Çok Boyutlu Dinî Bireyselleşme Ölçeği

Yıl 2024, Sayı: 54, 1289 - 1308, 30.09.2024

Nurun Nisa Bayram , Faruk Karaca

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1463486

Öz

Modern dönem, bireyin ön planda olduğu bir dönem olarak tanımlanmaktadır. Bu dönemde birey, toplumdan ve geleneksellikten uzaklaşıp bireysel bir tutum tercih etmesi ile bilinmektedir. Bu durumun din üzerinde de önemli etkileri olmuştur. Bunlardan biri de dinî bireyselleşmedir. Dinî bireyselleşme, bireyin dinî konularda geleneksel olandan ya da toplulukla ilişkili olandan bireyselliğe yönelmesine ve dinî tutumlarda bazı değişikliklere işaret etmektedir. Söz konusu değişimin son yıllarda ülkemizde de ciddi oranda kendini göstermeye başladığı düşünülmektedir. Bu araştırmada bahsedilen değişimi incelemek için yetişkinlerde dinî bireyselleşmeyi ölçmeye yönelik bir ölçme aracı geliştirmek amaçlanmıştır. Araştırma keşfedici sıralı karma desen ile tasarlanmıştır. Araştırma önce nitel sonra nicel ve tekrar nicel olmak üzere üç aşamada gerçekleştirilmiştir. Araştırmanın ilk aşamasında 12 kişi ile mülakat yapılmış ve elde edilen veriler analiz edilerek geliştirilecek ölçek için bulgular ortaya konmuştur. Araştırmanın ikinci aşamasında tasarlanan ölçek 349 katılımcıya uygulanmıştır. Elde edilen verilere AFA yapılarak faktör yapısı belirlenmiştir. Sonuçlara göre varyansın %59,57’sini açıklayan, 18 maddelik beş faktörlü (görecelik, sorgulama, kolektif olmama, dinî gruplara karşı mesafe ve dinî öz yeterlik) bir yapı oluşmuştur. Yapılan güvenirlik analizi sonucunda, ölçeğin cronbach’s alfa katsayısı ,83 olarak hesaplanmıştır. Ölçek son şekliyle çalışmanın üçüncü aşaması olarak 351 kişilik yeni bir örnekleme uygulanarak DFA yapılmıştır. Elde edilen veriler LISREL programı ile analiz edilmiş ve sonuçta model uyum indeks değerleri ölçeğin geçerliğe sahip olduğunu göstermiştir. Yapılan analizlerde ölçeğin RMSEA değeri 0,068, χ 2 /sd değeri ise 328.73/125 olarak tespit edilmiştir. Ölçeğin uyum indeksleri ise GFI= 0,91, CFI= 0,94, NFI= 0,91, NNFI= 0,93, RFI= 0,89 olarak hesaplanmıştır. Ayrıca bu aşamada ölçeğin kriter/ölçüt geçerliğini sınamak için Dinin Bireyselleşmesi Ölçeği (Paker - Akçalı, 2012) ve Öz- Yeterlik Ölçeği (Aypay, 2010) ile korelasyonlarına bakılmış ve ölçekler arasında istatistiksel açıdan anlamlı ilişkiler tespit edilmiştir. Geliştirilen ölçeğin psikometrik verileri topluca değerlendirildiğinde yeterli düzeyde güvenilirlik ve geçerlik skorlarının ortaya çıktığı, konuyla ilgili yapılacak çalışmalarda işlevsel bir araç olarak kullanılabileceği sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Din Psikolojisi, Dinî Bireyselleşme, Görecelik, Sorgulama, Kolektif Olmama, Dini Gruplara Karşı Mesafe, Dini Öz Yeterlik

Etik Beyan

Bu çalışma Prof. Dr. Faruk Karaca danışmanlığında devam etmekte olan ‘Dini Birey-selleşme ve Kişilik İlişkisi Üzerine Bir Araştırma’ başlıklı doktora tezi esas alınarak hazırlanmıştır.

Multidimensional Religious Individualization Scale

Öz

The modern era is defined as a period in which the individual is at the forefront. In this period, the individual is known to move away from society and tradition and prefer an individual attitude. This situation also had significant effects on religion. One of these is religious individualization. Religious individualization refers to the individual’s turning towards individualism from the traditional or community-related in religious matters and some changes in religious attitudes. It is thought that this change has started to show itself seriously in our country in recent years. In this study, it was aimed to develop a measurement tool to measure religious individualization in adults in order to examine this change. The research was designed with an ‘Exploratory sequential mixed design’. The research was carried out in three stages, first qualitative, then quantitative and again quantitative. In the first stage of the research, 12 people were interviewed and the data obtained were analyzed and findings were presented for the scale to be developed. In the second stage of the research, the scale designed was applied to 349 participants. The factor structure was determined by performing EFA on the obtained data. According to the results, a structure with 18 items and five factors (relativity, questioning, non-collectivity, distance from religious groups and religious self-efficacy) was formed, explaining 59,57% of the variance. As a result of the reliability analysis, the Cronbach’s alpha coefficient of the scale was calculated as ,83. As the third stage of the study, the final version of the obtained scale was applied to a new sample of 351 people and CFA was performed. The data obtained were analyzed with the LISREL program and as a result, the model fit index values showed that the scale was valid. In the analyses, the RMSEA value of the scale was found to be 0,068 and the χ 2 /sd value was 328.73/125. The fit indices of the scale were calculated as GFI= 0,91, CFI= 0,94, NFI= 0,91, NNFI= 0,93, RFI= 0,89. Additionally, at this stage, in order to test the criterion validity of the scale, its correlations with the Religious Individualization Scale (Paker - Akçalı, 2012) and the Self-Efficacy Scale (Aypay, 2010) were examined and statistically significant relationships were determined between the scales. When the psychometric data of the developed scale was evaluated collectively, it was concluded that sufficient reliability and validity scores emerged and that it could be used as a functional tool in future studies on the subject.

Anahtar Kelimeler

Psychology of Religion, Religious Individualization, Relativity, Questioning, Non-collective, Distance Towards Religious Groups, Religious Self-Efficacy

Etik Beyan

This article is extracted from doctorate dissertation entitled “A Research on the Relationship between Religious Individualization and Personality”, supervised by Prof. Dr. Faruk Karaca (Ph.D. Dissertation, Recep Tayyip Erdoğan University, Rize/Turkey).

Kaynakça

• Ağçoban, Sıddık. Üniversite Gençliğinde Dini Bireyselleşme. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020a.
• Ağçoban, Sıddık. “ ‘İslam’da Bireyselleşme’ nin Teorisini Yazmak Ne Kadar Müm-kün?”. Rumeli İslam Araştırmaları Dergisi 5 (Nisan 2020b), 132-146.
• Ağçoban, Sıddık. İslam ve Bireyselleşme. Ankara: Astana Yayınları, 2022.
• Aksu, Gökhan. vd. Açımlayıcı ve Doğrulayıcı Faktör Analizi ile Yapısal Eşitlik Modeli Uygulamala-rı. Ankara: Detay Yayıncılık, 2017.
• Amin, Hira. “British Muslims Navigating Between Individualism and Traditional Autho-rity”. Religions 10/6 (2019), 354-369. https://doi.org/10.3390/rel10060354
• Aydar, Ayşe. 18-30 Yaş Arası Genç Yetişkinlerde Bireycilik, Toplumculuk ve Dindarlık İlişkisi. An-kara: Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Li-sans Tezi, 2021.
• Aydınalp, Halil. “Yerel Bir Dünyevileşme Kavramı: Özerk Dünyevileşmeler”. Sekülerleşme Tartışmaları. ed. M. Ali Kirman-Volkan Ertit. 153-197. Ankara: Kadim Yayınları, 2019.
• Aypay, Ayşe. “Genel Öz Yeterlik Ölçeği’nin (GÖYÖ) Türkçe’ye Uyarlama Çalışması”. İnönü Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi 11/2 (2010), 113-132.
• Ayten, Ali - Güven, Ömer Faruk. “Sigara İçme Arzusu ve Dindarlık İlişkisinde Genel Öz-Yeterliğin Aracı Rolünün İncelenmesi: Lise Öğrencileri Üzerine Nicel Bir Araştır-ma”. İlahiyat Tetkikleri Dergisi 59, (Haziran 2023), 71-81. https://doi.org/10.5152/ilted.2023.23282
• Bilgin, Nuri. Sosyal Bilimlerde İçerik Analizi Teknikler ve Örnek Çalışmalar. Ankara: Siyasal Ki-tabevi, 2014.
• Berger, Peter L. “Sekülerizmin Gerilemesi”. Sekülerizm Sorgulanıyor. ed. Ali Köse. 11-32. İs-tanbul: Ufuk Kitapları, 2002.
• Bolay, Süleyman Hayri. Felsefe Doktrinleri ve Terimleri Sözlüğü. Ankara: Nobel Yayıncılık, 11. Basım, 2013.
• Bozkurt, Recep. “Dinin Özelleşmesi”. Din Sosyolojisi Araştırmaları 2/2 (2022), 21-34.
• Bucuka, Yunus. “Dini Brikolaj: Dini Bağlılıkta Yeni Bir Form”. Din Sosyolojisi Araştırmaları 2/3 (Ekim 2022), 117-132.
• Budak, Selçuk. Psikoloji Sözlüğü. Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları, 5. Basım, 2017.
• Büyüköztürk, Şener. Sosyal Bilimler İçin Veri Analizi El Kitabı. Ankara: Pegem Akademi Ya-yıncılık, 2006.
• Cevizci, Ahmet. Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Paradigma, 2002.
• Cohen, Louis vd. Research Methods in Education. Routledge, 6. Basım, 2007.
• Cohen, Ronald Jay vd. Psikolojik Test ve Değerlendirme, Testler ve Ölçmeye Giriş. çev. Ezel Tav-şancıl. Ankara: Nobel, 2013.
• Creswell, John. W. Karma Yöntem Araştırmalarına Giriş. çev. Mustafa Sözbilir. Ankara: Pe-gem Akademi, 2019.
• Creswell, John. W. - Creswell, J. David. Araştırma Tasarımı-Nitel, Nicel ve Karma Yöntem Yak-laşımları. çev. ed. Engin Karadağ. Ankara: Nobel Yayıncılık, 2021.
• Çakmak, Ahmet - Ecer, Münir. “Seçmeli Kur’an-ı Kerim Dersine Yönelik Motivasyon Öl-çeğinin (SKKMÖ) Geliştirilmesi ve Çeşitli Değişkenler Açısından İncelenmesi”, Hi-tit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19/2 (Aralık 2020), 679-707. https://doi.org/10.14395/hititilahiyat.737811
• Driezen, Ariadne vd. “Negotiating A Contested Identity: Religious Individualism Among Muslim Youth in A Super-Diverse City”. International Journal Of Intercultural Relati-ons 82 (2021), 25-36. https://doi.org/10.1016/j.ijintrel.2021.03.003
• Gümüşay, İbrahim. “Türkiye’de Dini Otorite Meselesi ve Dini Bilginin Bireyselleşmesi”. Türkiye Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi 15 (2023a), 221-242. https://doi.org/10.53112/tudear.1229066
• Gümüşay, İbrahim. “Eğitimin Modernleşmesi Bağlamında Tanzimat Dönemi Yeni Muha-fazakâr Aydın ve Dini Bireyselleşme”. Rize İlahiyat Dergisi 23 (Nisan 2023), 109-124. https://doi.org/10.32950/rid.1242368
• Günay, Mustafa. “Görecilik”. Tübitak Sosyal Bilimler Ansiklopedisi. Erişim 19 Şubat 2024. https://ansiklopedi.tubitak.gov.tr/ansiklopedi/gorecilik
• Günerigök, Mustafa. “Geç Modern Çağda Dinsel Bireycilik ve Kimlik”. Uluslararası Kişilik ve Karakter İnşâsında Dinin Yeri Sempozyumu. (10-12 Haziran 2016). ed. Yavuz Ünal vd. 2/363-381. Ordu: 2016.
• Hançerlioğlu, Orhan. Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi, 2018.
• Harvey, Graham. “If ‘Spiritual But Not Religious’ People Are Not Religious What Diffe-rence Do They Make?”. Journal For The Study Of Spirituality 6/2 (2016), 128-141. https://doi.org/10.1080/20440243.2016.1235164
• Hökelekli, Hayati. “Gençlik ve Din”. Gençlik, Din ve Değerler Psikolojisi. ed. Hayati Hökelekli. 9-31. İstanbul: Dem Yayınları.
• Hornborgi, Anne Christine. “Are We All Spiritual? A Comparative Perspective on the Appropriation of a New Concept of Spirituality”. Journal for The Study of Spiritua-lity 1/2 (2011), 249- 268. https://doi.org/10.1558/jss.v1i2.249
• Hornby, Albert Sydney. Oxford Advanced Learner’s Dictionary. China: Oxford University Press, 9. Basım, 2015.
• İlhan, Mustafa- Çetin, Bayram. “LISREL ve AMOS Programları Kullanılarak Gerçekleştiri-len Yapısal Eşitlik Modeli (Yem) Analizlerine İlişkin Sonuçların Karşılaştırılma-sı.” Journal of Measurement and Evaluation in Education and Psychology (2014) 5(2), 26-42.
• Karaca, Faruk. Din Psikolojisi. Trabzon: Eser Ofset Matbaacılık, 2015.
• Kardaş, Rukiye. Zygmunt Bauman’ın “Bireyselleşmiş Toplum” Kavramsallaştırması Işığında Bi-reyselleşmiş Din ve Dindarlık. Şanlıurfa: Harran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitü-sü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Kaygusuz, İbrahim vd. “Modernleşme Sürecinde Din ve Dinde Yeni Eğilimler”. Journal of History School 49 (2020), 4467-4500. http://dx.doi.org/10.29228/Joh.47310
• Kılıç, Selim. “Cronbach’ın Alfa Güvenirlik Katsayısı”. Journal of Mood Disorders 6/1 (2016), 47-48.
• Köse, Ali. “Sekülerleşme Teorileri Bağlamında Türkiye’de Din Ve Modernleşme”. Laik Ama Kutsal. ed. Ali Köse. 11-19. İstanbul: Nesil Yayınları, 2006.
• Köse, Ali. “XXI. Yüzyıl Türkiye’sinde Gelenekle Modernite Arasında Din Algıları ve Din-darlık Formları: Sosyolojik Bir Bakış”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 49 (2015), 5-27. https://doi.org/10.15370/muifd.28848
• Köse, Ali. Dinin Geleceği. Ankara: Nobel Yayınları, 2023.
• Kuyucuoğlu, İsa. Batı’da Din Sosyolojisi Teori ve Yöntem Analizleri. Ankara: Eskiyeni Yayınları.
• Küçükvatan, Sıla. Queer Müslümanlarda Dinî Bireycilik. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi. Sos-yal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Levinson, Daniel. J. “A Conception of Adult Development”. American Psychologist, 41/1 (1986), 3-13. https://doi.org/10.1037/0003-066X.41.1.3
• Luckmann, Thomas. (2003). Görünmeyen Din. Modern Toplumda Din Problemi. çev. Ali Coşkun - Fuat Aydın. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2003.
• Lukes, Steven. Bireycilik. çev. İsmail Serin. Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları, 2006.
• Macit, Mustafa. (2019). “ ‘Romantik İslam’dan İslami Romantizme’: İslamcı Popüler Kül-türün Değişen Panoraması”. İlahiyat Tetkikleri Dergisi 51 (2019), 457-478. https://doi.org/10.29288/ilted.531168
• Merriam, Sharan B. (2018). Nitel Araştırma, Desen ve Uygulama İçin Bir Rehber. Ankara: Nobel Yayıncılık, 2018.
• Neuman, W. Lawrence. Toplumsal Araştırma Yöntemleri. Nitel ve Nicel Yaklaşımlar I. çev. Sedef Özge. Ankara: Yayın Odası, 2017.
• Oswalt, Conrad. “Seküler Çan Kuleleri”. Kutsalın Dönüşü: 21. Yüzyılda Dinin Geleceği. İstan-bul: Timaş Yayınları, 2014.
• Paker, Kamile Oya. - Akçalı, Selda İçin. “Dinin Bireyselleşmesi: Üniversite Gençliği İle Bir Ölçek Çalışması”. Gaziantep University Journal Of Social Sciences 11/4 (2012), 1440-1459.
• Seçer, İsmail. SPSS ve LISREL ile Pratik Veri Analizi: Analiz ve Raporlaştırma. Ankara: Anı Ya-yınları, 2015.
• Sipahi, Beril vd. Sosyal Bilimlerde SPSS’le Veri Analizi. İstanbul: Beta Basım, 2008.
• Soutar, L. “British Female Converts to Islam: Choosing Islam as A Rejection of Individua-lism”. Language and Intercultural Communication 10/1 (2010), 3-16. https://doi.org/10.1080/14708471003602355
• Stark, Rodney. “Toprağın Bol Olsun Sekülerleşme”. Sekülerizm Sorgulanıyor. ed. Ali Köse. 33-74. İstanbul: Ufuk Kitapları, 2002.
• Subaşı, Necdet. “Türk (iye) Dindarlığı: Yeni Tipolojiler”. İslamiyat Dergisi 5/4 (2002), 17-40.
• Sungur, Erol. “Postmodern Tüketim Kültürü ve Değişen Müslüman Kimliği”. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/5 (2014), 131-165.
• Tavşancıl, Ezel. Tutumların Ölçülmesi ve SPSS İle Veri Analizi. Nobel Akademik Yayıncılık, 2019.
• Tekindal, Satılmış. Nicel, Nitel, Karma Yöntem Araştırma Desenleri ve İstatistik. Ankara: Nobel yayıncılık, 2021.
• Ünal, Mehmet Süheyl. Modern Toplumda Dinsel Bireycilik. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007.
• Ünal, Mehmet Süheyl. “Dinsel Bireycilik, Tehdit Mi, Fırsat Mı?”. Dinî Araştırmalar 13/37 (2010), 5-18.
• Ünal, Mehmet Süheyl. Dinsel Bireycilik. İstanbul: Açılım Kitap, 2011.
• Wilcox, Melissa. M. “When Sheila’s A Lesbian: Religious Individualism Among Lesbian, Gay, Bisexual, And Transgender Christians”. Sociology Of Religion 63/4 2002, 497-513. https://doi.org/10.2307/3712304
• Yapıcı, Asım. “Modernleşme-Sekülerleşme Sürecinde Türk Gençliğinde Dinî Hayat: Meta-Analitik Bir Değerlendirme”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/2 (2012), 1-40.
• Yaratan, Hüseyin. Sosyal Bilimler İçin Temel İstatistik: SPSS Uygulamalı. Ankara: Anı Yayınla-rı, 2017.