An Attempt to Identify Some of the Terms Used in the Khārijite and Ibādīya Literature

Yıl 2022, Sayı: 47, 663 - 692, 25.09.2022

Güven Ağırkaya

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1103502

Cited By: 1

Öz

The first sect that emerged in the history of Islam was the Khārijite. The Khārijites were divided into different subgroups at the time, and only the Ibādītya sect of has continued to the present day. Shortly after they were formed as a group, the Khārijites quarreled among themselves and decoupled into different groups. One of the reasons for this debate is related to the attitude they will show to their opponents. Some of them have been extremely strict and thrifty towards their opponents. Some of them have taken a softer and more understanding attitude. Those who were relentless with their opponents have been erased from history. The non-marginal ones have continued their existence to the present day. Representing the moderate wing of the Khārijites, the Ibādīte have continued their existence until today. Although the Ibādīte remains a minority sect in the shadow of Khārijite throughout history, Ibādītes have succeeded in creating their own religious and intellectual literature. In the historical process, almost all of the literature that has survived in the context of Khārijite- Ibādīte belongs to the Ibādītes. There is an academic interest in Ibādīte in our country, especially recently. One of the most critical issues in the study of literature is terminology. Because words acquire different meanings when they enter thought systems, it is possible to understand literature correctly only by knowing its terminology. In this context, the Ibādītes has created a particular vocabulary for themselves. This research aimed to identify and define the concepts frequently used in the Ibādīte literature. The research subject is the concepts used by the authors of the sect with meanings unique to the Ibādīte. Therefore, the study did not aim to identify all the concepts belonging to the Ibādīte. Particular attention was paid to identifying concepts with specific uses and contents of Ibādītes. The concepts identified are given in alphabetical order. This article has been prepared using screening and comparison methods. For the meanings of the terms, primarily Ibādīte sources and dictionaries were used, and comparisons were made by referring to non-sectarian works where necessary. This study generally consists of two parts. In the introduction and the first part of the study, brief information about the concept of Ibādīte and terminology is given; In the second part, the identified concepts were divided into three groups and presented as items.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, History of Islamic Sects, Sect Ibādīte, Ibādīte Literature, Term, Ibādīte Terms

Hâricî ve İbâzî Literatüre Dair Bir Kavram Tespit Denemesi

Öz

İslam düşünce tarihinin ilk oluşumlarından biri Hâricîlerdir. Onlar ilk olarak Sıffin’de tahkim hadisesi üzerine Hz. Ali’den ayrılmış daha sonra ise kendi aralarında ihtilaf ederek bölünmüşlerdir. Onların kimi kılıç kalkan taraftarı olup kendilerinden olmayanlara karşı son derece sert ve katı bir yolu benimserken, kimi de daha mutedil bir yaklaşım içerisinde olmuştur. Özellikle marjinal bir grup olarak maruf olmuş Hâricîlerin mutedil kanadını temsil eden İbâzîler varlıklarını günümüze kadar sürdürürken, mutedil olmayanlar zamanla tarihe karışmışlardır. İbâzîlik tarih boyunca Hâricîliğin gölgesinde azınlıkta bir mezhep olarak kalmakla beraber kendilerine has dinî ve entelektüel bir literatür oluşturmayı başarmış bir oluşumdur. Tarihi süreçte Hâricî-İbâzî bağlamında günümüze ulaşmış literatürün hemen tamamı İbâzîlere aittir. Ülkemizde özellikle son dönemlerde İbâzî literatüre dönük akademik bir ilgi söz konusudur. Bir literatürün incelenmesinde en öncelikli hususlardan biri ilgili alandaki terminolojidir. Zira lafızlar tutarlı bir sisteme sahip düşünce teşekküllerinin anlam örgüsüne girdiklerinde ilk vaz edildikleri anlamlardan uzaklaşarak farklı işlevsellikler kazanırlar. Müşterek kavramların düşünce ekolleri tarafından kendi entelektüel birikimlerinde farklı anlamlarda kullanılması ise mezkûr durumu daha da ehemmiyetli hale getirir. Binâenaleyh araştırma konusu yapılmış bir literatürün doğru mütalaa edilmesi ancak terminolojisinin kendi düşünce örgüsünde tanımlanıp anlaşılmasıyla mümkündür. Bu bağlamda İbâzîler kendi literatürlerini aynı zamanda kendilerine has bir terminolojiyle oluşturmuşlardır. Bu araştırmada, İbâzîlikle ilgili okumalarda sıkça tesadüf edilecek kavramların derlenip mümkün olduğunca kendi kaynakları doğrultusunda medlullerinin tespit edilmesi hedeflenmiştir. Burada özellikle araştırma konusu yapılan, mezhep müellifleri tarafından İbâzîlere has anlamlarla kullanılan kavramlardır. Çalışma, isminden de anlaşıldığı üzere, İbâzîlere ait bütün kavramları tespit etme gayesi gütmemiştir. Özellikle İbâzîlere has kullanım ve muhtevaları olan kavramların tespitine ağırlık verilmiştir. Tespit edilen kavramlar, Türkçe telaffuz ve kullanımları dikkate alınarak alfabetik sıraya konulmuştur. Ancak özellikle beraber kullanımı yaygınlaşmış ve muhtevaları birbiriyle ilişkili bazı kavramlar bir arada verilmiştir. Çalışma yürütülürken ulaşılan İbâzî eser ve sözlükler tarama yöntemi kullanılarak incelenmiş ve gerekli görülen yerlerde mezhep dışı eserlere başvurularak karşılaştırmalar yapılmıştır. Genel itibariyle iki ana bölümden müteşekkil olan çalışmanın giriş ve birinci bölümünde İbâzîlik ve ıstılah kavramı hakkında kısa bilgiler verilmiş; ikinci bölümde ise tespit edilen kavramlar üç gruba ayrılmış olarak maddeler halinde serdedilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, İslam Mezhepleri Tarihi, İbâzî Mezhebi, İbâzî Literatür, Istılah, İbâzî Termi-noloji

Kaynakça

• Ağırkaya, Güven. “Hâricî ve İbâzî Tefsire Dair Bir Literatür Denemesi”. Tasavvur / Tekirdağ İlahiyat Dergisi 5/2 (Aralık 2019), 1299-1334.
• Ağırkaya, Güven. “İbâzî Tefsirlerde Hâricî İzler (Himyânu’z-Zâd Örneği)”. Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/11 (Aralık 2019), 565-610.
• Atar, Fahrettin. “Arîf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/360-361. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Ateş, Orhan. Günümüz Umman İbâdiyesi. Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007.
• Ateş, Orhan. “İbâziyye Haricî Bir Fırka Mıdır?” Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi 4/1 (2017), 1-23.
• A’veşt, Bükeyr b Saîd. Dirasat İslâmiyye fi’l-usûli’l-İbâzıyye. Kahire: Mektebetu Vehbe, 1988.
• A’veşt, Bükeyr b Saîd. Kutbü’l-Eimme el-Allâme Muhammed b. Yusuf Ettafeyyiş: Hayatuh, Âsâruhu’l-Fikriyye ve Cihaduh. Saltanatu Uman: Mektebetü’d-Dâmirî, 1989.
• Bâbâammî, Muhammed b. Mûsâ vd. Mu’cemu a’lami’l-İbâzıyye mine’l-karni’l-evvel el-hicri ile’l-asri’l-hazır -kısmu’l-mağribi’l-İslamî-. 2 Cilt. Karâra: Cem‘iyyetu’t-Turâs, 1999.
• Bârûnî, Ebû Rebi‘ Süleyman. Muhtasaru tarihi’l-İbâziyye. Uman: Mektebetü’d-Dâmirî, 1995.
• Battal, Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Süleyman. en-Nazmu’l-musta‘zeb fi tefsîri garîbi elfâzi’l-mühezzeb. thk. Mustafa Abdulhâfız Salim. 2 Cilt. Mekke: y.y., 1991.
• Behhâz, İbrâhim b. Bukeyr vd. Mu‘cemü’l-mustalahâti’l-İbâziyye. 2 Cilt. Saltanatu Umman: Vizâratü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’d-Diniyye, 2001.
• Beyazîzade, Ahmet b. Hasan b. Sinanüddin. İmam-ı Azam Ebû Hanîfe’nin İtikadî Görüşleri. çev. İlyas Çelebi. İstanbul: İFAV Yayınları, 4. Basım, 2014.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukuk-ı İslamiyye ve Istılahat-ı Fıkhiyye Kamusu. 8 Cilt. İstanbul: Sarmaşık Yayınları, ts.
• Ca’bîrî, Ferhat. el-Bu’dü’l-hadari li’l-akideti’l-İbâzıyye. Cezayir: Cem’iyyetu’t-Turâs, 1991.
• Cehlân, Addûn b. Nâsır. el-Fikru’s-siyasî inde’l-İbâziyye min hileli ârâi’ş-Şeyh Muhammed b. Yusuf Ettafeyyiş. Gerdaye: Cem‘iyyetu’t-Turâs, 1990.
• Cennâvünî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. el-Hayr b. Ebi’l-Hayr. Kitâbü’l-vad‘ muhtasar fi’l-usûl ve’l-fıkıh. thk. Ebû İshak İbrâhim Ettafeyyiş. Kahire: Matbaatü’l-Fecâleti’l-Cedîde, ts.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmail b. Hammâd. es-Sıhâh tâcu’l-luga ve sıhâhu’l-Arabiyye. thk. Ahmed Abdülgafûr Attar. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melayîn, 1987.
• Cevizci, Ahmet. Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Paradigma Yayınları, 1999.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. Kitabü’t-Ta‘rîfât. 1 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1983.
• Çelik, İbrahim. “Dâr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/482. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Dercînî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Saîd b. Süleymân. Kitâbu Tabakâti’l-meşâih bi’l-Magrib. thk. İbrahim Tallay. 2 Cilt. b.y.: y.y., 1974.
• Ebû Zekeriya, Yahya b. Ebi Bekr. Kitâbu siyeri’l-eimme ve ahbârihim. thk. İsmail Arabî. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslamî, 1982.
• Efendioğlu, Mehmet. “Sahâbe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/491-500. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Ettafeyyiş, Muhammed b. Yusuf el-Vehbî el-İbâzî el-Mus’âbî. Himyânu’z-zâd ilâ dâri’l-me‘âd. 1-15=21 Cilt. Maskat: Vizâretu’t-Turâsi’l-Kavmî ve’s-Sekâfe, 1980.
• Ettafeyyiş, Muhammed b. Yusuf el-Vehbî el-İbâzî el-Mus’âbî. Şerhu Akîdeti’t-Tevhîd. thk. Mustafa b. Nasır Vinten. Gerdaye: Neşru Cem‘iyyeti’t-Turâs, 2001.
• Ettafeyyiş, Muhammed b. Yusuf el-Vehbî el-İbâzî el-Mus’âbî. Şerhu‘n-Nîl ve Şifâi’l-Alîl. 17 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Feth, 2. Basım, 1972.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Hâriciler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/169-175. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. İbâdiye’nin Doğuşu ve Görüşleri. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınlar, 1983.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “İbâziyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/256-261. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn. el-Kâmûsu’l-muhît. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2005.
• Halîfât, Ivaz. el-Usûlü’t-târihiyye li’l-fırkati’l-İbâziyye. Saltanatu Uman: Vizâretu’t-Turâsi’l-Kavmî ve’s-Sekâfe, ts.
• Halîfât, Ivaz. Neş’etü’l-hareketi’l-İbâziyye. Umman: et-Metâbiu’z-Zehebiyye, 2002.
• Halil b. Ahmed, Ebû Abdurrahman. Kitâbü’l-ayn. thk. Mehdi el-Mahzûmî - İbrâhim es-Sâmerrâî. 8 Cilt. Dâr ve Mektebetü’l-Hilâl, ts.
• Harekât, İbrahim. “Nefûse”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/532-533. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Hizmetli, Sabri. “İbâdilikte Azzabe”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 29 (1987), 285-301.
• Hizmetli, Sabri. “İbâdilikte Velâyet ve Berâet İnancı”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 28 (1986), 180-204.
• İbn Ebi Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed. el-Cerh ve’t-ta‘dîl. 9 Cilt. Haydarabad: Dairetü’l-Maarifi’l-Osmaniyye, 1952.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hasen Ahmet. Mu’cemu mekâyisi’l-luga. 6 Cilt. Daru’l-Fikr, 1979.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihabüddin. el-İsâbe fi temyîzi’s-sahâbe. thk. Adil Ahmet Abdülmevcud - Ali Muhammed Muavviz. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânu’l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1994.
• İbn Sa’d, Ebû Abdullah Muhammed b Sa’d. et-Tabakâtü’l-kübra. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1968.
• Kalhâtî, Ebû Abdullah Muhammed b. Said el-Ezdî. el-Keşf ve’l-Beyân. thk. Seyyid İsmail Kâşif. 2 Cilt. Uman: Vizâretu’t-Turâsi’l-Kavmî ve’s-Sekâfe, 1980.
• Kefevî, Ebü’l-Beka. el-Külliyyât mu‘cem fi’l-mustalahât ve’l-furûki’l-lugaviyye. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, ts.
• Kılavuz, A. Saim. Anahatlarıyla İslam Akâidi ve Kelam’a Giriş. İstanbul: Ensar Neşriyat, 13. Basım, 2007.
• Kindî, Muhammed b. İbrahim. Beyânu’ş-şer‘. 17 Cilt. Saltanatu Uman: Vizâretu’t-Turâsi’l-Kavmî ve’s-Sekâfe, 1985.
• Lewicki, Tadeusz. “İbâdiye”. İslam Ansiklopedisi. C. 5-2. Eskişehir: MEB Yayınları, 1997.
• Melşûtî, Tebgûrîn b. Dâvûd. Usûlü’d-din ev el-Usûlü’l-aşrate inde’l-İbâziyye. thk. Venis et-Tâhir Amir. Maskat: Mektebetü’l-Ceyli’l-Vâid, 2005.
• Mizzî, Yusuf b. Abdurrahman. Tehzîbu’l-kemâl fi esmâi’r-ricâl. 35 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1980.
• Muammer, Ali Yahya. el-İbâdiyye: Mezheb İslamî Mu‘tedil. Umman: Mektebetü’l-İfta, ts.
• Muammer, Ali Yahya. el-İbâzıyye beyne’l-fıraki’l-İslâmiyye. Gerdaye: Mektebetü’d-Dâmirî, 1987.
• Muammer, Ali Yahya. el-İbâziyye fî mevkibi’t-tarih : el-halkatü’l-ûla neş’eti’l-mezhebi’l-İbâzî. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1964.
• Nâmî, Amr Halîfe. Dirasât ani’l-İbâziyye. b.y.: Dârü’l-Garbi’l-İslamî, 2001.
• Ömer, Ahmed Muhtar. Mu’cemü’l-lugati’l-Arabiyyeti’l-mu‘âsıra. 4 Cilt. Kâhire: Âlemu’l-Kutub, 2008.
• Öz, Mustafa. “Halka”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/359-360. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Öz, Mustafa. “İsti‘râz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/374. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Öz, Mustafa. “Kaade”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/589. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Öz, Mustafa. “Teberrî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/214-215. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Özcan, Esat. Câbir b. Zeyd Hayatı, Mezhebi ve Tefsir Anlayışı. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2022.
• Öznurhan, Halim. “Istılah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ek-1/575-576. Ankara: TDV Yayınları, 2. Basım, 2020.
• Sâlimî, Ebû Muhammed Nureddin Abdullah b. Humeyd. Behcetü’l-Envâr. thk. Ali b. Said b. Mes‘ûd el-Gâfirî. b.y.: y.y., ts.
• Sâlimî, Ebû Muhammed Nureddin Abdullah b. Humeyd. Cevâbâtü’l-İmam es-Sâlimî. 6 Cilt. Uman: Mektebetü’l-İmam es-Sâlimî, 2010.
• Sâlimî, Ebû Muhammed Nureddin Abdullah b. Humeyd. Tal‘atu’ş-şems: şerhu Şemsi’l-usûl. ed. Abdullah Rebi. 2 Cilt. Kahire: Dârü’l-Kitabi’l-Mısriyyi, 2012.
• Sâlimî, Ebû Muhammed Nureddin Abdullah b. Humeyd. Tuhfetü’l-a’yan bi-sireti ehli uman. thk. Ebû İshak İbrâhim Ettafeyyiş. 2 Cilt. Kahire: Matbaatü Şebâb, 2. Basım, ts.
• Siyâbî, Salim b. Hamud. Uman abre tarih. 4 Cilt. Saltanatu Uman: Vizâretu’t-Turâsi’l-Kavmî ve’s-Sekâfe, 5. Basım, 2001.
• Süveydan, Ahmed Cihat. es-Sahâbe beyne’l-İbâziyye ve Ehli’s-Sünne. Gazze: el-Câmiatü’l-İslamiyye, Yüksek Lisans, 2015.
• Şemmâhî, Ebü’l-Abbas Bedreddin Ahmed b. Saîd. Kitâbü’s-siyer. thk. Siyâbî Ahmed b. Suud. 2 Cilt. Saltanatu Uman: Vizâretu’t-Turâsi’l-Kavmî ve’s-Sekâfe, 1992.
• Şerîfî, Mustafa b. Muhammed. Muhâdarât ve durûs fi usûli’d-din. b.y.: y.y., 2012.
• Tallay, İbrâhim b. Muhammed. el-İbâziyye leysû mine’l-havâric. Gerdaye, 1996.
• Tehânevî, Muhammed A‘lâ b. Alî. Keşşâfü ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-ʿulûm. thk. Ali Dahruc. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1. Basım, 1996.
• Tuayme, Sabir. el-İbâziyye Akîdeten ve Mezheben. Beyrut: Darü’l-Cîl, 1986.
• Vercelânî, Ebû Yakub Yusuf b. İbrâhim. ed-Delil ve’l-burhan. 3 Cilt. Saltanatu Umman: Vizâretu’t-Turâsi’l-Kavmî ve’s-Sekâfe, 1997.
• Vercelânî, Ebû Yakub Yusuf b. İbrâhim. el-Adl ve’l-insâf fî ma’rifeti usuli’l-fıkh ve’l-ihtilaf. 2 Cilt. Saltanatu Umman: Vizâretu’t-Turâsi’l-Kavmî ve’s-Sekâfe, 1984.
• Yıldız, Metin. “İbâziyye’nin Temel İnanç Esasları: el-Usûlu’t-Tis‘a (Dokuz İlke)”. BEÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/1 (2020), 167-187.
• Yıldız, Metin. “Kelâmî Görüşleri Bağlamında İbâzîlerin Hâricîliği Meselesi”. Kader 16/2 (2018), 294-318.
• Zebîdî, Muhammed b. Abdirrezzak el-Hüseynî Ebü’l-Feyz Murtaza. Tâcu’l-arûs min cevâhiri’l-kâmûs. 40 Cilt. Dâru’l-Hidâye, ts.