The Hanbalī Tradition’s View of Mu‘āwiya in the Context of Abū Ya‘lā al-Farrā’s Tanzīh Mu‘āwiya

Yıl 2023, Sayı: 48, 95 - 114, 28.03.2023

İsa Koç

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1209998

Cited By: 1

Öz

The events that took place among the Muslims after the death of the Prophet Muhammad brought along discussions, either collectively or in particular about the names who took the lead in these events. It is seen that the sects make different evaluations such as that all those who participated in these wars are infidels, that these issues should not be talked about, and that both sides have come to a decision based on their jurisprudence. Mu‘āwiya is among the names on which many evaluations are made about him with his power struggle with ‘Alī, his later caliphate and his activities in this period. The sects and their followers that emerged in Islamic thought have had different opinions about Mu‘āwiya and have shown a tendency to one side on these issues. Hanbalism, one of the sects of early Islamic thought with its theological dimension, deserves to be emphasized with its approaches to Mu‘āwiya. In this study, it is aimed to determine the ideas of the Hanbalī sect about Mu‘āwiya and the reasons for their adoption. It is seen that the tension between Sunnism and Shī‘ism thought and Shiites living in Baghdad, have affected the Hanbalī sect’s approaches to Mu‘āwiya. The sect’s followers, wrote works about Mu‘āwiya from early times, gave importance to this issue. Abū Ya‘lā al-Farrā, by the book titled Tanzīh Mu‘āwiya, created one of the most important classics of this subject. Taking the work of Abū Ya‘lā al-Farrā’s called Tanzīh Mu‘āwiya into the center, the presentation of the general picture of the Hanbalī sect’s thoughts on this subject; has been made in the context of the situation in the Islamic world, the policies of the states in power and the sects (Shī‘ism-Ash‘arism-Yazidism) with which the Hanbalīs have relations. In particular, the manuscript containing the work of Abū Ya‘lā el-Farrā, together with the other works in it, offers the opportunity to make essential evaluations in the context of the relationship between Hanbalism and Yazidism. The ideas of the Hanbalīs about Mu‘āwiya also necessitate taking into account issues such as the opinions about ‘Alī, the battles of the Jamal and Siffin, and the order of virtue among the companions.

Anahtar Kelimeler

History of Islamic Sects, Hanbalism, Mu‘āwiya, Abū Ya‘lā al-Farrā, Tanzīh Mu‘āwiya

Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ’nın Tenzîhü Mu‘âviye’si Bağlamında Hanbelî Geleneğin Muâviye’ye Bakışı

Öz

Hz. Peygamber’in vefatından sonra Müslümanlar arasında yaşanan olaylar, toplu olarak ya da bu olaylarda başı çeken şahıslar özelinde tartışmaların yaşanmasını beraberinde getirmiştir. Mezheplerin; savaşlara katılanların tamamının kâfir olduğu, bu konularda konuşulmaması gerektiği, her iki tarafın da içtihat ederek bir karara vardığı gibi farklı değerlendirmeler yaptığı bilinmektedir. Ali ile girdiği iktidar mücadelesi, halifeliği ve bu dönemdeki faaliyetleriyle Muâviye, hakkında farklı değerlendirmelerin yapıldığı isimlerin başında gelmektedir. İslâm düşüncesinde zuhur etmiş mezhepler ve müntesipleri, Muâviye hakkında farklı kanaatlere sahip olmuş ve bu konuda bir tarafa meyletmiştir. İtikadî boyutuyla erken dönem İslâm düşüncesinin mezheplerinden biri olan Hanbelîlik, Muâviye hakkındaki yaklaşımıyla üzerinde durulmayı hak etmektedir. Bu çalışmada Hanbelî mezhebinin Muâviye hakkındaki fikirlerinin tespiti ve bunların benimsenmesindeki nedenlerin belirlenmesi amaçlanmaktadır. Sünnîlik ile Şiî düşünce arasındaki gerilimin ve Bağdat’ta yaşayan Şiîlerin, Hanbelî mezhebinin Muâviye’ye yaklaşımını etkilediği görülmektedir. Erken dönemlerden itibaren Muâviye hakkında eserler kaleme alan mezhep müntesipleri bu konuya önem vermişlerdir. Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ, Tenzîhü hâli’l-mü’minîne Mu‘âviyeti’bni Ebî Süfyân mine’z-zulmi ve’l-fıski fî mütâlebetihi bi demi emîri’l-mü’minîne ‘Osmân adlı eseriyle bu konunun en önemli klasiklerinden birini meydana getirmiştir. Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ’nın Tenzîhü Mu‘âviye isimli çalışması merkeze alınarak Hanbelî mezhebinin bu konudaki düşüncelerinin panoramik sunumu; İslâm dünyasının içerisinde bulunduğu durum, iktidardaki devletlerin politikaları ve Hanbelîlerin ilişki içerisinde olduğu mezhepler (Şîa-Eş‘arîlik-Yezîdîlik) bağlamında yapılmıştır. Özellikle Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ’nın eserinin yer aldığı el yazması mecmua, içerisindeki diğer eserlerle birlikte Hanbelîlik ile Yezîdîlik ilişkisi bağlamında önemli değerlendirmeler yapma imkânı sunmaktadır. Hanbelîlerin Muâviye hakkındaki fikirleri, Ali ve yaşanan savaşlar hakkındaki kanaatler ve sahabe arasındaki fazilet sıralaması gibi konuları da dikkate almayı gerekli kılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslâm Mezhepleri Tarihi, Hanbelîlik, Muâviye, Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ, Tenzîhü Mu‘âviye

Kaynakça

• ῾Abdullâh b. Ahmed b. Hanbel. Kitâbü’s-Sünne. thk. Muhammed b. Sa῾îd b. Sâlim el-Kahtânî. Riyad: Dâru İbni’l-Kayyim, 1406/1986.
• Adî b. Müsâfir. İ῾tikâdü Ehli’s-Sünne ve’l-Cemâ῾a. thk. Hamdî Abdulmecîd es-Selefî-Tahsîn İbrâhîm ed-Dûsekî. Medine: Mektebetü’l-Ğurâbâi’l-Eseriyye, 1419/1998.
• Akkoyunlu, İsmail. İbn Teymiyye’nin Şia’ya Reddiyesi. Ankara: Fecr Yayınları, 2021.
• Apaydın, Saadettin. Tarihi Süreçte Hz. Muaviye Hakkındaki Eleştirel Rivayetlerin Değerlendirilmesi ve Tenkidi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Aslan, İbrahim. “el-Usûlu’l-Hamse’nin Hanbelî Yorumu: el-Kâdî Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ Örneği”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 53/1 (2012), 55-83. https://doi.org/10.1501/Ilhfak_0000001096
• Aycan, İrfan. Saltanata Giden Yolda Muaviye Bin Ebî Sufyân. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2014.
• Bağdâdî, Abdülkâhir. Kitâbü Usûli’d-dîn. İstanbul: Matba῾atü’d-Devle, 1928.
• Beyhakî, Ahmed b. Hüseyin. el-İ῾tikâd ve’l-hidâye ilâ sebîli’r-reşâd. thk. Ebû ῾Abdullâh Ahmed b. İbrâhîm. Riyad: Dâru’l-Fadîle, 1420/1999.
• Berbehârî. Şerhu’s-sünne. thk. Ebû Yâsir Hâlid b. Kâsım er-Redâdî. Medine: Mektebetü’l-Ğurâbâi’l-Eseriyye, 1994.
• Bozan, Metin. Şeyh ῾Adî Bin Müsafîr Hayatı, Menkıbevî Kişiliği ve Yezidi İnancındaki Yeri. İstanbul: Nûbihar, 2012.
• Bozkuş, Metin. Büveyhîler ve Şiîlik. Sivas: Vizyon Yayıncılık, 2003.
• Câbirî, Muhammed ῾Âbid. el-Musakkafûn fi’l-hadârati’l-῾arabiyye. Beyrut: Merkezü Dirâseti’l-Vahdeti’l-῾Arabiyye, 2000.
• Çakır, Durmuş Ali. Hz. Muaviye’nin Rivayetleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Demircan, Adnan. “İbn Teymiyye’ye Göre Yezîd b. Muâviye’nin Durumu”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/3 (1996), 129-147.
• Dural, Osman Nuri. Muâviye b. Ebî Süfyan’a Yöneltilen Eleştiriler. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Dündar, Muhammed Mücahid. “Ehl-i Sünnet’in Siyâsî Temâyülü Olarak Osmâniyye ve Osmânîler”. Kelam Araştırmaları 13/1 (2015), 91-119. https://doi.org/10.18317/kader.22859
• Hamza en-Nâyilî. Hâlü’l-mü’minîne Mu῾âviye. Doha: Dâru’l-İmâmi’l-Buhârî, 1433/2012.
• Ebû Dâvûd es-Sicistânî. Mesâilü’l-imâm Ahmed. thk. Ebû Mu῾âz Târık b. ῾Avdillâh b. Muhammed. Kahire: Mektebetü İbni Teymiyye, 1420/1999.
• Ebû Ya’lâ el-Ferrâ. Tenzîhü hâli’l-mü’minîne Mu‘âviyeti’bni Ebî Süfyân mine’z-zulmi ve’l-fıskı fî mütâlebetihi bi demi emîri’l-mü’minîne ῾Osmân. thk. Ebû ῾Abdullâh el-Eserî. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1422/2001.
• Ebû Ya’lâ el-Ferrâ. Kitâbü’l-Mu῾temed fî usûli’d-dîn. thk. Vedî‘ Zeydân Haddâd. Beyrut: Dâru’l-Meşrik, 1973.
• Ebû Ya’lâ el-Ferrâ. Tenzîhü Mu‘âviye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehit Ali Paşa, 2763/13, 1a-11b/178a-188b.
• Ebü’l-Ferec eş-Şîrâzî. Cüz’ fîh imtihânü’s-sünnî mine’l-bid῾î. thk. Fahd b. Sa‘d b. İbrâhîm b. Mukrin. Abû Zabî: Dâru’l-İmâm Mâlik, ts.
• Ebü’l-Ferec eş-Şîrâzî. et-Tabsıra fî usûli’d-dîn ῾alâ mezhebi’l-imâmi’l-celîl nâsıri’s-sünne ve kâmi῾i’l-bid῾a Ahmed b. Hanbel. thk. Yûsûf ῾Abdullâh b. Muhammed es-Sam‘ânî. Medine: Dâru’l-Me’sûr, 1434/2013.
• Ebü’l-Kâsım es-Sekatî. “Fedâilü emîri’l-mü’minîne Mu‘âviyeti’bni Ebî Süfyân”. Selâsü resâil fî fedâili Mu‘âviye. thk. ῾Isâm Mustafâ Hezâyime-Yûsûf Ahmed Benî Yâsîn. 59-86. İrbid: Müessesetü’l-Hammâde li’d- Dirâsâti’l-Câmi‘iyye, 2000.
• Ehvâzî, Hasan b. ῾Ali. “Kitâbü Şerhı ῾ıkdi’l-îmân fî Mu‘âviyeti’bni Ebî Süfyân”. Selâsü resâil fî fedâili Mu‘âviye. thk. ῾Isâm Mustafâ Hezâyime-Yûsûf Ahmed Benî Yâsîn. 87-145. İrbid: Müessesetü’l-Hammâde li’d- Dirâsâti’l-Câmi‘iyye, 2000.
• Emîr b. Ahmed el-Karavî. Fedâilü hâli’l-mü’minîne Mu῾âviye b. Ebî Süfyân. Medine: Dâru Menâri’t-Tevhîd, 1436/2015.
• Eren, Muhammet Emin. “Bir Hadis Beş Yorum: 73 Fırka Hadisine Farklı Bazı Yaklaşımlar”. Journal of Islamic Research 29/2 (2018), 331-347.
• Güner, Ahmet. “Şiî Yüzyılında Yahut Büveyhîler Devrinde Bağdat’tan Bazı Yansımalar”. İslam Medeniyetinde Bağdat. ed. İsmail Safa Üstün. 1/151-170. 2 Cilt. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2011.
• Hatîb el-Bağdâdî. Târîhu Bağdâd. 14 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-῾Ilmiyye, ts.
• İbn Ebî Ya῾lâ. Tabakâtü’l-Hanâbile. thk. Abdurrahmân Süleymân el-‘Useymin. 3 Cilt. Riyad: el-Emânetü’l-Âmme, 1419/1998.
• İbn Ebi’d-Dünyâ. “Hilmü Mu‘âviye”. Selâsü resâil fî fedâili Mu‘âviye. thk. ῾Isâm Mustafâ Hezâyime-Yûsûf Ahmed Benî Yâsîn. 41-58. İrbid: Müessesetü’l-Hammāde li’d-Dirâsâti’l-Câmi‘iyye, 2000.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddîn. el-İstikâme. thk. Muhammed Reşâd Sâlim. 2 Cilt. Cîze: Dâru’l-Hicr, 1402/1982.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddîn. Minhâcü’s-sünneti’n-nebeviyye. thk. Muhammed Reşâd Sâlim. 9 Cilt. Riyad: Câmi῾atü’l-İmâm Muhammed b. Su῾ûdi’l-İslâmiyye, 1406/1986.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddîn. Mecmû῾u fetâvâ. thk. Abdurrahmân b. Muhammed Kâsım. 35 Cilt. Medine: Mucemme῾u’l-Melīk Fahd, 1416/1995.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec. Def‘u şübheti’t-teşbîh. thk. Muhammed Zâhid el-Kevserî. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Turâs, ts.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec. el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem. thk. Muhammed ῾Abdülkâdir Atâ-Mustafâ Abdülkâdir Atâ. 19 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-῾Ilmiyye, 1415/1995.
• İbnü’l-Esîr, ῾İzzeddīn. el-Kâmil fi’t-târîh. thk. Ebü’l-Fidâ ῾Abdullâh el-Kâdî. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-῾Ilmiyye, 1407/1987.
• İğde, Muhyettin. Siyasi-İtikadi Bir Mezhep Olarak Hanbeliliğin Teşekkül Süreci. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2016.
• İşcan, Mehmet Zeki. Selefilik İslami Köktenciliğin Tarihi Temelleri. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2012.
• Kalaycı, Mehmet. “Ehl-i Sünnet Ve’l-Cemâat.” İslâm Mezhepleri Tarihi. ed. Mehmet Saffet Sarıkaya-Mehmet Ümit. 211-233. Ankara: Nobel Yayınları, 2020.
• Kallek, Cengiz. “Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/253-255. Ankara: TDV Yayınları, 1994.
• Kamit, Maşide. “Kâim-Biemrillâh’ın Hilâfetinde Sünnî ve Şiî İktidar Mücadelesi”. İslâm, San’at, Tarih, Edebiyat ve Mûsikîsi Dergisi 12/24 (2014), 179-207.
• Kılavuz, Ulvi Murat. V.-VI. Yüzyılda Tartışmalı Bir Hanbelî İbnü’z-Zâgûnî ve Sıfat Anlayışı. Bursa: Emin Yayınları, 2016.
• Koç, İsa. Mezhepler Arası Mücadele Hanbelîlik-Eş’arîlik İlişkisi. İstanbul: Klasik Yayınları, 2021.
• Lâlekâî. Şerhu usûli i῾tikâdi Ehli’s-Sünne ve’l-Cemâ῾a. thk. Ebû Ya‘kûb Neş’et b. Kemâl el-Masrî. 2 Cilt. İskenderiyye: Mektebü Dâri’l-Basîra, ts.
• Makdisî, Muhammed b. Ahmed. Ahsenü’t-tekâsîm fî ma῾rifeti’l-ekâlîm. thk. Muhammed Emîn ed-Dannâvî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-῾Ilmiyye, 1424/2003.
• Melchert, Christopher. Sünnî Düşüncenin Teşekkülü. çev. Ali Hakan Çavuşoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2018.
• Safedî. Kitâbü’l-Vâfī bi’l-vefeyât. thk. Ahmed el-Arnaût-Türkî el- Mustafâ. 29 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâ li’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1420/2000.
• Sarıkaya, Mehmet Saffet. “Ebû Hanife’nin İtikâdî Görüşlerinin Siyasî Arka Planı ve Onun Siyasî Tavrına Yansımaları”. Devirleri Aydınlatan Meş’ale İmâm-ı A’zam Ulusal Sempozyum Tebliğler Kitabı. ed. Ahmet Kartal-Hilmi Özden. 567-573. Eskişehir: y.y., 2015.
• Shahin, Aram A. “In Defense of Mu‘awiya Ibn Abi Sufyan: Treatises and Monographs on Mu‘awiya From The Eighth to The Nineteenth Centuries”. The Lineaments of Islam: Studies in Honor of Fred McGrow Donner. ed. Paul M. Cobb. 177-208. Leiden-Boston: Brill, 2012.
• Timür, İhsan. “Cumhuriyet Devri Türkiye’sinde Muâviye b. Ebî Süfyan Etrafındaki Tartışmalar”. e-makâlât Mezhep Araştırmaları Dergisi 15/1 (Bahar 2022), 43-99. https://doi.org/10.18403/emakalat.1108091
• Yılmaz, Orhan. “Hz. Muâviye’yi Öven ve Yeren Bazı Hadislerin Tahlili ve Tenkidi”. Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18 (2020), 91-117.
• Zeyyat, Habib. “Abbâsîler Döneminde Muâviye Taraftarlığı”. çev. Muhammed Mücahid Dündar. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 28 (2013), 175-182.