Kelâmın Fiziksel Evrene Yaklaşımı: Ekoller ve Kırılmalar

Yıl 2023, Sayı: 51, 1023 - 1044, 31.12.2023

Yunus Cengiz

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1303864

Öz

Kelâmcılar, sekizinci yüzyılın sonlarından itibaren fiziksel evrenle daha fazla ilgilenmişler ve daha önce gündemlerinde olmayan cisim, hareket, durağanlık ve değişim gibi konularda teoriler ortaya koymuşlardır. Kelâm ekollerinin fizik yaklaşımları birbirlerinden farklı olduğu gibi farklı dönemlerdeki fizik hakkında düşünme tarzları da farklıdır. Bu çalışmanın amacı kelâmcıların fiziksel evrene yaklaşımlarını tespit etmektir. Bu bağlamda, kelâmcıların beş farklı yaklaşımının olduğu söylenebilir. Bunlardan birincisi araz taraftarlarıdır. Evrenin arazlardan meydana geldiğini savunan bu yaklaşım cisimlerin bütünlüklü yapılar olarak görülmesinin zihnimizin eseri olduğunu savunur. İkincisi tabiatçı kelâmcılardır. Nazzâm, Câhız ve Sümâme bu yaklaşımı savunan kelâmcılardır. Onların ortak özelliği cisimlerin tabiatlarını kabul etmeleridir. Bu yaklaşıma göre cisimler başka bir müdahaleye gerek kalmaksızın tabiatlarına uygun bir şekilde davranmak zorundadır. Nazzâm, bu yaklaşıma uygun bir teori geliştirmiş ve teorisini tecrübelerle desteklemeye çalışmıştır. Atomculuğu reddeden Nazzâm cisimlerin karşıt bileşenlerden oluştuğunu ve onların sürekli hareket halinde olmalarını sağlayan iç dinamizme sahip olduklarını ısrarla söyler. Câhız ise hayvanların doğasını ve hareketlerini öğrenmek için çokça gözlem yapmanın yanı sıra birtakım deneyler yapmıştır. Kelâmın fizikle ilgili üçüncü yaklaşımın sahipleri ise atomcu kelâmcılardır. Atomculuk kelâmda en yaygın fizik yaklaşımıdır. Bu yaklaşıma göre cisimler sonsuza kadar bölünmez. Evren parçalanmayan parçacıklardan oluşur. Bu yaklaşım atomlar arasında boşlukların olduğunu ısrarla savunur. Bu düşüncelerini savunmak için birtakım örnekler veren atomcu kelâmcılar, cisimlerin tabiata sahip olduğunu kabul etmezler. Bunun yerine evreni açıklamak için itme gücü (i‘timâd) teorisini geliştirmişlerdir. Dördüncü yaklaşımın sahipleri ise hem atomcu hem tabiatçı kelâmcılardır. Ebu’l-Kâsım el-Ka‘bî’nin başını çektiği bu yaklaşım, evrenin atomlardan oluştuğunu ve her cismin bir tabiatının olduğunu savunur. Bu yaklaşım evrende boşluğun olmadığını söyler ve bu düşüncesini birçok tikel fenomeni izah ederek ispatlamaya çalışır. Beşinci yaklaşım ise Aristoteles’in dört neden nazariyesiyle fiziksel evreni değerlendiren kelâmcılardır. Gazâlî sonrasında Eş‘arî kelâmcılar, Aristoteles’in fiziğinin temelini teşkil eden dört neden nazariyesini kelâmî tezleriyle uyumlu hale getirmeye çalışmışlardır. Makalede bunu başarmak için ne tür yöntemlerin takip ettiği ele alınmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Atomculuk, İtme Gücü (İ‘timâd), Dört Neden Nazariyesi, Tam İllet

Destekleyen Kurum

Bu makale, 120K004 nolu “On Birinci ve On Üçüncü Yüzyıllar Arası İslam Düşüncesinde Fizik Teori Modelleri: Yöntem, Kuram ve Uygulama” isimli proje kapsamında TUBİTAK tarafından desteklenmiştir.

Proje Numarası

120K004

The Approach of Kalām to the Physical Universe: Schools and Breaks

Öz

Since the end of the eighth century, Muslim theologians (mutakallimūn) have been more interested in the physical universe and have put forward theories on subjects such as matter, motion, stasis, and change that were not on their agenda before. As the approaches to physics of Kalām schools are different from each other, the way of thinking about physics in different periods is also different. This study aims to determine the approaches of Muslim theologians to the physical universe. In this context, it can be said that Muslim theologians have five different approaches. The first of these is the supporters of accidents. This approach, which argues that the universe consists of accidents, suggests that it is the work of our minds to see objects as integrated structures. The second is naturalist theologians such as al-Naẓẓām, al-Jāḥiẓ, and Thumâma. Their common feature is that they accept the nature of objects. According to this approach, objects must behave according to their nature without needing any other intervention. al-Naẓẓām developed a theory suitable for this approach and tried to support it with experience. al-Naẓẓām, who rejects atomism, insists that objects are composed of opposite components and that they have an internal dynamism that allows them to be in constant motion. al-Jāhiz, on the other hand, did many experiments to learn the nature and movements of animals. The third approach to the physics of Kalām is atomist theologians. Atomism is the most common physics approach in Kalām. According to this approach, objects are not divided infinitely. The universe is made up of indivisible particles. This approach insists that there are voids between atoms. Atomist theologians, who give some examples to defend their ideas, do not accept that objects have nature. Instead, they developed the theory of impetus (iʿtimād) to explain motion. The fourth approach is both atomists and naturalist theologians. This approach, led by Abū al-Qāsim al-Kaʿbī, argues that the universe consists of atoms and that every object has a nature. This approach says there is no void in the universe and tries to prove this idea by explaining many phenomena. The fifth approach is taken by theologians who evaluate the physical universe with Aristotle’s theory of four causes. After al-Ghazzālī, Ashʿarī theologians tried to harmonize Aristotle’s theory of four causes, which formed the basis of his physics, with their theological theses. The article discusses what methods are followed to achieve this.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Atomism, Impetus (Iʿtimād), Theory of Four Causes, Complete Cause

Destekleyen Kurum

This article has been prepared within the field of activity of the project numbered 120K004 “Models of Physical Theories between Eleventh and Thirteenth Centuries Islamic Thought: Method, Theory and Application” supported by TUBITAK.

Proje Numarası

120K004

Teşekkür

I would like to thank Recep Erkmen for our discussions while writing this article and last read support.

Kaynakça

• Abū Ridā, ʿAbd al-Ḥādi. Ibrahim b. Sayyār al-Naẓẓām wa āraʾuh al-kalāmiyya al-falsafiyya. Cairo: Matbaʿa al-Lajnat al-Ta’līf wa al-Tarjama wa al-Nashr, 1946.
• al-Āmidī, Sayf al-Dīn. Abkār al-afkār fī uṣūl al-dīn. Cairo: Dār al-Kutub, 2004.
• Aristotle. Physics, Complete Works (Aristotle). edited by Jonathan Barnes. Princeton, New Jersey: Princeton University Press, 1991.
• Aristotle. Topics, Complete Works (Aristotle). edited by Jonathan Barnes. Princeton, New Jersey: Princeton University Press, 1991.
• al-Ashʿarī, Abū al-Ḥasan. Maqālāt al-Islāmiyyīn. Critical edited by Nawāf al-Jarrāḥ. Beirut: Dār al-Ṣādr, 2008.
• ʿAzzâm, Maḥfūz. fi al-Falsafa al-tabī‘a li al-Jāḥiz. s.l.:Dāru al-Hidāyā, 1995.
• al-Baghdādī, ʿAbd al-Qāhir. al-Farq bayna al-firāk ve bayān al-fırka al-nāciya minhum. Critical edited by Muḥammad ʿUsmān al-Husht. Cairo: Maktabatu İbn Sīnā, 1988.
• Bayrakdar, Mehmet. İslam’da Evrimci Yaratılış Teorisi. Ankara: Kitabiyat Yayınları, 2001.
• Cengiz, Yunus. Doğa ve Öznellik Câhız’ın Ahlâk Düşüncesi. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Demir, Osman. Kelâmda Nedensellik: İlk Dönem Kelâmcılarında Tabiat ve İnsan. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Dhanani, Alnoor. “al-Māturīdī and Al-Nasafī and the Tabā ‘ī‘”. Büyük Türk Bilgini İmâm Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik Milletlerarası Tartışmalı İlmî Toplantı. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yayınları 2012.
• Dhanani, Alnoor. The Physical Theory of Kalam Atoms, Space, and Void in Basrian Mu’tazilî Cosmology. Leiden, New York, Köln: E. J. Brill, 1994.
• Frank, Richard. Beings and Their Attributes: The Teaching of the Basrian School of the Mu’tazila in the Classical Period. Albany: The State University of New York Press, 1978.
• al-Ghazzālī, Abū Hāmid. Miʿyar al-ilm. Critical edited by Ahmad Shamsaddīn. Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyyah, 2013.
• Horovitz, S. “Ueber den Einfluss der griechischen Philosophie auf die Entwicklung des Kalam”. Jahres-Bericht des Jüdisch-theologischen Seminars Fraenckel’scher Stiftung. Breslau: s.n., 1909.
• Ibn Mattawayh, Abū Muḥammad al-Hasan b. Aḥmad. al-Tadhkira fī aḥkām al-jawāhir wa al-aʿrāż. Critical edited by Daniel Gimaret. Cairo: al-Ma‘ḥad al-Fransī, 2009.
• İbn Sînâ. Kitabu’ş-Şifa: Fizik. çev. Muhittin Macit-Feruh Özpilavcı. İstanbul: Litera Yayınları, 2004.
• al-Ījī, Aḍud al-dīn. al-Mawāqif fī ‘ilm al-kalām. Beirut: Aʿlam al-Kutub, n.d..
• al-Jāḥiẓ, ʿAmr b. Baḥr. Kitāb al-Ḥayawān. Critical edited by ʿAbd al-Salām Hārūn. Cairo: Jamʿiyya al-Riʿāya al-Mutakāmila, 2004.
• al-Jāḥiẓ, ʿAmr b. Baḥr. “al-Maʿāsh we al-maʿād”. Rasāʾil al-Jāḥiẓ. Critical edited by ʿAbd al-Salām Muḥammad Hārūn. Cairo: Maktaba al-Khanjī, 1964, 91-134.
• al-Jāḥiẓ, ʿAmr b. Baḥr. “Kitāb al-Tarbīʿ ve al-tadvīr”. Rasāʾil al-Jāḥiẓ: al-Adabī. Critical edited by Alī Bū Mulḥim. Beirut: Dār ve Maktaba al-Hilāl, 2004, 429-490.
• al-Jurjānī, Sayyid Sharīf ʿAlī b. Muhammad. Sharḥ al-Mawāqıf. Critical edited by Maḥmūd ʿUmar ed-Dimyātī. Beirut: Dāru al-Kutub al-ʿİlmiyya, 1998.
• al-Juwaynī, Imām al-Ḥaramayn. al-Shāmil fī usūl al-dīn. Critical edited by ʿAlī Sāmī al-Nashshsār. Alexandria: Manshaʾatu al-Maʿārif, 1969.
• al-Kaʿbī, Abū al-Qāsim. “Bāb dhikr al-Muʿtazila min maqālāt al-Islāmiyyīn”. Faḍl al-iʿtizāl wa tabaqāt al-Muʿtazila. Critical edited by Fuad Sayy. Tunis: al-Dār al-Tūnusiyya li-al-Nashr, 1919, 63-119.
• Kandemir, Ahmet Mekin. “The Hand Extending Beyond the Cosmos: Discussions on the Khalāʾ [Void] Between the Baṣran and Baghdād Schools of Muʽtazila”. Nazariyat 7/1 (2021), 1-36. dx.doi.org/10.12658/Nazariyat.7.1.M0103en
• Kandemir, Ahmet Mekin. Mu’tezilî Düşüncede Tabiat ve Nedensellik, İstanbul: Endülüs Yayınları, 2019.
• al-Khayyāṭ, Abū al-Ḥusayin ʿAbd al-Raḥmān b. ʿUthmān. Kitāb al-Intiṣār wa al-radd ʿalā Ibn al-Rāwandī. Critical edited by Henrik Samuel Nyberg. Egypt: Dār al-Kutub al-Miṣriyya, 1925.
• Kılıç, Muhammet Fatih. “The Emergence of the Distinction between Complete and Incomplete Causes from Avicenna to al-Abharī”, Nazariyat Journal for the History of Islamic Philosophy and Sciences 4/1 (2017), 63-85. dx.doi.org/10.12658/Nazariyat.4.1.M0036en
• Māturīdī, Abū Manṣūr Muḥammad. Taʾwīlâāt al-Qurʾān. Critical edited by Bekir Topaloğlu. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2005-2011.
• Māturīdī, Abū Manṣūr Muḥammad. Kitāb al-Tawhīd. Critical edited by Bekir Topaloğlu & Muhammed Aruçi. Beirut: Dâru Sâdır, 2001.
• Mehmet Bulgen. “Science and Philosophy in The Classical Period of Kalām: An Analysis centered upon The Daqīq and Laṭīf Matters of Kalām”. Kader 19/3 (2021), 938-967. https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1017086
• al-Nashshār, ʿAlī Sāmī. Nashʾatu al-fikr al-Islāmī. Cairo: Dār al-Meʿārif, n.d.
• al-Nīsābūrī, Abū Rashīd. al-Masāʾil fi al-khilāf bayn al-Baṣriyyīn wa al-Baghdādiyyīn. Critical edited by Maʿn Ziyāda wa Riḍwān al-Sayyid. Beirut: Maʿḥad al-Inmā al-ʿArabī, 1979.
• al-Nīsābūrī, Abū Rashīd. fi al-Tawḥīd diwān al-uṣūl. Critical edited by Muḥammad ʿAbd al-Hadī Abū Riḍā. Egypt: Maṭbaʿa Dār al-Kutub, 1969.
• Pines, Shlomo. Madhab al-Dharra ʿinda al-Muslimīn. trans. Muḥammad Abdülhādī Abū Zayda. Cairo: Maktaba al-Nahde al-Mıṣriyya, 1946.
• Qāḍī ʿAbd al-Jabbār. al-Majmūʿ fi al-Muḥīṭ bi al-taklīf. Compiled by Ibn Mattawayḥ. Critical edited by ʿUmar al-Sayyid al-ʿAzmī. Cairo: Dār al-Miṣriyya. Beirut: n.d.
• Qāḍī ʿAbd al-Jabbār. al-Munya we al-amal. Compiled by Aḥmed b. Yaḥyā al-Murtaẓa Critical edited by ʿUṣām al-dīn Muḥammād ʿAlī. s.l.: Dār al-Maʿrifa al-Cāmiʿiyya, n.d.
• Qāḍī ʿAbd al-Jabbār. al-Mughnī fī abwāb al-tawḥīd wa al-ʿadl IX: al-Tawlīd. Critical edited by Tawfīk al-Tawīl wa Saʿīd Zayid. Cairo: s.n., n.d.
• al-Rāzī, Fakhr al-Dīn. Muḥaṣṣal afkār al-mutaqaddimīn wa al-mutaʾakhkhirīn min al-ʿulamāʾ wa al-ḥukamāʾ wa al-mutakallimīn. Critical edited by Tāha Abd al-Rāʾūf Saʿd. Cairo: Maktaba Kulliyya al-Azhariyya, n.d.
• al-Rāzī, Fakhr al-Dīn. at-Tafsīru al-kabīr, Beirut: Dār al-fikr, 1981.
• al-Rāzī, Fakhr al-Dīn. Sharh Uyūn al-hikma, Tahran: Muassasah al-Sādık, 1415.
• al-Shahristānī. al-Milal wa al-niḥal. Beirut: Muʾassasa al-Kutub al-Thaqāfiyya, 1994.
• al-Shayh Al-Mufīd. Awāʾil al-Maqālāt. Critical edited by Ibrāhim al-Ānṣārī. Tahran: al-Muʾtamar al-ʿĀlamī li Alfiyya al-Shaykh al-Mufīd, 1413.
• al-Siyālkūtī, ʿAbd al-Hakīm. “Ḥāşiyā ʿalā ḥāşiyā ʿAbdilghafūr Lārī”. al-Majmuʿa al-Nūriyya. edited by Muḥammad Nūrī Nas. Midyat: Dâru Nur al-Sabāḥ, 2010.
• Ess, Josef van. Theology and Society in the Second and Third Centuries of the Hijra A History of Religious Thought in Early Islam. Translated from German by Gwendolin Goldbloom. Leiden: Brill, 2017.
• Ess, Josef van. “Ebû İshâk en-Nazzâm Örneği Üzerinden Kelâm-Bilim İlişkisi”. trans by Mehmet Bulğen. Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi. 46 (2014), 274-278. https://doi.org/10.15370/muifd.22984
• Ess, Josef van. The Flowering of Muslim Theology. trans. Jane Marie Todd. London: Harvard University Press, 2006.
• Wolfson, Harry Austryn. The Philosophy of the Kalam. London: Harvard University Press, 1976.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Mâtürîdî’nin Tabiat ve İlliyete Bakışı”. Büyük Türk Bilgini İmâm Mâtürîdî ve Mâtüîidîlik Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı. İstanbul: M. Ü. İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2012, 54-64.