ġays̱i’l-edeb. nşr. Abduh Yenibaba. Baebda: el-Matbaʿatü’l-Osmâniyye, 1897.
• Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Abdirrahmân b. Muhammed. eḍ-Ḍav’ü’l-lâmiʿ li ehli’l-ḳarni’t-tâsi’. 12 Cilt. Beyrut: Daru Mektebeti’l-Ḥayât, ts.
• Selâvî, Ebü’l-Abbas Şehabeddin Ahmed b. Hâlid b. Hammâd. el-İstiḳṣâ li-aḫbâri’d-düveli’l-Maġribi’l-aḳṣâ. thk. Cafer en-Nâsırî - Muhammed en-Nâsırî. 3 Cilt. Dârü’l-Beyḍâ, ts.
• Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ali b. Muhammed el-Havlânî. el-Bedrü’ṭ-Ṭâliʿ bi-meḥâsin men baʿde’l-ḳarni’s-sâbiʿ. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Maʿrife, ts.
• Tabîhî, Velîd b. Îsâ et-. Şerḥu Dîvâni Ṣarîʿulġavânî. thk. Sâmî ed-Dehhân. Kahire: Dârü’l-Maʿârif, 3. Basım, 1405/1985.
• Tâhir, Ali Cevâd. et-Ṭuġrâî , ḥayâtuhu-şiʿruhu-Lâmiyyetuhu (Bahs̱ ve taḥḳîḳ ve taḥlîl). Bağdat: Mektebetü’n-Nehḍa, 1963.
• Tuğrâî, Ebû İsmail Müeyyidüddin Hüseyin b. Ali b. Muhammed. Dîvânü’ṭ-Ṭuġrâî. thk. Ali Cevâd et-Tâhir - Yahyâ Vehîb el-Cübûrî. Kuveyt: Dârü’l-Kalem, 1403/1983.
• Ziriklî, Hayreddin b. Mahmud b. Muhammed b. Ali. el-Aʿlâm. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-ʿİlm li’l-Melâyîn, 15. Basım, 2002.