Arap Dil Bilimlerinin Şark’tan Mısır, Kayravân ve Endülüs’e İntikali: Hicrî Üçüncü, Dördüncü ve Beşinci Asırlar

Yıl 2020, Cilt: 7 Sayı: 12, 239 - 276, 15.03.2020

Murat Tala

Öz

Arap dil bilimleri sahasında ilk sistematik çalışmalar, Basra şehrinde başlamıştır. Zamanla araştırmalar gelişmiş ve dil bilimsel bir ekol olan Basra Mezhebi teşekkül etmiştir. Daha sonra dil bilimsel çalışmalar Kûfe şehrinde de gelişmiştir. Burada ise kendine özgü görüşleri bulunan Kûfe Mezhebi oluşmuştur. Böylece metotları birbirinden farklı iki ayrı dil ekolü kurulmuştur. Bu iki şehrin sınırlarını aşan dil bilimsel çalışmalar, zamanla önce Bağdat’a daha sonra da dünyanın muhtelif bölgelerine intikal etmiştir. Irak’ın Doğu tarafında Buhara, Semerkant, Cürcân, Herat, Merv gibi Asya şehirlerinde, Irak’ın güneyinde Mekke, Medine, batısında ise Mısır, Kayravân, Mağrib ve Endülüs bölgelerinde etkisini hissettirmiştir. Bu makalenin temel iddiasına göre, Arap dil bilimleri Mısır bölgesine Irak’tan intikal etmiştir. Kayravân’a Irak ve Mısır bölgelerinden, Endülüs’e ise Irak, Hicâz, Mısır ve Kayravân’dan intikal etmiştir. Ayrıca buralarda dil bilimleri, bölgeye has anlama, yorumlama ve yeniden üretme amaçlı bir tavırla gelişim göstermiştir. Ancak Irak bölgesinde gelişen dil bilim ekolleri gibi kendine has usulleri olan müstakil bir ekol oluşturamamıştır.

Anahtar Kelimeler

Arap dili ve belagatı, dilbilim, nahiv, Mısır, Kayravân

The Transition of Arabic Linguistics from Orient to Egypt, Ḳayrawān and Andalusia: The Third, Fourth and Fifth Islamic Centuries

Öz

The first systematic studies in the field of Arabic linguistics started in the city of Baṣra. Over time, researches developed and the Baṣra school was formed within a linguistic framework. Later, linguistic studies developed in the city of Kūfa. Here, the Kūfa school, which has its own unique views, was formed. Thus, two different schools of language with different methods were established. The linguistic studies that crossed the borders of these two cities gradually spread to Baghdād and then to various parts of the world. On the eastern side of Iraq, it has been felt in Asian cities such as Bukhāra, Samarḳand, Gorgan, Harāt, Marw; in the South side of Iraq Mecca, Medīna; and in the West side of Iraq Egypt, Ḳayravān, Maghreb and Andalusia.
The main claim of this article is that Arabic linguistics transferred to the Egyptian region from Iraq. Ḳayrawān was transferred to the region from Iraq and Egypt, and to Andalusia from Iraq, Hidjāz, Egypt and Ḳayrawān. In addition, linguistic sciences developed their own unique works by developing an understanding, interpretation and reproduction specific to the region. However, the linguistic schools in the Iraq region could not form an independent school with unique methods.

Anahtar Kelimeler

Arabic language and rhetoric, Arabic grammar, linguistic, Egypt, Ḳayrawān, Andalusia

Kaynakça

• Baṭalyevsî, Ebû Muhammed Abdullâh b. Muhammed. Rasâilu fi’l-luġa. Nşr. Velîd Muhammed. Riyâd: Merkezu’l-Melik Fayṣal li’l-Buḥûs ve’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye, 2007.
• Bekrî, Ebû ‘Ubeyd Abdullah b. Abdilazîz b. Muhammed. Faṣlu’l-maḳâl fî şerḥi Kitâbi’l-Emsâl. Nşr. İhsân Abbâs - Abdulmecîd Âbidîn. Beyrut: Dâru’l-Emâne - Mektebetu’r-Risâle, 1971.
• Bekrî, Ebû ‘Ubeyd Abdullah b. Abdilazîz b. Muhammed. el-Leâlî fî şerḥi’l-Emâlî. Nşr. Abdulazîz el-Meymenî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, ts.
• Ergüven, Şehabettin. “Endülüs’te Dil ve Nahiv Çalışmaları”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/12 (2007/2), 143-155.
• Fîrûzâbâdî, Mecduddîn Muhammed b. Ya‘ḳûb. el-Bulġa fî terâcimi eimmeti’n-naḥv ve’l-luġa. Nşr. Muhammed el-Mısrî. Dımeşḳ: Dâru Sa‘diddîn li’ṭ-Ṭıbâ‘a ve’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 2000.
• Ḥumeydî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Futûḥ b. Abdillâh. Cezvetu’l-muḳtebis fî târîḫi ‘ulemâi’l-Endelus. Nşr. Beşşâr ‘Avvâd Ma‘rûf - Muhammed Beşşâr ‘Avvâd. Tunus: Dâru’l-Ġarbi’l-İslâmî, 2008.
• İbn Beşkuvâl, Ebu’l-Ḳâsım Ḫalef b. Abdilmelik b. Mes‘ûd b. Mûsâ b. Beşkuvâl b. Yûsuf b. Dâḥa b. Dâke b. Naṣr b. Abdilkerîm b. Vâḳıd el-Enṣârî el-Ḫazrecî el-Endelusî el-Ḳurṭubî. eṣ-Ṣıla fî târîḫi eimmeti’l-Endelus ve ‘ulemâihim ve muḥaddisîhim ve fuḳahâihim ve udebâihim. Nşr. Beşşâr ‘Avvâd Ma‘rûf. Tunus: Dâru’l-Ġarbi’l-İslâmî, 2010.
• İbn Ḫayr el-İşbîlî, Ebû Bekr Muhammed b. Ḫayr b. ‘Umer b. Ḫalîfe. Fihristu İbn Ḫayr el-İşbîlî -Fehrese. Nşr. Beşşâr ‘Avvâd Ma‘rûf - Mahmûd Beşşâr Avvâd. Tunus: Dâru’l-Ġarbi’l-İslâmî, 2009.
• İbnu’l-Faraḍî, Ebu’l-Velîd Abdullâh b. Muhammed. Târîḫu ‘ulemâi’l-Endelus. Nşr. Beşşâr ‘Avvâd Ma‘rûf. Tunus: Dâru’l-Ġarbi’l-İslâmî, 2008.
• Muberred, Ebu’l-Abbâs Muhammed b. Yezîd. el-Muḳteḍab fi’n-naḥv. Nşr. Muhammed Abdulḫâlık Uḍayme. Kâhire: Vizâratu’l-Evḳâf, 1994.
• Naḥḥâs, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed. Şerḥu Ebyâtı Sîbeveyh. Nşr. Zuheyr Ġâzî Zâhid. Beyrut: Âlemu’l-Kutub - Mektebetu’n-Naḥḍa’l-‘Arabiyye, 1986.
• Nedîm, Ebu’l-Ferac Muhammed b. İsḥâḳ (İbnu’n-Nedîm diye meşhur). Kitâbu’l-Fihrist. Nşr. Eymen Fuâd Seyyid. Londra: Muessesetu’l-Furḳân li’t-Turâsi’l-İslâmî, 2009.
• Özdemir, Mehmet. “Hakem II”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 15/174-175. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Sîbeveyh, Ebû Bişr ‘Amr b. ‘Usmân b. Ḳanber. el-Kitâb. Nşr. Abdusselâm Hârûn. Üçüncü Baskı. Kâhire: Mektebetu’l-Hâncî, 1988.
• Sîrâfî, Ebû Sa‘îd el-Ḥasen b. Abdillâh b. el-Merzubân. Şerḥu Kitâbı Sîbeveyh. Nşr. Ahmed Ḥasen Mehdelî - Ali Seyyid Ali. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2008.
• Suyûṭî, Celaleddîn Abdurrahman. Buġyetu’l-vu‘ât fî ṭabaḳâti’l-luġaviyyîn ve’n-nuḥât. Nşr. Muhammed Ebulfaḍl İbrâhim. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1979.
• Tala, Murat. “İlimlerin Metinleşme Sürecine Belâgat Geleneği Bağlamında Bir Not: el-Fevâidü’l-Gıyâsiyye Şerh ve Haşiyeleri”. İslâm İlim ve Düşünce Geleneğinde Adudüddîn el-
• Îcî. Ed. Eşref Altaş. 581-630. Ankara: TDV Yayınları, 2017.
• Tala, Murat. Söz Yazı Kitap İslâm Telif Geleneğinde İmlâ ve Zeccâci. Konya: Palet Yayınları, 2018.
• Ṭanṭâvî, Muhammed. Neş’etu’n-naḥv ve târîḫu eşheri’n-nuḥât. Nşr. Sa‘îd Muhammed el-Laḥḥâm. Beyrut: ‘Âlemu’l-Kutub li’ṭ-Ṭıbâ‘a ve’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 2005.
• Turġî, Abdullah el-Murâbıṭ. Fehârisu ‘ulemâi Maġrib munzu’n-neş’e ilâ nihâyeti’l-Ḳarni’s-sânî ‘aşar li’l-Hicra. Tatvân: Câmiatu Abdilmelik es-Sa‘dî, 1999.
• Yardım, Ali. “İbn Hayr”. TDV İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1999. 20/36-37.
• Zeccâcî, Ebu’l-Ḳâsım Abdurrahman b. İsḥâḳ. Kitâbu’l-Cumel fi’n-naḥv. Nşr. Ali Tevfîk el-Hamed. Ürdün-İrbid: Muessesetu’r-Risâle - Dâru’l-Emel, 1984.
• Zubeydî, Ebû Bekr Muhammed b. el-Ḥuseyn el-Endelusî. Ṭabaḳâtu’n-naḥviyyîn ve’l-luġaviyyîn. Nşr. Muhammed Ebu’l-Faḍl İbrâhim. Kahire: Dâru’l-Me‘ârif, 1973.