Besmelenin Sûre Muhtevasıyla Yorumu: Ömer Nesefî ve Bikâî Örneği

Yıl 2022, Sayı: 46, 337 - 363, 20.03.2022

Ali Kaya

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1015907

Cited By: 1

Öz

Besmele, bismillâh ibaresinin okunması ve yazılmasını ifade eden bir kelimedir. Besmeleyle bir işe başlamak, Kur’ân’ın ilk inen âyetlerinde Yüce Allah’ın, Hz. Peygamber’e öğrettiği bir edep olduğu gibi peygamberler vasıtasıyla nesilden nesile aktarılan bir sünnettir. Hz. Muhammed döneminde besmele son şeklini alıncaya kadar bazı aşamalardan geçmiştir. İslâm’ın ilk dönemlerinde bismikellâhümme ifadesi, İsrâ 17/110. âyet nâzil olunca Bismil¬lâhirrahmân ve Neml 27/30. âyet inince de bismillâhirrahmânirrahîm cümlesi kullanılmıştır. Besmele genelde tefsirlerde Fâtiha sûresinin girişinde detaylı bir şekilde tefsir edilmiştir. Ayrıca müstakil olarak risale türü eserlerde özenle ele alınarak farklı açılardan incelenmiştir. Tefsir tarihinde Kur’ân’a bütüncül yaklaşımlarıyla öne çıkan Ömer Nesefî (öl. 537/1142) ve Bikâî (öl. 885/1480), besmeleyi sadece Fâtiha sûresinin girişinde açıklamakla kalmamış, bütün sûre girişlerinde, sûre muhtevasına göre tefsir etmişlerdir. Ömer Nesefî, et-Teysîr fi’t-tefsîr isimli tefsirinde sistemli bir şekilde sûreler arasındaki uyumu göstermiş ve her bir sûrenin muhtevasını oluşturan konular hakkında düzenli bilgiler vermiştir. Bununla birlikte besmelede bulunan Allah, rahmân ve rahîm lafızlarına sûreden seçtiği âyet veya âyet bölümlerini ellezî ismiyle ekleyerek kafiyeli metinler oluşturmuştur. Genelde Allah lafzına sûre başlarından bir âyeti, rahmân ismine bundan sonra gelen âyetlerden birini, rahîm ismine de daha sonra gelen bir âyeti eklemiştir. Ancak seçtiği âyetlerin geneli, sûre konusu/konularını yansıtacak içerikte değildir. Bununla birlikte kısa sûrelere geldikçe bu üç lafza iliştirilen âyetlerin, sûrelerin muhtevasıyla ilgisinin daha belirgin olduğu görülmektedir. Bu da sûrelerin hacmi ve onlarda ele alınan konu/konularla ilgili bir durumdur. Çünkü genelde uzun sûrelerde birkaç konu işlenirken, kısa sûrelerde bir konudan bahsedilmektedir. Nazmü’d-dürer isimli tefsirinde, sûreler, âyetler hatta cümleler arasındaki münâsebeti gösteren, bu vesileyle Kur’ân âyetlerinin tertibindeki i‘câzı ortaya koymaya çalışan Bikâî ise kendisinden üç asır önce Ömer Nesefî tarafından başlatılan bu usulü yeniden canlandırmıştır. Ancak o, doğrudan âyetlerden ik-tibaslar yapmak yerine, Allah, rahmân ve rahîm isimlerine, sıklıkla kullandığı belli kelime ve ifadeler vasıtasıyla oluşturduğu kafiyeli cümleler ilave ederek besmeleyi izah etmiştir. Lafzatullâhın tefsirinde genelde Allah Teâlâ’nın isim ve sıfatlarını açıklayan kelime ve ifadeleri tercih etmiş, seçtiği belli kelime ve ifadelerle oluşturduğu cümlelerle, rahmân ve rahîm kelimelerine bütün sûrelerde aynı anlamı vermeye ve besmeleyi sûrenin temel hedefine (maksûd) göre izah etmeye çalışmıştır. Ancak bu üç lafzı açıklarken yakın anlamlı kelime ve ifadeleri çokça kullanması nedeniyle birçok sûre girişindeki besmele açıklamaları anlam ve vurgu olarak birbirine benzemiştir. Bu çalışmada, Ömer Nesefî ve Bikâî’nin tefsirleri hakkında kısa bilgi verildikten sonra örnekler eşliğinde besmeleyi sûre muhte-vasına göre açıklama tarzları ele alınarak mukayese yapılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Kur'an, Besmele, Ömer Nesefî, Bikâî

The Interpretation of Basmala with the Content of the Surah: ‘Umar al-Nasafī and al-Biqāʿī Example

Öz

Basmala is a word that phrases the meaning of reading and writing the expression of the bi-smi llāh. Beginning an action with Basmala is good decency taught by Almighty Allah to Prophet Muhammad in the first verses of the Qur’ān, as well as it is a sunnah handed down from generation to generation through prophets. In the period of Prophet Muhammad, basmala went through some stages until it took its final form. In the early periods of Islam, the expression bi-smika llāhumma was used, when the verse 17/110 of al-Isrā’ was revealed, the phrase bi-smi llāhi r-rahmān was used, and when the verse 27/30 of al-Naml was revealed, the phrase bi-smi llāhi r-rahmāni r-rahīm was used. Generally in tafsīrs (commentaries), Basmala is expounded in a detailed way at the introduction of the Surah al-Fātiha. In addition, it has been examined from different perspectives by being carefully handled in treatise-type works independently. ‘Umar al-Nasafī (d. 537/1142) and al-Biqāʿī (d. 885/1480), who are prominent with their holistic view to the Qur'ān in the history of tafsīr, not only explained the Basmala at the beginning of the Surah al-Fātiha, but also interpreted it according to the content of the surah in all its entries. ‘Umar al-Nasafī systematically showed the harmony between the surahs in his tafsīr named al-Taysīr fī al-Tafsīr and gave systematical information about the subjects that make up the content of each surah. Besides, he created rhyming texts by adding the verse or parts of the verse he chose from the sura with the name allazī to the words Allah, rahmān and rahīm in the Basmala. Generally, he added a verse from the beginning of a surah to the word Allah, one of the verses that came after it to the name rahmān, and a verse that came later to the name rahīm. However, the general of the verses which are chosen by him is not in the content to reflect the subject(s) of the surah. Moreover, when it comes to short surahs, it is seen that the verses attached to these three words are more clearly related to the content of the surahs. This is a situation regarding the volume of the surahs and the subject(s) dealt with in them. Because, generally, while several subjects are covered in long surahs, one subject is mentioned in short surahs. On the other hand, in his tafsīr named Naẓm al-Durar, al-Biqāʿī who showed the relationship between surahs, verses, and even sentences, and tried to reveal the i'jaz (inimitability) in the arrangement of the verses of the Qur’ān revived this method, which was started by ‘Umar al-Nasafī three centuries ago. However, instead of quoting directly the verses, he explained Basmala by adding rhyming sentences to the names of Allah, rahmān and rahīm, which he often used with certain words and expressions. In Lafzatullāh's tafsīr, he generally preferred words and expressions that explain the names and attributes of Allah, and he tried to give the same meaning to the words rahmān and rahīm in all the surahs, and to explain the Basmala according to the main aim (maqsud) of the surah, with the sentences formed with definite words and expressions he chose. However, the Basmala explanations in the introduction of many surahs are similar in meaning and emphasis, due to the frequent use of words and expressions with close meanings while explaining these three words. In this contribution, after giving brief information about the tafsīrs of ‘Umar al-Nasafī and al-Biqāʿī, by considering the way of them explaining the basmala according to the content of the surah accompanied by examples, a comparison will be made.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Qur'an, Basmala, Omar Nasafi, Biqaee

Kaynakça

• Akpınar, Ali. “İşârî Tefsir ve Kuşeyrî (ö.465/1072)’nin Besmele Tefsiri”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 3/9 (2002), 53-92.
• Arslan, Adnan. "Bikâî’nin Nazmu’d-Dürer Tefsirinde Münâsebet İlmi’ne Dair Bir İnceleme: 30. Cüz Özelinde". Tefsir Araştırmaları Dergisi 5/1 (Nisan 2021), 278-297.
• Aslantürk, Ayşe Humeyra. Ebû Hafs Ömer en-Nesefî’nin (öl. 537/1142) “et-Teysîr fi’t-Tefsîr” Adlı Tefsirinin Tahlîli ve el-Bakara Sûresi’nin Tenkidli Neşri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1995.
• Aslantürk, Ayşe Humeyra. “Nesefi, Necmeddîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32/571-572. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Aydemir, Abdullah. “Besmele”. Diyanet İlmi Dergi [Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi] 10 (1971), 82-89.
• Bedir, Ahmet. “Kuşeyrî’nin “Letâifü’l-İşârât” Adlı Tefsiri’nde “Besmele” Yorumu”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6 (2000), 189-213.
• “Besmele”. Temel İslam Ansiklopedisi. ed. Tuncay Başoğlu. 1/459-460. İstanbul: İSAM Yayınları, 2019.
• Bikâî, Burhânuddin Ebu’l-Hasan İbrahîm b. Ömer. Mesâ‘idü’n-nazar li’l işrâfi alâ mekâsidi’s-süver. 3 Cilt. thk. Abdüssemî’ Muhammed b. Ahmed Haseneyn. Riyad: Mektebetü’l-Meârif, 1987.
• Bikâî, Burhânuddîn Ebu’l-Hasan İbrahîm b. Ömer. Nazmü’d-dürer fî tenâsübi’l-âyât ve’s-süver. thk. Abdurrezzâk Ğâlib el-Mehdî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1995.
• Bikâî, İbrahîm b. Hasan. Unvânu’z-zamân bi-terâcimi’ş-şuyûh ve’l-akrân. thk. Hasan Habeşî. 8 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübi ve’l-Vesâiki’l-Kavmiyye, 2001.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük Tefsir Tarihi. 2 Cilt. İstanbul: Bilmen Yayınevi, ts.
• Can, Ali. “Aliyyü’l-Kârî’nin Envâru’l-Kur’ân ve Esrâru’l-Furkân Adlı Tesirinde Besmele Yorumu”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/2 (2012), 37-66.
• Can, Ali. “Ebû Saîd el-Hâdimî’nin Risâletü’l-Besmele Adlı Eserinde On Sekiz İlim Dalına Göre Besmele Yorumu”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/1 (2012), 1-73.
• Dâvûdî, Şemsuddîn Muhammed b. Ali. Tabakâtu’l-müfessirîn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• Derman, M. Uğur - Uzun, Mustafa İsmet. “Besmele”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 5/532-537. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Ebû Dâvud, Süleyman b. el-Eş’as el-Ezdî. Sünenu Ebî Dâvud. thk. Şuayip el-Arnavud - Muhammed Kâmil Karabelilî. 7 Cilt. Dimeşk: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2009.
• Efe, Seyfullah. Ömer Nesefî ve Ebû’l-Fütûh Râzî’nin Kur'ân Yorumlamaları. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Gür, Süleyman. “Osmanlı Tefsir Geleneğinde Besmele Risaleleri Literatürü”. FSM İlmi Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 12 (Güz 2018), 405-477. https://doi.org/ 10.16947/fsmia.502293
• Güven, Şahin. “Tefsir İlminin Bir Alt Disiplini Olarak “Makâsıdu’s-Süver”. Bilimname: Düşünce Platformu 35/1 (2018), 97-126. https://doi.org/10.28949/bilimname.381886
• Hamidullah, Muhammed. İslam Peygamberi. çev. Salih Tuğ. 2 Cilt. Ankara: İmaj Yayınları, 2003.
• Harâllî, Ebu’l-Hasan Ali b. Ahmed el-Harâllî el-Merâkeşî. Turâsu Ebi’l-Hasan el-Harâllî el-Merâkeşî fi’t-tefsîr. thk. Muhemmâdî b. Abdisselâm el-Hayyâtî. b.y.: Metâbiu’n-Necâh el-Cedîde, 1997.
• Hattâbî, Ebû Süleymân Hamd b. Muhammed. Şe’nu’d-duâ. thk. Ahmed Yusuf ed-Dekkâk. Beyrut: Dâru’s-Sekâfeti’l-Arabiyye, 1984.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir. Tefsîru’t-tahrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: ed-Dâru’t-Tûnusiyye li’n-Neşr, 1984.
• İbn Kutluboğa, Ebu’l-Fidâi Zeynuddîn Kâsım. Tâcu’t-terâcim. thk. Muhammed Hayr Ramazan Yusuf. Dımeşk: Dâru’l-Kalem, 1992.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânu’l-‘Arab. thk. Abdullah Ali el-Kebîr vd. 6 Cilt. Kahire: Dâru’l-Meârif, ts.
• İbnü’z-Zübeyr, Ebû Ca’fer Ahmed b. İbrahîm el-Gırnâtî. el-Burhân fî tertîbi süveri’l-Kur’ân. thk. Muhammed Şa’bân. Fas: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1990.
• Kara, Necati. “Nazmü’d-Dürer”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32/463-464. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Kara, Necati. Burhânuddîm İbrâhîm b. Ömer el-Bikâî ve Tefsirindeki Metodu. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, İslâmî İlimler Fakültesi, Doktora Tezi, 1981.
• Kara, Ömer. “Bikâî’nin ‘Nazmü’d-Dürer’inde Yer Alan ‘İhtibâk Metinleri’ -Bir İnşâ Denemesi-”, Yüzüncü Yıl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/3 (2000), 149-224.
• Karataş, Şuayip. İmam Ya‘kûb Kıraatinin Özellikleri ve Delilleri. Ankara: Sonçağ Akademi Yayınları, 2021.
• Kaya, Ali. “Ömer Nesefî’nin et-Teysîr fi’t-Tersir Adlı Tefsirinde Münâsebâtü’l-Kur’ân”. Ortaasya’dan Anadolu’ya İslami İlimler. ed. Murat Şimşek vd. 818-828. Karabük: Karabük Üniversitesi Yayınları, 2021.
• Kaya, Ali. “Sure Mukaddimelerinde Verilen Bilgiler Çerçevesinde Müfessirlerin ‘Sure Bütünlüğü’ne Yaklaşımları (Klasik-Çağdaş Karşılaştırılması)”. Mütefekkir 6/11 (2019), 33-64. https://doi.org/10.30523/mutefekkir.584341
• Kaya, Mehmet. “Tefsir Ekolleri Perspektifinden Kur’an’ın Çok Boyutlu Yorumu: Besmele Örneği. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/27 (2015), 83-116. https:// doi.org/10.14395/huifd.65170
• Kocabaş, Huzeyfe. Ömer Nesefî ve Kitabu’l-Beyân an Ğarîbi’l-Kur’ân Adlı Eseri: Metin ve İnceleme. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr. el-Câmi‘ li ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 2006.
• Kuşeyrî, Ebu’l-Kâsım Abdülkerîm b. Hevâzin b. Abdilmelik. Letâifu’l-işârât, thk. Abdüllatîf Hasan Abdurrahmân. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2007.
• Leknevî, Muhammed Abdülhay. el-Fevâidü’l-behiyye fî terâcimi’l-Hanefiyye. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-İslâmî, ts.
• Mevsılî, Ekrem Abdulvahhâb. el-İmâmu’l-‘allâme Burhânuddîn el-Bikâî ve mehhecuhû fi’t-tefsîr. Ürdün: Dâru’l-Feth, 2014.
• Mütercim Âsım Efendi. Kâmûsu’l-Muhît Tercümesi (el-Okyânûsu’l-Muhît fî Tercemeti’l-Kâmûsul-Muhît). haz. Mustafa Koç-Eyyüp Tanrıverdi. 6 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Nesefî, Ebû Hafs Necmuddîn Ömer b. Muhammed b. Ahmed el-Hanefî. et-Teysîr fi’t-tefsîr. thk. Mâhir Edîb Habbûş vd. 15 Cilt. İstanbul-Beyrut: Dâru’l-Lübâb, 2019.
• Nesefî, Necmeddin Ömer. Ömer Nesefî Tefsiri-et-Teysîr fi’t-tefsîr-. çev. Muhammed Coşkun. İstanbul: Yazma Eserleri Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Nuveyhid, Âdil. Mu’cemu’l-müfessirîn. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetu Nuveyhid es-Sekâfiyye, 3. Basım, 1988.
• Özdemir, Ahmet. “İşârî (Tasavvufî) Tefsirlerde Besmele Yorumu”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi [Bilimsel Birikim] 20/1 (2020), 9-37. https://doi.org/10.33420/marife.695646
• Özel, Mustafa. “Midhat Paşa’nın Besmele ve Fâtiha Tefsiri”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi [Bilimsel Birikim] 3/3 (2003), 269-272.
• Râgıb el-İsfahânî. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Seyyid Keylânî. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, ts.
• Rahmânî, Ahmed. Mesâdirü’t-tefsîri’l-mevdûî. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1989.
• Sehâvî, Muhammed b. Abdurrahmân b. Muhammed Şemsuddîn. ed-Dav’u’l-lâmi‘ li-ehli’l-karni’t-tâsi‘i. 12 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1992.
• Sem’ânî, Ebû Sa’d Abdulkerîm b. Muhammed. et-Tahbîr fi’l-mu‘cemi’l-kebîr. thk. Munîra Nâcî Sâlim. 2 Cilt. Bağdat: y.y., 1975.
• Sevgi, Ahmet. “Molla Câmî'nin Besmele Şerhi ve Türk Edebiyatına Tesirleri”. Türkiyat Araştırmaları Dergisi 5 (1999), 1-50.
• Seyyid Kutub. Fî zilâli’l-Kur’ân. 6 Cilt. Mısır: Dâru’ş-Şurûk, 32. Basım 1972.
• Süyûtî, Abdurrahmân Celâluddîn. el-Müzhir fî ulûmi’l-luga ve envâihâ. nşr. Muhammed Ahmed Câdu’l-Mevlâ Bek vd. 2 Cilt. Beyrut: Menşûrâtu’l-Mektebeti’l-Arabiyye, 1986.
• Süyûtî, Celâluddîn Abdurrahmân. Tabakâtu’l-müfessirîn. thk. Ali Muhammed Ömer. Kuveyt: Dâru’n-Nevâdir, 2010.
• Süyûtî, Celâluddîn Andurrahmân. Nazmu’l-‘ikyân fî a‘yâni’l-a‘yân. nşr. Philip Hitti Beyrut: el-Mektebetü’l-İlmiyye, 1927.
• Şen, Ziya. “İstiaze ve Besmele”. Diyanet İlmi Dergi 40/1 (2004), 91-100.
• Şenol, Yahya. “Hayvan Kesiminde Besmele Meselesi”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 31 (2018), 491-508.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali. el-Bedru’t-tâli‘. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, ts.
• Topaloğlu, Bekir. “Rahmân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 34/415-417. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Yılmaz, Mehmet Faik. Âyetler ve Sûreler Arasındaki Münâsebet. Ankara: DİB Yayınları, 2005.