İmam Mâtürîdî’nin Hz. Mûsâ ve Salih Kul Kıssasını Kelâmî Yorumu

Yıl 2023, Sayı: 48, 307 - 330, 28.03.2023

Fatma Bayraktar Karahan

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1227563

Öz

İmam Mâtürîdî, kelâm ilminin teşekkül sürecinde önemli etkileri bulunan bir âlimdir. Onun kelâmın epistemolojisine bilgi kaynaklarını tespit boyutuyla verdiği katkı yanında metot yönüyle de ilm-i kelâma katkıda bulunduğu bilinmektedir. Diğer yandan o, Eş‘arî kelâm ekolü ile Mu‘tezile kelâm ekolü arasında orta bir çizgiyi takip eden Ehl-i Sünnet kelâmının temsilcisi kabul edilmektedir. Bu sebeple görüşleri bakımından akıl ile nakil arasında bir dengeyi gözettiği fark edilmekte böylelikle de gelenek ile yeniyi dengelemek bakımından önemli bir örnekliği bulunmaktadır. Bu özellikleri onu günümüz için yeniden anlaşılması, tanınması, görüşleri bakımından değerlendirilmesi gereken bir kelâm âlimi konumuna getirmektedir. İmam Mâ-türîdî’nin günümüze ulaşan müstakil bir kelâm eseri yanında oldukça hacimli bir tefsirinin de bulunması, onun âyetleri nasıl yorumladığını ve pek çok kelâm meselesine ilişkin görüşlerinde naklî delillendirme yöntemini görme imkânı vermektedir. Zira onun âyetlerin tevilindeki akıl yürütme metodunu tespit etmek suretiyle kelâm konularındaki istidlal yöntemini de anlamak mümkün olacaktır. Makalemizde ilm-i kelâm için pek çok önemli meseleyi içeren Hz. Mûsâ ile Salih Kul arasındaki Kur’ân kıssasına dair İmam Mâtürîdî’nin yorumu ele alınacaktır. Beşerî bilgi ile İlahî bilginin farkı, ilim öğrenme/bilgi edinme yolları, bilginin kaynağı gibi kelâmın epistemolojik yönüne ilişkin konular yanında aynı kıssa bir masumun öldürülmesi üzerinden insan fiillerinin ahlâkî bakımdan normatifliğinin ölçüsü üzerinde durulmasına da imkân vermektedir. İmam Mâtürî¬dî’nin âyette geçen Salih Kul’un kimliğine ve ilgili kıssaya ilişkin farklı yorumları onun akıl yürütme metodunu da ortaya koyan çarpıcı bir örnek konumundadır. Diğer yandan onun Hz. Mûsâ’nın kıssada öne çıkan ahlakî bakımdan kötü olarak tanımlanacak eylemlere karşı itirazî soruları hakkındaki yorumu da geleneksel anlatılardan hayli farklıdır. Bu yönleriyle kıssaya ilişkin yorumlarından, bilginin kaynağı ve eylemlerin ahlâkî normatifliği odağa alınmak suretiyle İmam Mâtürîdî’nin kelâmî yöntemi ortaya konulmuş olacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, İmam Mâtürîdî, Te’vîlâtü’l-Kur’ân, Hz. Mûsâ, Hızır, Salih Kul

Imām Māturīdī’s Kalāmi Comments on the Parable of Prophet Moses and the Servant

Öz

Abū Manṣūr al-Māturīdī (d. 333/944) is a scholar who has important effects in the formation process of the kalām. It is known that besides his contribution to the epistemology of kalām in terms of identifying the sources of knowledge, he also contributed to the kalām in terms of method. On the other hand, he is accepted as the representative of the Ahl al-Sunnah kalām, which follows a middle line between al-Ashʿarī and the Muʿtazilī theological schools. For this reason, it is noticed that he observes a balance between reason (aql) and transmitted knowledge (naqkl) in terms of his views, so he has an important example in terms of balancing tradition and modern. These features make him a theologian who needs to be re-understood, recognized and evaluated in terms of his views. The fact that Imām al-Māturīdī has a very voluminous commentary besides a stand-alone kalām work that has survived to the present day gives the opportunity to see how he interpreted the verses and the method of naql proof (dalīl al-naql) in his views on many kalām issues. Because by determining his reasoning method in the interpretation of the verses, it will be possible to understand the method of deduction in the subjects of kalām. In this study, Imām al-Māturīdī interpretation of the Qurʾānic parable between Moses and the Servant will be discussed. In addition to the epistemological aspects of kalām, such as the difference between human knowledge and divine knowledge, ways of learning/acquiring knowledge, and the source of knowledge, the same parable also allows to focus on the moral normativity of human actions through the murder of an innocent. Imām Māturīdī’s different interpretations regarding the identity of the Servant mentioned in the verse and the related parable are a striking example that also reveals his reasoning method. On the other hand, Imām Māturīdī interpretation of the questions of objection against actions that would be defined as morally bad, which is prominent in the parable, is also quite different from the traditional interpretations. With these aspects, Imām Māturīdī’s theological method will be revealed by focusing on the source of knowledge and moral normativity of actions from his interpretations of the parable.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Māturīdī, Ta’wīlat Qurʾān, Moses, Khidr, The Servant

Kaynakça

• Acîbe, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Muhammed b. el-Bahru’l-medîd fi tefsîri’l-Kur’âni’l-mecîd. thk. Ahmed Abdullah el-Kuraşî Rusulân. Kahire: y.y., 1419.
• Ak, Ahmet. “Mâturîdîliğin Temel Kaynakları”. İmam Mâtürîdî ve Mâtürîdîyye Geleneği. ed. Hülya Alper. 386-417. İstanbul: İFAV Yayınları, 2018.
• Albayrak, İsmail. “Kur’ân ve Tefsir Açısından Hızır Kıssası ve Ledün İlmi”, Kur’ân ve Tefsir Araştırmaları 5 (İslâm Düşüncesinde Gayb Problemi-I) Tartışmalı İlmî Toplantı. ed. Bedreddin Çetiner. 187-210. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2003.
• Âlemî, Abdurrahim “İmâm Mâtürîdî’nin Tefsir Metodu”. Büyük Türk Bilgini İmâm Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik, ed. İlyas Çelebi. 331-350. İstanbul: M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2012.
• Alper, Hülya. “Temel Kavramlarla İmam Mâtürîdî’nin Düşünce Sistemi”, İslam Düşüncesinin Ana Merkezleri: Mâverâünnehir Tartışmalı İlmî İhtisas Toplantısı. ed. İsmail Kurt. 303-345. İstanbul: Ensar Yayınları, 2019.
• Altıntaş, Ramazan. “Ebû Mansur el-Mâtürîdî ve Kelâmcılığı”. Doğu’dan Batı’ya Düşüncenin Serüveni. ed. Bayram Ali Çetinkaya. 95-112. İstanbul: İnsan Yayınları, 2015.
• Ata, Mehmet Mahfuz. “Tefsir Literatüründe Hz. Mûsâ-Hızır (a.s.) Kıssası Üzerine Bazı Mülahazalar”. Burdur Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/1 (2021), 28-47.
• Aydın, Mehmet. “Türklerde Hızır İnancı”, Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (1986), 51-78.
• Bağçeci, Muhiddin. “Matüridinin Kelâm Metodu”. Ebû Mansur Semerkandî- Mâtürîdî Kongresi Tebliğleri. ed. Ahmet Hulusi Köker. 23-32. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Matbaası, 1986.
• Bakkal, Mustafa Cihad. “Kıssalar Bağlamında Mâturîdî’nin Kur’ân’daki Mübhemlere Yaklaşımı”. EKEV Akademi Dergisi 21/72 (2017), 95-214.
• Bardakçı, M. Necmettin. “İsmail Hakkı Bursevî’nin Mûsâ-Hızır Kıssası Yorumunun İlim-Mârifet Uygunluğu Açısından Değerlendirmesi”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5 (1998), 81-103.
• Bardakçı, Necmeddin. Hakikatin Keşfi-Hz. Mûsâ ve Hızır. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2019.
• Barlak, Muzaffer ¬- Özdemir, Faruk. “Mûsâ-Hızır Kıssasının Allah’ın İlkeli Bir Varlık Oluşu Çerçevesinde Değerlendirilmesi”. İslami Araştırmalar 27/3 (2016), 353-371.
• Beyazî, Kemalüddin. İşaretü’l-meram min ibarati’l-İmam. İstanbul/Kahire: 1949.
• Buhârî, Ebû Abdillâh İsmail. el-Câmi‘u’s-sahîh. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. 8 Cilt. b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 1422/2001.
• Bursevî, İsmail Hakkı. Tefsîru Rûhu’I-Beyân. Beyrut: y.y.,1985.
• Câmi, Abdurrahman. Nefehâtü’l-üns min hadârâti’l-Kudüs. çev. Lâmiî Çelebi. İstanbul: 1995.
• Çakmak, Hacer. “Hz. Musa Bilge Kul Kıssasının Hikmet Boyutu ve Allah İnsan İlişkisi Açısından İçerdiği Mesajlar”. Akademik Araştırmalar Dergisi 17/68 (2016), 47-78.
• Çalışkan, Necmettin. “Kehf Suresi Bağlamında Hz. Mûsâ ve Salih Kul (Hızır) ve Antakya’da Hızır İnancının Sosyo-Kültürel Etkileri”. Toplum Bilimleri (Temmuz- Aralık, 2015), 243-262.
• Demircigil - Aksoy, Bayram - Soner. “Anlam ve Değer Açısından Kur’ân’da Hızır-Mûsâ Kıssasında Çocuğun Öldürülme Meselesi”. Marife 21/1 (2021), 231-252. http://doi.org/10.33420/marife.903003
• Düzgün, Şaban Ali. “Mâtürîdî’de Bireysel Ahlaki Otonomi”. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/14 (2018), 1-10.
• Düzgün, Şaban Ali. “Mâtürîdî’nin Kur’ân Yorum Yöntemi”. Kelâm Araştırmaları 10/1 (2012), 1-18.
• Düzgün, Şaban Ali. Mâtürîdî Kayıp Aydınlanmanın İzinde. Ankara: OTTO Yayınları, 2020.
• Ebû Dâvûd. Sünen. nşr. Kemâl Yûsuf el-Hût. Beyrut: y.y., 1409/1988.
• Esen, Muammer. “Matûridî’nin Bilgi Kuramı ve Bu Bağlamda Onun Âlem, Allah ve Kader Konusundaki Görüşlerinin Kısa Bir Tahlili”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (2008), 45-56.
• Evgin, Abdulkadir. Hadislerde Hızır-Gayb İlişkisi. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2007.
• Evkuran, Mehmet. İslam Kelâmında Zihniyetler Mâtürîdîlik, Eş‘arîlik ve Selefîlik Üzerine Tezler. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2019.
• Gâlî, Belkâsım. Ebû Mansûr Mâtürîdî. Tunus: Dâru’t-Türkî li’n-Neşr, 1989.
• Güler, İlhami. Allah’ın Ahlakiliği Sorunu. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2019.
• Güloğlu, Nazife Vildan. “Klasik Tefsir Hareketlerinin Mûsâ-Hızır Kıssası Bağlamında Mukayesesi”. Abant İzzet Baysal Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/1 (2021), 427-460. https://doi.org/10.33931/abuifd.853127
• Hâlidî, Abdulfettâh. et-Tefsîr ve’t-te’vîl fi’l-Kur’ân. Ürdün: Dâru’n-Nefâis, 1996.
• Hitti, K. Siyasi ve Kültürel İslam Tarihi. çev. Salih Tuğ. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1980.
• Hub, Ramazan. Hızır Aleyhisselam. İstanbul: Kırk Kandil Yayınevi, 2013.
• Işıcık, Yusuf. Kur’ân’ı Anlamada Temel Bir Problem Te’vîl. Konya: Esra Yayınları, 1997.
• İbn Manzur. Lisanü’l-Arab. Beyrut: Daru’s-Sadr, 1990.
• İbn Teymiyye, Takiyüddin. “Zahir ve Bâtın İlmine Dair Bir Risâle”. çev. Mustafa Öztürk, Ali Bolat. Tasavvuf 6 (2001), 265-302.
• İsfahânî, Râgıb. el-Müfredât Kur’ân Kavramları Sözlüğü. çev. Yusuf Türker. İstanbul: Pınar Yayınları, 2007.
• Kuşeyrî, Ebü’l-Kāsım Abdülkerîm b. Hevâzin. er-Risale. haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1981.
• Kutlu, Sönmez. ‘‘Bilinen ve Bilinmeyen Yönleriyle İmam Mâtürîdî”. İmam Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik. 5-28. Ankara: OTTO Yayınları, 2011.
• Kutlu, Sönmez. “Mâtürîdî Akılcılığı ve Bunun Günümüz Sorunlarını Çözmeye Katkısı”. Büyük Türk Bilgini İmâm Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik. ed. İlyas Çelebi. 549-575. İstanbul: M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2012.
• Mağribî, İman bnt. Abdurrahmân Mahmûd. “Hz. Mûsâ ve Hızır (a.s.) Kıssası: İsrâîliyyât Rivâyetlerine Karşı Eleştirel Bir Yaklaşım”, çev. Mustafa Şentürk, Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5 (2015), 173- 208. https://doi.org/10.18498/amauifd.26515
• Makdisî, Ebû Abdullah Muhammed. Ahsenü’t-tekasim fi ma’rifeti’l-ekâlîm. Leiden: Brill, 1906.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Kitabü’t-Tevhîd. çev. Bekir Topaloğlu. İstanbul: İSAM Yayınları, 2014.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Te’vîlâtü’-Kur’ân, çev. Bekir Topaloğlu. 17 Cilt. İstanbul: Ensar Yayınevi, 2015.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasan Ali. en-Nüket ve’l uyûn. thk. Seyyid b. Abdülmaksud b. Abdurrahîm. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Mavil, Kılıç Aslan. “Hızır-Mûsâ Kıssasında Kader -Çift Perspektifli Bir Bakış-”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 5/8 (2016), 2496-2516.
• Mekkî, Ebû Tâlib. Kūtü’l-kulûb fî muâmeleti’l-Mahbûb. Beyrût: Dâru Sâdır, 2007.
• Meral, Yasin. “Mûsâ-Hızır Kıssası ve Kıssasının Yahudi Kökeniyle İlgili İddialarının Değerlendirilmesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 55/2 (2014), 129-150. https://doi.org/10.1501/Ilhfak_0000001418
• Öğük, Emine. “Kelâm İlminde Bilgi Anlayışının Oluşmasında Mâtürîdî’nin Rolü”. IV. Şeyh Şaban-ı Velî Sempozyumu (Hanefîlik-Mâturîdîlik). ed. Cengiz Çuhadar. 171-191. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Yayınları, 2017.
• Önal, Recep. Mâtürîdî’nin Hayatı, Eserleri ve Kelâm İlmi’ndeki Yeri”. Akademik İncelemeler Dergisi 8/3 (2013), 325-360.
• Özcan, Hanifi. Mâturı̂dı̂’de Bilgi Problemi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2015.
• Özdemir, Metin. “Mâtürîdî’nin Mu‘tezilî Akılcılığa Yönelttiği Eleştirilerin Epistemolojik Temellleri”. Büyük Türk Bilgini İmâm Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik. 215-229. İstanbul: M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2012.
• Özdeş, Talip. “Maturidi’nin Te’vil Anlayışında Aklın Yeri”. Mâtürîdîlik. ed. Sönmez Kutlu. 263-279. Ankara: Kitabiyat Yayınları, 2003.
• Özdeş, Talip. “Mâtürîdî ve Tefsir”. Doğu’dan Batı’ya Düşüncenin Serüveni Felsefe, Ahlâk ve Kelâmın Sentezi. ed. Bayram Ali Çetinkaya. 145-167. İstanbul: İnsan Yayınları, 2015.
• Özdeş, Talip. Mâtürîdî’nin Tefsir Anlayışı. İstanbul: İnsan Yayınları, 2003.
• Öztürk, Mustafa. “Salih Kul-Mûsâ Kıssası ve İslam Kültüründe Hızır Mitosu”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/15 (2003), 245-281.
• Rudolph, Ulrich. “Mâtürîdî’nin İlâhî Hikmet Anlayışı”. çev. Yunus Öztürk - Ersin Kabakçı. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/34 (Aralık 2018), 777-786. https://doi.org/10.14395/hititilahiyat.505159
• Râzî, Ebû Abdullâh Muḥammed b. Ömer Faḫruddîn. Mefâtîḥu’l-ġayb. Beyrut: Dāru İḥyâi’t-Türâṡi’l-‘Arabî, 1999.
• Sarıgül, Murat. “Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’nin Vahiy-İlham Anlayışı ve Hızır Kıssasının Tefsirine Yansımaları”. Temel İslam Bilimleri Araştırmaları 1 (2019), 172-209.
• Semerkandî, Ebü’l-Leys. Bahru’l-‘ulûm. b.y.: y.y., ts.
• Sülün, Murat. “İmam Matüridi ve Te’vîlâtü’l-Kur’ân Adlı Eseri -Genel Bir Bakış-”. Araşan Sosyal Bilimler Enstitüsü İlmi Dergisi 5-6 (2008), 59-74.
• Şahin, İskender. “Hz. Mûsâ Hızır Kıssası ile İlgili Âyetlerin Tasavvuf Âdâbı Çerçevesinde Yorumu Üzerine”. Tasavvur Tekirdağ İlahiyat Dergisi 8/1 (Haziran 2022), 215-249. https://doi.org/10.47424/tasavvur.1082562
• Şerif, M. M. A History of Muslim Philosophy. Wiesbaden: Otto Harrassowitz, 1963.
• Tûsî, Ebû Nasr Serrâc. el-Lüma’ -İslam Tasavvufu. çev. H. Kamil Yılmaz. İstanbul: Altınoluk Yayınları, 1996.
• Uysal, Muhittin. “Tespit ve Yorum Bakımından Hızır’la (a.s.) İlgili Haberler”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10 (2000), 337- 366.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd. el-Keşşâf an hakāikı gavâmızi’t-tenzîl. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-Arabiyye, 1988.