A Critical Evaluation of the Characterization of the Treasury Institution as a Continuation of the Bayt al-mal

Yıl 2024, Sayı: 54, 1095 - 1119, 30.09.2024

Medine Sıcakyüz , Harun Sencal

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1410713

Öz

Bayt al-mal is one of the institutions whose ontological and epistemological foundations determine its functioning in pre-modern context, yet these underlying structures have been ignored to a certain extent in modern studies leading to an anachronic analysis of bayt al-mal. The aim of this study is to make a critical comparison of bayt al-mal and treasury institutions in terms of income items, expenditures, and objectives of respective institutions. Bayt al-mal as a institution developed by the political authority to realize the objec-tives of the Shari'ah based on the needs of growing Muslim communities, is fundamentally different from modern treasuries in terms of sovereignty, income sources, expenditures, and objectives. Bayt al-mal operates under the sovereignty of Allah, with income derived from Islamic taxes like zakat, humus, and jizya. Its expenditures align with Shariah objectives such as enjoining good, jihad, and establishing justice. This institution, rooted in religious principles, uses its resources to achieve objectives deemed beneficial by Allah. In contrast, the modern treasury is an integral part of the state, shaped by its own sovereign principles and capitalist ideology. Its income primarily comes from taxing citizens and corporations, focusing on continuous growth and progress. The state's expenditures, including salaries and pensions, reflect its central control and aim to sustain its authority and capitalist principles. The findings we obtained as a result of the comparison between the two institutions highlights the dangers of conflating bayt al-mal and modern treasuries without acknowledging their distinct natures. It argues that overlooking these differences hinders the development of financial instruments compatible with Islamic principles. The study also raises the question of whether bayt al-mal can harmonize with modern state structures in terms of income, expenditures, and objectives. This critical comparison underscores the need for careful consideration of these institutions' unique characteristics in Islamic financial jurisprudence.

Anahtar Kelimeler

Bayt al-mal, Treasure, Islamic Governance, Modern State, Islamic Finance

Hazine Kurumunun Beytülmâl’in Devamı Olarak Nitelendirilmesinin Eleştirel Bir Değerlendirmesi

Öz

Bu çalışmanın amacı, hazine ve beytülmâl kurumları arasındaki gelirleri, giderleri ve hedefleri, ontolojik ve epistemolojik seviyelerdeki farklarına dayalı olarak karşılaştırmaktır. Beytülmâlin başlıca gelir kalemleri zekât, humus, cizye ve haraçtır. Bu gelirler, Hz. Peygamber zamanından itibaren toplanmaya başlanmış ve âlimlerin içtihadına göre belirlenen ek kalemlerle birlikte beytülmâlin bir parçası olmaya devam etmiştir. Beytülmâl kurumu, büyüyen müslüman topluluklardaki ihtiyaçlara binaen şeriatın gayelerini gerçekleştirmek amacıyla siyasî otorite tarafından geliştirilen bir yapı olarak değerlendirilebilir. Bu nedenle, gider kalemleri, iyiliği emredip kötülükten sakındırmak, cihat ve adaleti tesis etmek gibi şeriatın temel hedeflerine hizmet etmelidir. Diğer bir ifadeyle, beytülmâl kurumu, Allah’ın insanlar için uygun gördüğü maslahatları meydana getirmeyi amaçlayan şeriatın gayelerini gerçekleştirmek için kullanılan bir kaynak olarak yorumlanabilir. Diğer yandan, hazine sisteminin temeli ise modern devlete dayanmaktadır. Güçlü bir devlet olma ve bunu sürdürmek için gereken finansal ihtiyaçlar, vatandaşların vergilendirilmesi ve sürekli büyüme ve ilerlemeyi hedefleyen kapitalizmle uyumlu uygulamaların uygulanması yoluyla karşılanmaktadır. Devletin giderlerinin kalıcı ve büyük bölümünü oluşturan maaş ödemeleri ve emekli maaşları gibi alanlara yapılan harcamalar ise modern devletin merkezi kontrolünü kurmasına dayanak oluşturmaktadır. İki kurum arasında yaptığımız mukayese sonucunda elde ettiğimiz bulgular, büyüyen müslüman toplulukların ihtiyaçlarını gidermek ve şeriatın gayelerini gerçekleştirmek amacıyla siyasi otorite tarafından geliştirilmiş olan beytülmâl kurumu ve modern devletin yanı sıra onunla ilişkilendirilen kapitalist pazar sisteminin bir parçası olan hazine kurumu arasındaki farklar, bu iki kurumun birbirinin devamı olarak görülemeyeceğini göstermektedir. Her iki kurum da siyasi otorite tarafından oluşturulmuş ve toplumun ekonomik faaliyetlerine katkıda bulunsa da amaçları ve yapıları açısından birbirinin devamı olmayan farklı kurumlardır. Son olarak çalışmamızda ortaya koymaya çalıştığımız niteliksel farklılıkları göz ardı ederek iki kurumu süreklilik ilişkisi içerisinde değerlendirmeye çalışmanın modern dönemde İslâmî ilkelere uygun finansal araç ve kurumlar önerme çabası açısından önemli bir tehlike oluşturduğuna dikkat çekilmektedir. Bu çalışmada yapılmaya çalışılan karşılaştırmanın iki önemli faydası bulunmaktadır. İlk olarak İslâmî finans araçları için verilen fetvalarda modern devletin hazine kurumu değerlendirilirken bu niteliksel farklılıkların dikkate alınması gerektiği vurgulanmaktadır. İkinci önemli nokta ise beytülmâlin hem gelir kalemleri hem harcamalar hem de amaçlar açısından modern devletle uyum içinde olup olamayacağı sorusunun daha fazla araştırılması gereken bir soru olarak gündeme getirilmesidir.

Anahtar Kelimeler

Beytülmâl, Hazine, İslamî Yönetim, Modern Devlet, İslami Finans

Etik Beyan

Bu çalışma Doç. Dr. Harun Şencal danışmanlığında 20/07/2022 tarihinde sunduğumuz/tamamladığımız “Beytülmâl ve Hazine Kurumlarının Mukayeseli Analizi” başlıklı yüksek lisans tezi esas alınarak hazırlanmıştır.

Kaynakça

• Ağaoğlulları, Mehmet Ali. Ulus-Devlet ya da Halkın Egemenliği. Ankara: İmge Kitabevi, 2006.
• Ahsen, Menazır. “Beytü’l-Mal ve İslâm Ekonomisinde Rolü”. çev. Mehmet Erkal. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 0/6 (Haziran 1986), 219-228.
• Akyüz, Vecdi (ed.). İmam Malik Muvatta’. çev. Ahmet M. Büyükçınar vd. 4 Cilt. İstanbul: Beyan Yayınları, 1994.
• Alias, Haji Mohd Rais Haji. “Malezya’da Zekâtın Kurumsallaşması”. Tarihte ve Günümüzde Zekat Uygulamaları. ed. Necmeddin Kızılkaya. 447-462. İstanbul: Esnsar Neşriyat, 2017.
• Apak, Âdem. Ana Hatlarıyla İslam Tarihi. 4 Cilt. İstanbul: Ensar Neşriyat, 26. Basım, 2021.
• Arslan, Erdal - Kiper, Kerem. “Dış Yardım Nedir? Niçin Yapılır?” Sosyal Poli̇ti̇ka Çalışmaları Dergi̇si̇ 34 (Haziran 2015), 9-26.
• Arslanel, M. Nazan - Eryücel, Ertuğrul. “Modern Devlet Anlayışının Felsefi Temelleri”. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 15/2 (Mayıs 2012), 1-20.
• Bayındır, Servet. “Sermaye ve Tarihsel Süreçte Mali Aracı Kurumların Sermayeye Yaklaşım Tarzı”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 0/4 (2001), 176-190.
• Belâzürî. Ensâbü’l-eşrâf. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1417/1997.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâil. Ṣaḥîḥ-i Buḫârî. thk. Muhammed Zuheyr b. Nâsır. 9 Cilt. b.y.: Dâru Tavk en-Necât, ts.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn. Ġıyâs̱ü’l-ümem fî iltiyâs̱i’ẓ-ẓulem. thk. Abdülazîm ed-Dîb. b.y.: Mektebetü’l-İmâmu’l-Harameyn, 2. Basım, 1401/1981.
• Çizakça, Murat. Osmanlı Döneminde Vakıfların Tarihsel ve Ekonomik Boyutları. Türkiye’de Hayırseverlik: Vatandaşlar, Vakıflar ve Sosyal Adalet Araştırması. İstanbul: TÜSEV, 2006.
• Dâvûdî, Ahmed b. Nasr. Kitâbü’l-Emvâl. ed. Rida Muhammed Salim Sehadah. 1 Cilt. Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2008.
• Dumlu, Emrullah. “Kamu Harcamaları Açısından Zekât”. Atatük Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 36 (Erzurum 2011), 217-257.
• Dımaşḳî, İbn Müflih Burhânüddîn. el-Mübdiʿ fî Şerḥi’l-Muḳniʿ. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1997.
• Ebû Dâvûd Es-Si̇ci̇stânî. es-Sünen. thk. Şuayb Arnavut Muhammed Kâmil Karh Belelî. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 1430/2009.
• Ebû Ubeyd, Kāsım b. Sellâm. Kitâbü’l-Emvâl. thk. Halîl Muhammed Harrâs. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ. el-Aḥkâmü’s-sulṭâniyye lil-Ferrâ. thk. Muhammed Hâmid el-Fıkî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1421/2000.
• Ebû Yûsuf. el-Ḫarâc. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Turâs, ts.
• Eğilmez, Mahfi. Hazine. İstanbul: Remzi Kitabevi, 6. Basım, 2007.
• Erkal, Mehmet. “Beytülmâl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/90-94. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Fayda, Mustafa. “Atâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/33-34. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Genç, Mehmet. Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Ekonomi. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 11. Basım, 2014.
• Giddens, Anthony. Ulus Devlet ve Şiddet. İstanbul: Kalkedon Yayınları, 2008.
• Hallaq, Wael B. İmkânsız Devlet. çev. Aziz Hikmet. İstanbul: Babil Kitap, 3. Basım, 2020.
• Hamidullah, Muhammad. İslam Peygamberi. İstanbul: Beyan Yayınları, 5. Basım, 2014.
• Haraşî, Muhammed b. Abdullah. Şerḥu Muḫtaṣarı Ḥalîl li’l-Ḫaraşî. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• İbn Hacer el-Askalânî. el-Meṭâlibü’l-ʿâliye bi-zevâʾidi’l-mesânîdi’s̱-s̱emâniye. 18 Cilt. Riyad: Dâru’l-Âsıme, 1419/1999.
• İbn Nüceym, Sirâceddin. el-Baḥrü’r-râʾiḳ şerḥu Kenzi’d-deḳâʾiḳ. 8 Cilt. Dâru’l-Kütübi’l-İslâmî, 2. Basım, ts.
• İbn Receb. el-İstiḫrâc li-aḥkâmi’l-ḫarâc. 1 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1405/1985.
• İbn Sa‘d. eṭ-Ṭabaḳātü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdulkâdir Atâ. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1410/1990.
• İbn Zencûye. el-Emvâl li-İbn Zencûye. thk. Şâkir Zîb Feyyâz. 3 Cilt. Suudi Arabistan: Merkezü’l-Melik Faysal li’l-bühûs ve’d-dirâsâti’l-İslâmiyye, 1406/1986.
• İbnü’l-Esîr, İzzeddin. el-Kâmil fi’t-târîḫ. ed. Ömer Abdusselam Tedmürî. 10 Cilt. Beyrut: Daru’l-Fikri’l-Arabiyye , 1417/1997.
• İbnü’l-Ezrak el-Gırnâtî. Bedâʾiʿu’s-silk fî ṭabâʾiʿi’l-mülk. thk. Ali Sâmî en-Neşşâr. 2 Cilt. Irak: Vizâretū’l-İlâm, ts.
• İmam-ı Gazali, Muhammed bin Ahmed et-Tûsî. Helaller ve Haramlar. çev. Harun Ünal. İstanbul: Çelik Yayınevi, 2008.
• Kallek, Cengiz. Sosyal Servet İslam’da Yönetim-Piyasa İlişkisi. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Kâsânî. Bedâʾiʿu’ṣ-ṣanâʾiʿ fî tertîbi’ş-şerâʾi. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1328/1910.
• Kavak, Özgür. “Fıkıh Literatüründe Cihad Hükümleri ve Modern Cihad Yorumları”. İç Tehdit ve Riskler Işığında İslam Dünyasının Geleceği. ed. Ahmet Emin Dağ. 221-269. İstanbul: İHH yayınları, 2016.
• Kayagil, Muhammet Enes. “Yoksulluğu Azaltmada Dış Yardımlar: Amaçlar ve Tartışmalar”. Düşünce ve Toplum Sosyal Bilimler Dergisi 3 (Aralık 2020), 161-166.
• Kayaoğlu, İsmet. İslam Kurumları Tarihi. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1985.
• Kettânî, Muhammed b. Abdülkebîr. et-Terâtîbu’l-İdâriyye fi’l-Medîneti’l-Munevvere. ed. Abdullah el-Halidî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Erkam, 2. Basım, ts.
• Kılıç, Ünal vd. “Raşid Halifeler Döneminde İdarî, Dini, Askerî, Adlî ve Ekonomik Durum”. İslam Tarihi ve Medeniyeti -2- Raşit Halifeler Dönemi. 2/367-597. İstanbul: Siyer Yayınları, 1. Basım, 2018.
• Kudâme b. Ca‘fer. Kitâbü’l-Ḫarâc ve ṣınâʿat(ṣanʿat)i’l-kitâbe. Bağdat: Dâru’r-Reşîd li’n-Neşr, 1401/1981.
• Kudât, Zekeriyyâ Muhammed. “Hz. Peygamber (a.s.) Dönemi’nde Beytu’l-Mâl”. çev. Mehmet Nuri Güler. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/2 (Haziran 1996), 215-249.
• İbn Cemaa, Bedreddin. Adl’e Boyun Eğmek, Ehl-i İslam’ın Yönetimi İçin Hükümler. çev. Özgür Kavak. İstanbul: Klasik Yayınları, 2010.
• İmâm Mâlik. el-Muvaṭṭaʾu’l-İmam Mâlik. ed. M. Fuâd Abdülbâkî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1985.
• Mardin, Ebül’ulâ. “Beytülmâl”. İslam Ansiklopedisi. 2/591-593. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1979.
• Mâverdî. el-Aḥkâmü’s-sulṭâniyye. 1 Cilt. Mısır: Dâru’l Hadis, ts.
• Mevsılî, Abdullah b. Mahmûd. el-İḫtiyâr li-taʿlîli’l-Muḫtâr. çev. Hüsamettin Vanlıoğlu vd. 4 Cilt. İstanbul: Muallim Neşriyat, 2015.
• Naqvi, Syed Nawab Haider. İslam, Ekonomi ve Toplum. çev. Ozan Maraşlı. İstanbul: İktisad Yayınları, 2018.
• Nevevî. el-Mecmûʿ şerḥu’l-Müheẕẕeb. 20 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1347/1928.
• Nizâm, Burhanpurlu Şeyh. El-Fetâvâ’l-Hindiyye. 6 Cilt. Mısır: Matbaatü’l-Kübrâ’l-Emîriyye, 2. Basım, 1310/1892.
• Ocasio, William - Thornton, Patricia H. “Institutional Logics”. The Sage Handbook of Organizational Institutionalism. 100-129. Los Angeles: SAGE Publications Ltd, 2008.
• Öner, Abdulkerim. Beytülmâl Devlet Hazinesi. İstanbul: Siyer Yayınları, 2019.
• Özek, Ali vd. İbadet ve Müessese Olarak Zekât. 2 Cilt. İslamî İlimler Araştırma Vakfı, 1984.
• Özel, Ahmet. İslâm Hukukunda Ülke Kavramı: Dârulislâm-Dârulharb. İstanbul: İklim Yayınları, 4. Basım, 1991.
• Özman, M. Aydoğan. “Devletlerin Egemenliği ve Milletlerarası Teşekküller”. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 21/1 (Mayıs 1964), 53-121. https://doi.org/10.1501/Hukfak_0000001396
• Pierson, Christopher. Modern Devlet. çev. Dilek Hattatoğlu. İstanbul: Çiviyazıları, 2000.
• Poggi, Gianfranco. Devlet: Doğası, Gelişimi ve Geleceği. çev. Aysun Babacan. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2007.
• Poggi, Gianfranco. Modern Devletin Gelişimi, Sosyolojik Bir Yaklaşım. çev. Şule Kut - Binnaz Toprak. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 4. Basım, 2007.
• Rânâ, İrfan Mahmud. Hz. Ömer Döneminde Ekonomik Yapı. çev. Ahmet Kot. İstanbul: Bir Yayıncılık, 1985.
• Sabuncu, Ömer. “Hz. Ömer Dönemi Kurumsallaşma Faaliyetleri”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 39 (Haziran 2018), 135-154. https://doi.org/10.30623/harranilahiyatdergisi.372543
• Saygılı, Abdurrahman. “Modern Devlet’in Çıplak Sureti”. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 59/1 (Mart 2010), 61-97. https://doi.org/10.1501/Hukfak_0000001594
• Serahsî, Radıyyüddin. el-Mebsûṭ. 30 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1993.
• Seyidoğlu, Halil. Uluslararası İktisat Teori Politika ve Uygulama. İstanbul: Güzem Can Yayınları, 15. Basım, 2007.
• Şâtıbî, İbrâhim b. Mûsâ. el-Muvâfaḳāt. thk. Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasan Ali Selmân. 7 Cilt. Huber: Dâru İbn Affân, ts.
• Şencal, Harun - Ekinci, Merve Reyhan. “Refah Devleti: İslam Ekonomisi Açısından Bir Eleştiri”. Uluslararası İslam Ekonomisi ve Finansı Araştırmaları Dergisi 3 (2021), 264-285.
• Şeybânî, Muhammed b. Hasan. es-Siyerü’ṣ-ṣaġīr. ed. Mecîd Haddûrî. 1 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Müttehide, 1395/1975.
• Şibli Numanî. Bütün Yönleriyle Hz. Ömer ve Devlet İdaresi. çev. Talip Yaşar Alp. 2 Cilt. İstanbul: Hikmet Yayınları, 4. Basım, 1986.
• Şimşir, Mehmet. “İslam Devletinin İlk Kuruluş ve Kurumsallaşma Süreci”. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 38 (Ağustos 2017), 273-286.
• Thornton, Patricia H. - Ocasio, William. “Institutional Logics and the Historical Contingency Power in Organizations: Executive Succession in the Higher Education Publishing Industry, 1958- 1990”. American Journal of Sociology 105/3 (Kasım 1999), 801-843.
• Türcan, Talip. “İslam Hukukunun Klasik ve Çağdaş Doktrinlerinde Cihad (Savaştan Barışa Doğru Bir Evrilme)”. İslam Kaynaklarında, Geleneğinde ve Günümüzde Cihad. ed. Ahmet Ertürk. 281-308. İstanbul: İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Kur’an Araştırmaları Merkezi Yayınlan, 2016.
• Vâkıdî. Kitâbü’l-Meġāzî. ed. Maridin Cons. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Alemî, 3. Basım, 1409/19891989.
• Yahya b. Adem. Kitâbü’l-Ḫarâc. 1 Cilt. b.y.: Matbaatu’s-Selefiyyeh, 2. Basım, 1384/1964.
• Yavuz, Yunus Vehbi. İslam’da Zekât Müessesesi. Bursa: Feyiz Yayınları, 6. Basım, 2008.
• Yeniçeri, Celal. İslam’da Devlet Bütçesi. İstanbul: Şamil Yayınevi, 1984.