İbn Sînâ’nın Uçan Adam Nazariyesi Bağlamında Nefsin Benlik Bilinci

Yıl 2023, Sayı: 51, 1045 - 1073, 31.12.2023

Mehmet Ata Az

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1332257

Öz

Modern dönemde zihin felsefesi alanında, nöro-biyoloji ve nöro-fizyolojinin verilerine bağlı olarak yapılan çalışmalarda, zihin kavramıyla bağlantılı olarak zât/benlik, şu‘ûr/bilinç ve eş-şu‘ûr bi-zât/benlik bilinci kavramları daha fazla ön plana çıkmış olsa da erken dönemden itibaren gerek İslam gerekse Batı düşüncesinde bu kavramlar kullanılmıştır. İslam düşüncesinin önemli filozoflarından İbn Sînâ, nefsin bedenden ayrı ve farklı bir mevcudiyete sahip olduğuna dair geliştirdiği düşünce deneyi Uçan Adam Nazariyesi’nde, nefs-beden ilişkisi, nefsin mâhiyeti, nefsin bedenden farklı ve bağımsız bir varlığa sahip olup olmadığı, nefsin bilince sahip olup olmadığı ve nefsin benlik bilincini nasıl ve ne zaman kazandığını ele almıştır. Farklı eserlerinde kısmi farklılıklarla ele aldığı nazariyesinde İbn Sînâ ilk aşamada, nefsin bedenden ayrı ve farklı bir mevcudiyeti ve nefsin gayri maddi bir mâhiyete sahip olduğunu temellendirmiştir. İkinci aşamada ise gayri maddi, ayrık ve farklı gerçekliğe sahip olan nefsin farklı melekelerin işlevlerini önceleyen ve bu işlevleri ‘ben’ bilinciyle birleştiren tek bir özün yani zâtın varlığını dolaylı şekilde izah etmiştir. Bununla birlikte İbn Sînâ’nın nazariyesinde asıl neyi temellendirmeyi amaçladığına dair farklı yorumlar yapılmıştır. Kimi nazariyede nefsin mâhiyeti ve gerçekliğini ele aldığını savunurken kimi de buna ek olarak nefsin benlik bilincini de temellendirdiğini savunmuştur. Bu çalışmada, İbn Sînâ’nın düşünsel deney olarak geliştirdiği uçan adam nazariyesi ele alınacaktır, nazariyenin izahına bağlı olarak nazariyenin temel amacının ne olduğu ortaya konacaktır. Daha sonra nefsin kendi zâtının şuûrunda/bilincinde olmasından kastının ne olduğu izah edilecektir. İbn Sînâ’nın şuûra ilişkin yaptığı benlik bilinci (eş-şu‘ûr bi-zât/zatî bilinç) ile bilincin bilinci (eş-şu‘ûru bi’ş-şu‘ûr) ayırımı değerlendirilecektir. Sonuç olarak da her ne kadar İbn Sînâ nazariyede öncelikli olarak nefsin bedenden ayrı ve farklı gayri maddi bir mâhiyete sahip olduğunu ele almış olsa da ikincil düzeyde nefsin kendi zâtının bilincinde olduğunu da kanıtlamayı amaçladığı temellendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Din Felsefesi, İbn Sina, Uçan Adam Nazariyesi, Benlik, Bilinç

The Self-Consciousness of the Nafs in Ibn Sina and its Evaluation in terms of Philosophy of Mind

Öz

Although the concepts of zat/self, shu'ūr/consciousness, and al-shuʿūr bi-l-dhāt/self-consciousness have come to the fore more in connection with the concept of mind in modern studies in the field of philosophy of mind based on the data of neuro-biology and neuro-physiology, these concepts have been used in both Islamic and Western thought since the early period. Avicenna, one of the most influential philosophers of Islamic thought, in his thought experiment The Flying Man theorem, which he developed on the soul having a separate and distinct existence from the body, dealt with the relationship between the soul and the body, the essence of the soul, whether the soul has a separate and independent existence from the body, whether the soul has consciousness, and how and when the soul acquires self-consciousness. In his theory, which he discusses with partial differences in different works, Ibn Sīnā, in the first stage, justified that the soul has a separate and distinct existence from the body and that the soul has an immaterial essence. In the second stage, he indirectly explained the existence of a single essence, i.e., the dhāt that prioritizes the functions of the different faculties of the immaterial, separate, and different realities of the soul and unites these functions with the consciousness of 'I'. However, there have been various interpretations of what Avicenna actually aimed to ground in his theory. While some have argued that he dealt with the essence and existence of the soul in his theory, others have argued that he also grounded the self-consciousness of the soul in addition to this. In this study, Avicenna's theory of the flying man, will be discussed, and the main purpose of the theory will be revealed depending on the explanation of the theory. Then, it will be explained what he means by the soul being in the consciousness of its own dhāt. Ibn Sīnā's distinction between the consciousness of the self (al-shu'ūr bi-zāt) and the consciousness of consciousness (al-shu'ūr bi al-shu'ūr) will be evaluated. As a result, it will be justified that although Avicenna's theorizing primarily deals with the soul as having an immaterial essence, separate and distinct from the body, at a secondary level he also aims to prove that the soul is conscious of its own essence.

Anahtar Kelimeler

Philosophy of Religion, Flying Man Theory, Self, Consciousness, Avicenna

Kaynakça

• Adamson, Peter - Fedor Benevich. “The Thought Experimental Method: Avicenna’s Flying Man Argument”. Journal of the American Philosophical Association 4/2 (2018), 147-64. https://doi.org/10.1017/apa.2018.2.
• Akdağ, Özcan. Din Felsefesi. Kayseri: Kimlik, 2023.
• Alwishah, Ahmed. “Avicenna on Self-Cognition and Self-Awareness”. Aristotle and the Arabic Tradition. ed. Ahmed Alwishah ve Josh Hayes. 143-63. Cambridge: Cambridge University Press, 2015. https://doi.org/10.1017/9781316182109.009
• Aristotle. De Anima. The Basic Works of Aristotle, ed. Richard McKeon. 535-603. New York: The Modern Library Classics, 2001.
• Black, L. Deborah. “Avicenna on Self-Awareness and Knowing that One Knows”. The Unity of Science in the Arabic Tradition. ed. Shahid Rahman, Tony Street vd. 63-87. Dordrecht: Springer Netherlands, 2008. https://doi.org/10.1007/978-1-4020-8405-8_3
• Dag, Hasse. Avicenna’s De Anima in the Latin West. London: Warburg Institute, University of London, 2000.
• Druart, Theresa A. “The Soul and Body Problem: Avicenna and Descartes”. Arabic Philosophy and the West: Continuity and Interaction. 27-49. Washington, D.C.: Center for Contemporary Arab Studies-Georgetown University, 1988.
• Erkan, Ahmet. İbn Sînâ’da Nefs ve Ölümsüzlük. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Görücü, Ömer Faruk. İbn Sînâ - Descartes Psikolojisi: Karşılaştırmalı Bir Analiz. İzmir: İzmir Katip Çelebi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Hasse, Dag Nikolaus. Avicenna’s De Anima in the Latin West: The Formation of a Peripatetic Philosophy of the Soul 1160-1300. ed. Aragno Quiviger. London/Turin: Warburg Institute; N. Aragno, 2000.
• İbn Rüşd. Tehâfutu’t-Tehâfut. nşr. Suleyman Dunya. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Me’ârif, 1965.
• İbn Sînâ. Ahvâlu’n-Nefs. ed. Ahmed Fuad el-Ahvani. Kahire: 1952.
• İbn Sînâ. Avicenna’s De Anima: Being the Psychological Part of Kitâb al-Shifâ. ed. Fazlur Rahman. London: University of Durham, 1959.
• İbn Sînâ. el-İşârât ve’t-tenbîhât (Nasîrüddin et-Tûsî şerhi ile birlikte). nşr. Süleyman Dünya. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l-maârif, 2. Basım, 1960.
• İbn Sînâ. el-Mubâhasât. nşr. Muhsin Bîdârfer. Kum: İntişârâ-ı Baydar, 1992.
• İbn Sînâ. er-Risâletu’l Adhaviyye fi emri’l-me’ad. Mısır: Daru’l-fikri’l-’Arabi, 1949.
• İbn Sînâ. Ta’lîkât. nşr. Abdurrahman Bedevi. Kahire: Daru’l-İslamiyye, 1973.
• İbn Sînâ, Avicenna’s Psychology: An English translation of Kitāb al-Najāt, Book II, Chapter VI, with Historico-Philosophical Notes and Textual Improvements on the Cairo Edition. nşr. Fazlur Rahman. Westport-Conn: Hyperion Press, 1981.
• Kaukua, Jari. Self-Awareness in Islamic Philosophy: Avicenna and Beyond. Cambridge: Cambridge University Press, 2015. https://doi.org/10.1017/CBO9781316105238
• Marmura, Michael. “‘Avicenna’s “Flying Man” in Context’”. The Monist 69/3 (1986), 383-95.
• Tiryaki, Mehmet Zahit. “Uçamayan Adam: Fahreddin Râzî’de Ben Şuuru” Nazariyat 6/1 (2020), 1-38. dx.doi.org/10.12658/Nazariyat.6.1.M0093
• Yıldırım, Ömer Ali. “Ebü’l-Berekât el-Bağdâdî ve İbn Sînâ Bağlamında Nefislerin Bireyselleşmesi”. Bilimname 39 (2019), 187-219. https://doi.org/10.28949/bilimname.540624