The Shaykh as an Ideal Type and His Mission in Early Sufism

Yıl 2019, Cilt: 6 Sayı: 11, 225 - 256, 20.09.2019

Betül İzmirli

Öz

Shaykh
is one of the important agents in Islamıc culture and especially in tasawwuf.
In this study the shaykh has been handled as a concept and a type. Before tarīqat’
institution, the essence of the term shaykh in tasawwuf has been examined by
semantic analysis method. Some issues such as the shaykh as an ideal type, the
meaning of the term shaykh in a specific date section and how this type was
classified according to his mission in that process have constituted the
subject of the study. The (sufi) master, who is called as shaykh or murshid, refers to sufi who has the
highest authority in tasawwuf. The shaykh is the person who gives talīm/religious education and tarbiya/spiritual
education to students called murid (disciple). Among the aims of this research
are to determine the shaykh’ education-teaching method and to indicate his
obligations in early period of taṣawwuf. After the spread of the ṭarīqats, some
scholars from the sufism circles or excepts for them included shaykhs of the
early era in some classifications because of the their (shaykhs’) styles in the
education. These scholars divided the shaykhs into two main groups: shaykh
al-talīm and shaykh al-tarbiya. Based
on some data in early works, a number of contemporary researchers also have
pursued this theory. The purpose of this study is to question the
legitimacy of trying to categorize exactly the shaykhs as well.

Erken Dönem Tasavvufunda İdeal Bir Tip Olarak Şeyh ve Misyonu

Öz

Şeyh İslâm kültüründe ve
özellikle tasavvufta önemli öğelerden biridir. Bu çalışmada bir kavram ve tip olarak
şeyh ele alınmıştır. Tarikatların teşekkülü öncesinde, şeyh teriminin
tasavvuftaki mahiyeti semantik analiz yöntemiyle incelenmiştir. İdeal bir tip
olarak şeyh, şeyh teriminin belirli bir tarih kesitinde ifade ettiği anlam, bu
tipin o süreçteki görevine göre nasıl sınıflandırıldığı gibi hususlar çalışmanın
konusunu oluşturmaktadır. Şeyh ya da mürşit adı verilen üstat, tasavvufta en
yüksek makama sahip sûfîyi ifade etmektedir. Şeyh, mürit denilen öğrencilere
talim/öğretim ve terbiye/eğitim veren kişidir. Şeyhin, erken devir tasavvufunda
eğitim-öğretim usulünü ve yükümlülüklerini belirlemek bu araştırmanın amaçları
arasındadır. Tarikatların yayılmasından sonra tasavvuf çevrelerinden veya
hâricinden bazı âlimler erken dönem şeyhlerini, eğitimde takip ettikleri tarzlar
sebebiyle birtakım tasniflere dahil etmişlerdir. Onlar şeyhleri temelde talim
şeyhi ve terbiye şeyhi olarak ikiye ayırmışlardır. Çağdaş birtakım
araştırmacılar da erken dönem eserlerdeki bazı verilerden hareketle bu teorinin
peşinden gitmişlerdir. Şeyhleri kesin kategorilere ayırma gayretinin
meşruiyetini sorgulamak da çalışmanın amaçlarındandır.  

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Şeyh, Mürit, Talim, Terbiye

Kaynakça

• Ateş, Süleyman. Cüneyd-i Bağdâdî, Hayatı, Eserleri ve Mektupları.İstanbul: Sönmez Neşriyat, 1969.
• Attâr, Ebû Hâmid Muhammed b. Ebi Bekr İbrahim Ferîdü’d-Dîn. Tezkiretü’l-evliya. Tahran: nşr. İran Milli Kütüphanesi, 2000.
• Attar, Ferîdüddîn. Evliya Tezkireleri. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2012.
• Avcı, Casim “Şeyh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39: 49. Ankara: TDV Yayınları, 2010.
• Ayyıldız, Osman. Şeyh-Mürid İlişkilerindeki Psikolojik Süreçlerin Analizi. Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi, 2002.
• Beyhakî, Ebû Bekr. ez-Zühdü’l-kebîr. thk. Amir Ahmed Haydar. 3. Baskı. Beyrut: Muessesetü’l-Kütübi’s-Sekāfiyye, 1996.
• Bilgin, Beyza- Selçuk, Mualla. Din Öğretimi. 5. Baskı. Ankara: Gün Yayıncılık, 2000.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmail b. Hammâd. es-Sıhâh tâcu’l-lüga. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2009.
• Ed. Chiabotti, Francesco ve diğerleri. Ethics and Spirituality in Islam: Sufi Adab. b.y.: Brill, 2016.
• Coşkun, Muhammet. Seyr u Sülûk Çerçevesinde Mürid ve Mürşid Kimliği. Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi, 2018.
• Cour, A. “Şeyh”. İA. 11: 461-462. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1979.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed es-Seyyid eş-Şerîf. Muʽcemü’t-taʽrîfât. thk. Muhammed Sıddîk el-Minşâvî. Kahire: Dâru’l-Fazîle, ts.
• Çift, Salih “Hatmü’l-Evliyâ, Ebû Abdullah Muhammed b. Ali el-Hakîm et-Tirmizî”. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi Yıl 6, Sayı 15 (2005): 351-376.
• Ferâhîdî, Ebû Abdirrahman el-Halîl b. Ahmed. Kitâbu’l-ayn. 8 cilt. thk. Mehdî el-Mahzûmî-İbrahim es-Sâmirâî. b.y.:Mektebetü’l-Hilal, ts.
• Firûzâbâdî, Mecdüddin Muhammed b. Yaʿkûb. el-Kāmûsu’l-muhît. thk. Muhammed Naîm el-Arkûsî. 8. Baskı. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1426/2005.
• Frager, Robert. Kalp, Nefs ve Ruh. çev. İbrahim Kapaklıkaya. 5. Baskı. İstanbul: Gelenek Yayınları, 2005.
• Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed bin Muhammed. İhyâu ulûmi’d-dîn. 4 cilt. Mısır: el-Matbaatu’l-Ezheriyye, 1302.
• Hakîm, Suad. İbnü’l-Arabî Sözlüğü. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2005.
• Harrâz, Ebû Saîd. et-Tarîku ilallah Kitâbu’s-Sıdk, thk. Abdulhalim Mahmûd. Kahire: Matbaatu Hassân, ts.
• Hücvîrî, Ali b. Osman. Keşfü’l-mahcûb. nşr. Ahmed Rabbânî. Lahor: y.y., 1387/1967.
• Hücvîrî, Ali b. Osman. Keşfu’l-Mahcûb Hakikat Bilgisi. Haz. Süleyman Uludağ. 3. Baskı. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2010.
• İbn Haldûn, Abdurrahman b. Muhammed. Şifâü’s-sâil li tehzîbi’l-mesâil. thk. Muhammed Mutî el-Hâfız. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1996.
• İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâ İsmâ’îl b. Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye. 14 cilt. thk. Abdullah b. Abdu’l-Muhsin et-Türkî. Cîze: Hicr, 1418/1998.
• İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. Sünenü İbn Mâce. nşr. Muhammed Nâsiru’d-Dîn el-Elbânî. Riyad: Mektebetü’l-Meârif, 1997/1417.
• İbn Manzûr,Ebu’l-Fadl Cemâlu’d-Dîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-Arab. 15 cilt.Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• İsfahânî, Ebû Nuaym Ahmed b. Abdillah. Hilyetü’l-evliyâ ve tabakātu’l-asfiyâ. 10 cilt.Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1416/1996.
• İsfahânî, Ebu’l-Kasım Hüseyin b. Muhammed b. Mufaddal Râgıb. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Seyyid Geylânî. Beyrut: Dâru’l-Mârife, ts.
• Karamustafa, Ahmet T. Sufismthe Formative Period. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2007.
• Kelâbâzî, Ebû Bekir Muhammed. et-Taarruf li mezhebi ehli’t-tasavvuf. thk. Mahmud Emîn en-Nevevî. 2. Baskı. Kahire: Mektebetü’l-Külliyâti’l-Ezheriyye li’t-Turâs, 1400/1980.
• Kuşeyrî, Abdülkerîm b. Hevazin b. Abdilmelik b. Talha b. Muhammed. er-Risâletü’l-Kuşeyriyye. thk. Abdu’l-Halîm Mahmûd-Mahmud b. eş-Şerîf. Kahire: Dâru’ş-Şaʿb, 1409/1989.
• Malamud, Margaret. “Sufi Organizations And Structures of Authority In Medieval Nishapur”. International Journal of Middle East Studies 26/3 (1994): 427-442.
• Meier, Fritz. “Khurāsān And The End Of Classical Sufism”. Essays on Islamic Piety and Mysticism. Translated By John O’kane. Leiden: Brill, (1999): 189-219.
• Mekkî, Ebû Tâlib. Kūtü’l-kulûb fî muameleti’l-mahbûb ve vasfi tarîkı’l-mürîd ilâ makāmi’t-tevhîd. 3 cilt.Mısır: Dâru Sâdır, ts.
• Mevlânâ, Mesnevî (Şark-İslam Klasikleri). 6 cilt.çev. Veled İzbudak. 5. Baskı. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1966.
• Muhâsibî, Ebû Abdillah el-Hâris b. Esed. er-Riâye li hukûkillah. thk. Abdulkadir Ahmed Atâ. 4. Baskı. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, ts.
• Muhâsibî, Ebû Abdillah el-Hâris b. Esed. Risâletü’l-müsterşidîn. thk. Abdulfettah Ebû Gudde. 2. Baskı. Beyrut: Mektebetü’l-Matbûâti’l-İslâmiyye, 1391/1971.
• Muhasibî, Ebû Abdillah el-Hâris b. Esed. er-Riaye: Nefis Muhasebesinin Temelleri. çev. Şahin Filiz-Hülya Küçük. 3. Baskı. İstanbul: İnsan Yayınları, 2009.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb İbni Ali. el-Müctebâ mine’s-sünen (Sünen).Riyad: Beytü’l-Efkâri’d-Düveliyye, 1420/1999.
• Öcal, Mustafa. Din Eğitimi ve Öğretiminde Metodlar. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991.
• Öngören, Reşat. “Şeyh”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39:50-52. Ankara: TDV Yayınları, 2010.
• Renard, John. “Disciple”.Historical Dictionary of SufismLanham, Maryland, Toronto, Oxford: The Scarcrow Press, 2005.
• Rundî, İbn Abbâd. “er-Resâilu’s-suğrâ”. Mecelletu’l-Meşrık nşr. Paul Nwyia Sj., Sene: 51 (1957): 4-101.
• Schimmel, Annemarie. İslâm’ın Mistik Boyutları. çev. Ergun Kocabıyık. 3. Baskı. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2012.
• Seesemann, Rudiger. The Divine Flood. Oxford: Oxford University Press, 2011.
• Silvers-Alario, Laury. “The Teaching Relationship in Early Sufism: A Reasseement of Fritz Meier’s Definition of the Shaykh al-Tarbiya and the Shaykh al-Ta’lim”. The Muslim World New York: Skidmore College, 93 (2003): 69-97.
• Sühreverdî, Abdulkāhir Abdullah. Avârifü’l-maârif. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1966.
• Sülemî, Ebû Abdirrahman Muhammed b. el-Hüseyn. Tis’a Kütüb li Ebî Abdirrahman Muhammed b. El-Huseyn b. Musa es-Sülemî (Tasavvufun Ana İlkeleri Sülemî’nin Risaleleri). thk. Süleyman Ateş. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1981.
• Sülemî, Ebû Abdirrahmân Muhammed b. el-Hüseyn. Tabakātu’s-sûfiyye. thk. Mustafa Abdulkâdir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, 1419/1998.
• Tûsî, Ebû Nasr es-Serrâc. el-Lümaʽ. thk. Abdu’l-Halîm Mahmûd-Taha Abdu’l-Bâkî Sürûr. Mısır: Dâru’l-Kütübi’l-Hadîse ve Bağdat: Mektebetü’l-Müsennâ, 1380/1960.
• Tehânevî, Muhammed Ali b. Ali. Kitâbu Keşşâfi ıstılâhâti’l-fünûn. 2 cilt. İstanbul: Dâru Kahraman, 1984.
• Tirmizî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ali el-Hakîm. Kitâbu Hatmi’l-evliyâ. thk. Osman İsmâîl Yahya. Beyrut: el-Matbaatu’l-Katolikiyye, 1965.
• Tirmizî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ali el-Hakîm. Edebü’n-Nefs. thk. Ahmed Abdurrahîm es-Sâyih. Kahire: Dâru’l-Mısriyyeti’l-Lübnâniyye, 1413/1993.
• Türk, İdris. Tarikatlar Öncesi Dönemde Mürşit-Mürid İlişkisi. Yüksek Lisans Tezi. Dokuz Eylül Üniversitesi, 2002.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. 2. Baskı. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2005.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvufun Dili. 3 cilt. İstanbul: Mavi Yayıncılık, 2006.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf ve Tenkit.İstanbul: Mavi Yayıncılık, 2011.
• Wensinck, Arent Jan. el-Mu’cemü’l-müfehres li elfâzi’l-hadîsi’n-nebevî. 8 Cilt. Leiden: Mektebetü Beril, 1936-1988.
• Yücel, Ahmet. “Şeyh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39: 50. Ankara: TDV Yayınları, 2010.
• Zerrûk, Ahmed b. Ahmed. Uddetü’l-mürîdi’s-sâdık. thk. es-Sâdık b. Abdirrahmân el-Guryânî. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2006.