Fıkıh Usûlünde Haber Teorisinin Oluşumunda Îsâ b. Ebân’ın Etkisi

Yıl 2023, Sayı: 48, 331 - 352, 28.03.2023

Mehmet Ali Aytekin

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1220414

Öz

Hanefi mezhebinde önemli bir yere sahip olan Îsâ b. Ebân (öl. 221/836), başlangıçta hadis rivayeti ile meşgul olmuş; ehl-i hadisin etkisinde kalarak ehl-i re’ye mesafeli durmuştur. Ancak Ebû Hanîfe’nin öğrencisi Muhammed b. Hasan ile karşılaşıp bazı hadisler hakkında ondan aldığı cevaplar üzerine ona talebelik yapmaya karar vermiştir. Bundan sonraki süreçte ehl-i re’yin görüşlerini benimseyerek bu ekolün usûl alanındaki fikirlerinin sistematik hale gelmesinde büyük katkıları olmuştur. Kaynaklarda ona birçok eser nispet edilmekte ise de bunların hiçbiri günümüze ulaşmamış ya da bu eserlerin günümüzde varlığı henüz tespit edilememiştir. Onun fıkıh usulüne dair görüşleri Hanefi mezhebinin usûl kitaplarında zikredilmekle birlikte bunları kapsamlı bir şekilde nakleden en önemli kaynak, Cessâs’ın el-Fusûl adlı eseridir. Cessâs bu eserinde İsâ’nın özellikle de haber konusundaki görüşlerine detaylı şekilde yer vermektedir. Buna göre İsâ b. Ebân, haberi öncelikle; doğruluğu kesin olarak bilinen haber, yalan olduğu kesin olarak bilinen haber, doğru veya yalan olması muhtemel haber şeklinde üç ana başlık altında ele almıştır. Haberin bu üçlü taksiminin daha sonra sadece Hanefi mezhebi usûl âlimleri tarafından değil, diğer usûl âlimleri tarafından da benimsendiği; fıkıh usûlü kitaplarında haber teorisinin onun tarafından ortaya konulan bu başlıklar altında detaylandırıldığı ve haberin epistemolojik değerinin bu çerçevede tartışıldığı görülmekte; İsâ b. Ebân’ın fıkıh usulünün temel konuları arasında yer alan haber teorisinin oluşmasında ve olgunlaşmasında kendisinden sonra gelen tüm usûl âlimlerini etkilediği düşünülmektedir. Bu nedenle çalışmamızda, İsâ b. Ebân’ın, haber teorisi özelinde usûl âlimleri üzerindeki etkisi ve bu etkinin boyutları üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Fıkıh, Fıkıh Usûlü, Hanefî Mezhebi, Haber Teorisi, Îsâ b. Ebân

The Influence of Īsā b. Abān on the Formation of the Khabar Theory in the Fiqh Methodology

Öz

Even in the early periods of his career, Īsā b. Abān (d. 221/836) who has an important place in the Hanafi school, was initially busy with the riwaya of hadiths, and remained aloof from the ahl al-ray, under the influence of the ahl al-hadith. However, having met with Muḥammad b. al-Ḥasan al-Shaybanī who was one of the disciples of Abū Ḥanīfa, he decided to become a student after the answers he received from him about some hadiths. Later on, he adopted the views of the ahl al-ray and made great contributions to the systematization of the hadith the methodology. Although many works are attributed to him in the sources, none of them have survived to the present day or the existence of these works has not yet been determined. Although his views on the method of fiqh are mentioned in the method books of the Hanafi school, the most important source that comprehensively conveys them is al-Jaṣṣās’ work al-Fuṣūl. Moreover, in this book, Īsā b. Abān’s ideas regarding khabar concepts were expressed in detail. It is understood that he classified khabar in three different categories as khabar i.e report that is approved as absolutely true, absolutely false, and possibly true or possibly false khabar. It is seen that the three-categorized system of khabar issue was not only adopted by the Ḥanafī Scholar but also followed by other scholars of methodology. This tripartite division of the news was later adopted not only by Hanafi scholars of methodology, but also by other scholars; it is seen that the theory of khabar in the books of fiqh method is detailed under these headings put forward by him and the epistemological value of the khabar is discussed within this framework. It is thought that Īsā b. Abān influenced all the scholars of the methodology that came after him in the formation and maturation of the theory of khabar, which is among the main subjects of the fiqh’s methodology. Therefore, in this study, not only Īsā b. Abān’s influence on other scholars of methodology but also the dimensions of this influence will be discussed in the manner of khabar theory.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Fiqh, Methodology of Fiqh, Ḥanafī Sect, Theory of Khabar, Īsā b. Abān

Kaynakça

• Abdülazîz el-Buhârî, Alâüddîn b. Ahmed. Keşfü’l-esrâr. 4 Cilt. Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-ʽİlmiyye, 2009.
• Abdülkâdir el-Kureşî, Ebu’l-Vefâ. el-Cevâhiru’l-Mudiyye fî tabakâti’l-Hanefiyye. thk. Muhammed Abdullah eş-Şerîf. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʽİlmiyye, 1426.
• Ahmed b. Hanbel. el-Müsned. thk. Şuayb Arnavût ve diğerleri. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1421.
• Alkış, Alpaslan. “İsa b. Eban’ın Âm, Hâs ve Âm’ın Tahsisiyle İlgili Görüşleri”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 33 (2019), 19-37.
• Âmidî, Seyfüddîn Ali b. Muhammed. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. thk. İbrâhîm el-Acûz. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʽİlmiyye, 1432/2011.
• Asar, Muhammet Ali. Ehl-i Hadisin Polemik Edebiyatı. Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2021.
• Bedrüddîn el-Aynî. Meğâni’l-ahyâr fî ricâli Meʿâni’l-âsâr. thk. Muhammed Hasen Muhammed. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʽİlmiyye, 1427.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Abdülkâdir Atâ. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʽİlmiyye, 1424.
• Boynukalın, Mehmet. “Neş’etu usûli’l-fıkhi’l-Hanefî ve tatavvuruhû: Ârâu Îsâ b. Ebân el-usûliyye ve medâ te’sîrihâ ale’l-fikri’l-usûliyyi’l-Hanefî”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 35/2 (2008), 25-56.
• Buhârî. el-Câmiu’s-sahîh. thk. Muhammed Züheyr Nâsır. Dâru Tavkı’n-Necât, 1422.
• Cessâs, Ebû Bekir er-Râzî. el-Füsûl fi’l-usûl. thk. Muhammed Muhammed Tâmir. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʽİlmiyye, 2. Basım, 2010.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn. el-Burhân fî Usûli’l-fıkh. thk. Salâh b. Muhammed ʽUrayza. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʽİlmiyye, 1418/1997.
• Dârekutnî, Alî b. Ömer. es-Sünen. thk. Şuayb Arnavût. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1416.
• Debûsî, Ebû Zeyd. Takvîmü’l-edille. thk. Halîl Muhyiddîn. Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-ʽİlmiyye, 1428/2007.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. el-Eşʽas. es-Sünen. thk. Şuayb Arnavût ve Muhammed Kâmil Karabelli. Beyrut: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 1430.
• Ebû İshâk eş-Şirâzî. el-Lümaʽ. thk. Mustafâ Ebû Yaʽkûb. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle Nâşirûn, 1433/2012.
• Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ’. el-ʿUdde fî usûli’l-fıkh. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʽİlmiyye, , ts.
• Ebü’l-Hüseyn el-Basrî. el-Muʽtemed fî ʽusûli’l-fıkh. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʽİlmiyye, 1426/2005.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. el-Müstasfâ. thk. Muhammed Abdurrahmân el-Merʽaşlî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 1432/2011.
• Hâkim, Ebû Abdullâh en-Nîsâbûrî. el-Müstedrek. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1411.
• Hatîb el-Bağdâdî. Târîhu Bağdâd. thk. Beşşâr Avvâd Maʽrûf. 16 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Mağribi’l-İslâmî, 1422.
• Hevârî, Yûsî el-. “Cühûdü Îsâ b. Ebân el-Hanefî el-usûliyye”. Mecelletü’l-Hadâra 14 (2010), 27-34.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr. el-Musannef. thk. Kemâl Yûsuf el-Hût. 7 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1409.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim. el-Müsnedü’s-sahîh. thk. Şuayb el-Arnavût. 18 Cilt. Beyrut: Müessestü’r-Risâle, 1408.
• İbn Mâce. es-Sünen. thk. Şuayb Arnavût vd. Beyrut: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 1430.
• İbnü’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec. el-Fihrist. thk. İbrâhîm Ramazân. Beyrut: Dâru’l-Maʽrife, 2. Basım, 1417.
• Kâsım b. Kutluboğa. Tâcü’t-terâcim. thk. Muhammed Hayr Ramazân. Dımeşk: Dâru’l-Kalem, 1413.
• Leknevî, Muhammed Abdulhayy el-. el-Fevâidü’l-behiyye fî terâcimi’l-Hanefiyye. thk. Ahmed ez-Zaʽbî. Beyrut: Dârul-Kalem, 1418.
• Mâlik b. Enes. el-Muvatta’. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1406.
• Molla Hüsrev. Mirâtü’l-usûl şerhu Mirkâti’l-vusûl. thk. İlyas Kaplan. Beyrut: Dâru Sâder, 1432/2011.
• Müslim. el-Câmiu’s-sahîh. thk. Fuâd Abdülbâkî. Beyrut: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabî, ts.
• Nesaî. es-Sünen. thk. Abdülfettâh Ebû Ğudde. Halep: Mektebetü’l-Matbûâti’l-İslâmiyye, 1406.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât. Menâru’l-envâr (İbnü’l-Aynî’nin Şerhi ile Birlikte). Dımeşk: Dâru’l-Beyrûtî, 1430/2010.
• Özen, Şükrü. “Îsâ b. Ebân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/480-481. İstanbul: Diyanet Vakfı, 2000.
• Özen, Şükrü. “Yahya (Yahyâ b. Eksem)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/249-251. İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, 2013.
• Özmen, Ramazan. “Îsâ b. Ebân’ın Hayatı - Eserleri ve Haberlerin Epistemolojik Değeri ile İlgili Bazı Görüşleri”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 12 (2008), 127-154.
• Özşenel, Mehmet. “Şeybânî, Muhammed b. Hasan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/38-43. İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, 2010.
• Râzî, Fahruddîn. el-Mahsûl fî ʽİlmi Usûli’l-fıkh. thk. Şuʽayb Arnavût. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle Nâşirûn, 1433/2012.
• Saymerî, Ebû Abdillah es-. Ahbâru Ebî Hanîfe ve Ashâbih. Beyrut: ʽÂlemü’l-Kütüb, 3. Basım, 1405.
• Sem‘ânî, Ebü’l-Muzaffer. Kavâtıʿu’l-edille fi’l-usûl. thk. Muhammed Hasen İsmâîl. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʽİlmiyye, 1418/1997.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-Eimme. el-Usûl. thk. Ebu’l-Vefâ el-Afgânî. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1426/2005.
• Şâfiî, Muhammed b. İdrîs. er-Risâle. thk. Abdulfettâh Kebbâre. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 1419.
• Şaʽbân, Zekiyyüddîn. İslam Hukuk İlminin Esasları. çev. İbrahim Kâfi Dönmez. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 2021.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali. İrşâdü’l-fuhûl. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1432/2011.
• Tirmizî. el-Câmiu’s-sahîh. thk. Beşşâr Avvâd. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1419.
• Turhan, Halil. “Hicrî İlk Beş Asırda Hanefî Fıkıh Usûlünde Muârız Haber Nazariyesi”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 21/3 (15 Aralık 2017), 1825-1872. https://doi.org/10.18505/cuid.344405
• Veki’, Muhammed b. Halef. Ahbârü’l-kudât. 3 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1366.
• Yargı, Mehmet Ali. Meşhur Sünnetin Dindeki Yeri. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2009.
• Yazıcı, Yunus. İsâ b. Ebân’ın Hadi̇s-Sünnet Anlayışı. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Yazıcı, Yunus. “İsâ b. Ebân’ın Hanefî Usûlündeki Yeri ve Hadis-Sünnet ile İlgili Bazı Görüşleri”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi. 11/ 58 (Haziran 2018), 879-893.
• Yazıcı, Yunus. “el-Huccetu’s-Sağîra Adlı Yazma Nüshaların İsâ b. Ebân’a Aidiyetleri Üzerine Bir İnceleme”. Türk Akademik Araştırmalar Dergisi 3/1 (Haziran 2018), 81-98. https://doi.org/10.30622/tarr.423009
• Zehebî, Şemsüddîn ez-. Târîhü’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-a’lâm. 15 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbiyyi’l-İslâmî, 1423.
• Zerkeşî, Bedrüddîn ez-. el-Bahru’l-muhît fî usûli’l-fıkh. thk. Muhammed Tâmir. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʽİlmiyye, 1434/2013.
• Ziriklî, Hayruddîn ez-. el-Aʽlâm. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-ʽIlm li’l-Melâyîn, 2002.