Cemîl Sıdkî ez-Zehâvî’nin el-Fecru’s-Sâdık Adlı Eseri Özelinde Vehhâbîlik Eleştirisi

Yıl 2023, Sayı: 50, 877 - 900, 30.09.2023

İbrahim Hakkı İnal , Mehmet Sever

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1282005

Öz

18. 18. asrın ortalarında ortaya çıkan Vehhâbîlik, İslam düşüncesinde geleneksel dinî anlayışa tepkiselliği ile dikkat çeken bir akımdır. Kurucusu Muhammed b. Abdülvvehâb’ın görüşleri, bid‘at merkezli bir düşünceden hareketle, Müslüman toplumun yüzyıllara dayanan dinî anla- yışını inkâr etmek üzere inşâ edilmiştir. Bu doğrultuda Vehhâbîlik, küfür alameti kabul ettiği kurum ve yapıları ortadan kaldırmayı yapısal bir karaktere dönüştürmüştür. Bu çalışma, Vehhâbîliğin Irak’taki faaliyetlerinden rahatsız olan Iraklı şâir Cemîl Sıdkî ez-Zehâvî’nin (ö. 1936) Vehhâbîlik hakkında eleştirel risâlesini incelemektedir. Zehâvî, Vehhâbîliğin tarihi kö- kenini ortaya koymak; siyasi ve dinî alandaki faaliyetlerini eleştirmek için yazdığı el-Fecrü’s- Sâdık adlı eser ile bu dinî hareketin bilinmeyen yönlerini açıklamaya çalışmıştır. Eser, muhte- vası itibarıyla şirk, bid‘at, tevessül ve tekfir gibi Müslüman toplumun gündemini meşgul eden konuları incelemiştir. Reddiye türü olan eser, içerik yönünden Vehhâbîlik hakkında yazılan ilmî çalışmalarda önemli bir kaynak olarak dikkat çekmektedir. Çalışmada metin tahlîli yön- temi kullanılarak, Zehâvî’nin ortaya koyduğu teorik ve tarihsel eleştiri ortaya çıkarılmaya ça- lışılacaktır. Zehâvî’ye göre Vehhâbîlik dinî olmaktan daha çok siyasi hedefler uğrunda araç- sallaştırılmış bir harekettir. Temeli Hâricî düşünceye dayanan bu yapının sosyolojik zemini kabile tassubuna dayanmakta, ötekine karşı tepkisellliği barındırmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslam Mezhepler Tarihi, Cemîl ez-Zehâvî, Reddiye, Vehhâbîlik, Tevessül, Tekfir

Criticism of Wāhhabism in Jamīl Sidqī al-Zahāwī’s al-Fajr al-Sādiq

Öz

Wāhhabism, which emerged in the mid-18th century, is a movement that draws attention with its reactivity in Islamic thought. The views of its founder, Muḥammad b. ‘Abd al-Wahhāb, were built to deny the centuries-old religious understanding of the Muslim community, based on a bida‘-centered thought. In this direction, Wahhābism has transformed the elimination of institutions and structures that it regards as signs of disbelief into a structural character. This study examines the critical treatise on Wahhābism by the Iraqi poet Jamīl Sidqī al-Zahāwī (d. 1936), who was disturbed by its activities in Iraq. Zahāwī wrote al-Fajr al-Sādiq to reveal the historical origins of Wahhabism and criticise its political and religious activities, and tried to explain the unknown aspects of this religious movement. The work, in terms of its content, has examined the issues that occupy the agenda of Muslim society such as shirk (polytheism), bida‘ (heretical innovation), tawassul (request), and takfir (excommunication). The work, which is a refutation, draws attention as an important source in scholarly studies on Wahhā- bism in terms of its content. In this study, the theoretical and historical criticism put forward by Zahāwī will be tried to be revealed by using the textual analysis method. According to Zahāwī, Wahhabism is a movement instrumentalised for political rather than religious pur- poses. The sociological basis of this structure, which is based on Khārijite thought, is based on tribalism and contains reactionism against the other.

Anahtar Kelimeler

History of Islamic Sects, Jamīl Sidqī al-Zahāwī, Refutation, Wahhābism, Tawassul, Takfīr

Kaynakça

• Ahmed Cevdet Paşa. Tarih-i Cevdet. sad. Dündar Günday. İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1984.
• Ayyıldız, Erol. “Ma‘rûf er-Rusâfî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/69-71. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Bağdâdî, Abdülkahir. Mezhepler Arasındaki Farklar. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 9. Basım, 2018.
• Bardakçı, Mehmet Necmeddin. “Tasavvufî Bir Terim Olarak Tevessül ve Vesîle”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 1/2 (1999), 33-48.
• Basheer, M. Nafi. “Yeniden Dirilen Selefîlik: Nu‘mân el-Alûsî ve İki Ahmed Muhakemesi”. çev. Kadir Gömbeyaz. Marife: Dinî Araştırmalar Dergisi 9/3 (2009), 293-326.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Arzuhal Jurnal [Y..PRK.AZJ.], No. 50, Gömlek No. 15.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Arzuhal Jurnal [Y..PRK.AZJ.], No. 50, Gömlek No. 115.
• BOA, Osmanlı Arşivi, Maarif Nezareti Mektubi Kalemi [MF.MKT..], No. 899, Gömlek No. 45.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’s-sahîh. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. 8 Cilt. b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 2. Basım, 1422/2001.
• Büyükkara, Mehmet Ali. İhvan’dan Cüheyman’a: Suudi Arabistan ve Vehhabilik. Rağbet Yayınları, 2. Basım, 2016.
• Büyükkara, Mehmet Ali. İhvan’dan Cüheyman’a Suudi Arabistan ve Vehhâbîlik. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2003.
• Büyükkara, Mehmet Ali. “Vehhâbîlik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/611-615. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Cessâm, Faysal b. Kazzâr. Tevhid İnancına Aykırı İddialar ve Cevaplar. çev. Ahmet İhsan Dündar. İstanbul: Ümmülkura, 2006.
• Crone, Patricia. Ortaçağ İslam Dünyasında Siyasi Düşünce. çev. Hakan Koni. İstanbul: Kapı Yayınları, 2007.
• Dalkıran, Sayın. “‘Târih-i Cevdet’te İslâm Mezhepleri (I)”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 9/20 (2002), 219-252.
• Ecer, Ahmet Vehbi. Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri. Asam, 2001.
• Esen, Muammer. “Tekfir Söyleminin Dinî ve İdeolojik Boyutları”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 52/2 (2011), 97-110.
• Gökalp, Yusuf - Yılmaz, Sabri - Teber, Ömer Faruk .“Hâricî Fırkalar ve İzmirli İsmail Hakkı’nın “Fırak-ı Mevcûde-i İslâmiyyeden: İbâdiyye Fırkası”. Türk Akademik Araştırmalar Dergisi, 5/4, (2020), 573-593.
• Gümüşoğlu, Hasan. İslam’da İmamet ve Hilafet. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 1999.
• Güner, Selda. Vehhâbî-Suûdîler (1744-1819). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1. Basım, 2013.
• Heysemî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Ebî Bekr b. Süleymân, Mecmeu’z-Zevâid ve Menbe’u’l-Fevâid, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1988.
• Hodgson, M.G.S. İslam’ın Serüveni. çev. Alp Eker - Mutlu Bozkurt. 3 Cilt. İstanbul: İz Yayıncılık, 1995.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd Mâce el-Kazvînî. es-Sünen. Dârü İhyai-Kütübi’l-Arabi, ts.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-Arab. 18 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1999.
• İşcan, Mehmet Zeki. Selefîlik İslami Köktenciliğin Tarihi Temelleri. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2012.
• Cemîl Sıdkî ez-Zehâvî’nin el-Fecru’s-Sâdık Adlı Eseri Özelinde Vehhâbîlik Eleştirisi • 899
• Kartaloğlu, Habip. “Sebîlürreşâd Dergisi Bağlamında Osmanlı’nın Son Döneminde Vehhâbîlik Algısı” (Ankara: Atlas Sosyal Bilimler Kongresi, 2021).
• Keylân, Arkân. el-Fikru’s-Siyâsi li’s-Selefiyye fi’l-Irak. Bağdat: Dâru Kanâdîl, 2018.
• Koçak, Ebru. Osmanlılar Döneminde Vehhâbiliğe Yazılan Reddiyeler ve Analizi (1732-1818). Ankara Üniversitesi, Doktora, 2022.
• Kurşun, Zekeriya. Necid ve Ahsa’da Osmanlı Hâkimiyeti Vehhabi Hareketi ve Suud Devletinin Ortaya Çıkışı. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1998.
• Kutlu, Sönmez. Tarihsel Din Söylemleri Üzerine Zihniyet Çözümlemeleri. Ankara: Otto Yayınları, 2016.
• Laoust, Henry. İslâm’da Ayrılıkçı Görüşler. çev. Ethem Ruhi Fığlalı - Sabri Hizmetli. İstanbul: Pınar Yayınları, 1. Basım, 1999.
• Lapidüs, M. Ira. Modernizme Geçiş Sürecinde İslam Dünyası. çev. İ. Safa Üstün. İstanbul: İFAV Yayınları, 1996.
• Muhammed, Yusuf Ali ed-Devîde. Cemîl Sıdkî ez-Zehâvî Hayâtuhû ve Şi’ruhu. Câmiatü Ümmü Dermân, Yüksek Lisans, 2008.
• Nüveyrî, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddîn Yahyâ b. Şeref. Riyâzu’s-sâlihîn. thk. Mâhir Yâsin el-Fahl. Dimaşk: Dâru İbn Kesîr, 2007, 72.
• Peskes, Esther - Çelenk, Mehmet. “18. Asırda Tasavvuf ve Vehhâbilik”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XII/2 (2003), 413-429.
• Sabri Paşa, Eyüp. Tarih-i Vehhâbiyan (Vehhâbiler Tarihi). İstanbul: Bedir Yayınları, 1992.
• Sadgrove, Philip Charles. “Zehâvî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 44/177-179. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2013.
• Sarı, Süleyman. “Selefî ve Vehhâbilere Reddiye Eserler”. Marife: Bilimsel Birikim (Marife: Dinî Araştırmalar Dergisi) 9/3 (2009), 327-346.
• Sıdkı, Zehavizade Cemîl. “İspat-ı Mebde’”. Resimli Gazete II/ö.s. (nüsha-i fevkalade) (15 Temmuz 1313), 43-49.
• Şahin, Hanifi. Olgu ile Algı Arasında İbn Teymiyye. İstanbul: Mana Yayınları, 2021.
• Şehristânî, Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdülkerim. el-Milel ve’n-Nihal. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’lİlmiyye, 2007.
• Şeker, Fatih M. Osmanlılar ve Vehhabilik. Dergah Yayınları, 2. Basım, 2016.
• İbn Abdülevehhâb, Muhammed. Keşfü’ş-Şübehât. b.y.: Dârü’l-Îmân, ts.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddin. İmânü’l-Evsat, thk. Ali b. Buheyt ez-Zehrânî. b.y.: Dârü İbni’l-Cevziyye, 2003. Teber, Hatice. Haricî-İbâdî Tefsir Geleneği Hûd b. Muhakkem el-Huvvârî ve Tefsîri, Ankara: İlahiyat Yayınları, 2014.
• Teber, Ömer Faruk. “Hâricî İmâmet Nazariyesi ve Mutlak Hakikatin Meşruiyeti Sorunu” EKEV Akademi Dergisi Sosyal Bilimler 12/34, (2008), 57-72.
• Toccano, Alberto. Fanatizm. çev. Barış Özkul. İstanbul: Metis Yayınları, 2013.
• Toprak, M. Faruk. “Cemîl Sıdkî ez-Zehâvî’nin Şiirlerinde İstanbul Anıları”. Türk-İslam Medeniyeti Akademik Araştrımalar Dergisi 14 (2012), 27-36.
• Türkel, Rifat. “Etkileri Açısından Vehhabilik (Suudi Arabistan Dışı Ülkeler Örneği) = Wahhabism in Terms of Its Effects (Sample of the Countries Other Than Saudi Arabia)”. The Journal of Academic Social Science Studies 6/8 (2013), 699-718. http://dx.doi.org/10.9761/JASSS1974
• Türkel, Rifat. Vehhabilik Ve Arka Planı: Başlangıçtan II. Suûd Devleti'ne Kadar. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Türkel, Rifat. “Osmanlı Vehhâbîlik Literatürü”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 15/29 (2017), 213-242. Criticism of Wāhhabism in Jamīl Sidqī al-Zahāwī’s al-Fajr al-Sādiq www.dergipark.org.tr/tr/pub/eskiyeni
• Watt, W. Montgomery. İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: Sarkaç Yayınları, 3. Basım, 2010.
• Yalar, Mehmet. “Zehâvî ve Realist Arap Şiirindeki Yeri”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/1 (2006), 47-73.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Tevessül”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/6-8. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Zehâvî, Cemîl Sıdkî. el-Fecru’s-Sâdık. Mısır: Matbaatü’l-Vâiz, 1323.
• Ziriklî, Hayreddin. el-A’lâm. 8 Cilt. Dârü’l-Melâyîn, 15. Basım, 2002.