Ebü’l-Kāsım Abdurrahman es-Sakalî (öl. 380/990 [?]) ve Tasavvuf Tarihindeki Yeri

Yıl 2021, Cilt: 8 Sayı: 1, 227 - 255, 15.03.2021

Haci Bayram Başer

https://doi.org/10.51702/esoguifd.840080

Öz

Bu makalede el-Envār fî ‘ilmi’l-esrār ve makāmāti’l-ebrār ve ed-Delāle ʿalellāh isimli eserlerin müellifi Ebü’l-Kāsım Abdurrahman es-Sakalî’nin (öl. 380/990 [?]) biyografisi ortaya konulmaktadır. Sakalî, hicri dördüncü yüzyılda Kayrevân’da yetişmiş, Hicaz’a yaptığı seyahatte Sehl b. Abdillah et-Tüsterî’nin talebeleriyle irtibat kurarak onun bir takipçisi olmuş ve bu çerçevede eserler kaleme almış Mâlikî bir mutasavvıftır. Dönemin ünlü Mâlikî âlimleri İbn Ebû Zeyd ve Ebü’l-Hasen el-Kābisî ile velâyet ve kerâmet konularında ihtilaf yaşamış ve bu ihtilaf İslam dünyasının farklı muhitlerine de etki etmiştir. Bununla birlikte klasik ve çağdaş kaynaklarda Sakalî’nin kimliğine ve ilim çevresine ilişkin çok sayıda belirsizlik bulunmakta, bu da Sakalî hakkındaki çalışmaları zorlaştırmaktadır. Bu çerçevede makalede tasavvuf literatürü ve Mâlikî tabakāt literatürü disiplinler arası bir metotla mukayeseli bir şekilde incelenmiş, Sakalî’nin nisbesinin nasıl okunması gerektiği soruşturulmuş, onun ilişkili olduğu âlimler ve sûfîler tespit edilmiştir. Dolayısıyla bu makalenin amacı, klasik ve çağdaş kaynaklardaki bilgileri bir araya getirerek Sakalî’nin biyografisiyle ilgili güncel bir anlatıya ulaşmak ve onun tasavvuf tarihindeki önemine dikkat çekmektir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, es-Sakalî, es-Sakallî, es-Sıkıllî, Sehl-i Tüsterî, İbn Ebû Zeyd, Velayet, Keramet

Abū al-Ḳāsim ʿAbd al-Raḥmān al-Ṣaqalī (d. 380/990 [?]) and His Place in the History of Sufism

Öz

In this article, the biography of Abū al-Ḳāsim ʿAbd al-Raḥmān al-Ṣaqalī (d. 380/990 [?]), who is the author of works, al-Anwār fī ʿilm al-asrār wa makāmāt al-abrār and al-Dalāla ʿalā Allāh, is presented. al-Ṣaqalī grew up in al-Ḳayrawān in the 4th century AH and during a journey to the Ḥijāz he made contact with the students of Sahl al-Tustarī and became one of his followers. He was a Mālikī Ṣūfī who had written books within this framework. He had a dispute over the issue of sainthood (wilāya) and miracles (karāmāt) with Ibn Abī Zayd and Abū al-Ḥasan al-Qābisī, who were the famous Mālikī scholars of the time and this dispute also had an influence on various circles of the Islamic world. However, in both the classical and the contemporary sources there is so much ambiguity regarding the identity of al-Ṣaqalī and his scholarly entourage which makes it hard to study him. Within this scope in this article, the Ṣūfī literature and Mālikī ṭabaqāt literature are examined comparatively with an interdisciplinary method, it is inquired how his nisba should be read and scholars and Ṣūfīs connected with him are identified. Therefore the aim of this article is to reach a contemporary narrative about the biography of al-Ṣaqalī by combining the information about him found in classical and modern sources and draw attention to his significance in the history of Ṣūfism.

Anahtar Kelimeler

Sūfism, al-Ṣaqalī, al-Ṣaqallī, al-Ṣiḳillī, Sahl al-Tustarī, Ibn Abī Zayd, Wilāya, Karāmāt

Kaynakça

• Abbâs, İhsân. el-Arab fî Sıkılliye: Dirâse fi’t-târîh ve’l-edeb. Kahire: Dâru’l-Ma’ârif, 1959.
• Alkan, Ercan. Şerhu Hal‘i’n-Na‘leyn: Hal‘u’n-Na‘leyn Şerhi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2017.
• Amari, Michele. Storia dei Musulmani di Sicilia. 3 Cilt. Firenze: Felice Le Monnier, 1854-1868.
• Bağdatlı İsmail Paşa. Îżâḥu’l-meknûn fi’ẕ-ẕeyli ʿalâ Keşfi’ẓ-ẓunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. nşr. Şerafettin Yaltkaya - Kilisli Rifat Bilge. 2 Cilt. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1945.
• Bağdatlı İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ʿârifîn, esmâʾü’l-müellifîn ve âsârü’l-musannifîn. nşr. Kilisli Rifat Bilge - İbnülemin Mahmûd Kemal İnal. 2 Cilt. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi: 1951.
• Başer, Hacı Bayram. Şeriat ve Hakikat: Tasavvufun Teşekkül Süreci. İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
• Bekkûş, Beşîr. “Mukaddime”. Riyâżü’n-nüfûs. mlf. Ebû Bekir Abdullah b. Muhammed el-Mâlikî. 1/13-32. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1414/1994.
• Böwering, Gerhard. The Mystical Vision Existence in Classical Islam: Qur'ānic Hermeneutics of the Ṣūfī Sahl At-Tustarī (d. 283/896). Berlin: De Gruyter, 1980.
• Böwering, Gerhard. “Zulme Uğrayan ve İlhâdla Suçlanan İlk Sufîler”. çev. Abdurrezzak Tek. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/2 (2003), 361-384.
• Brockelmann, Carl. Geschichte der arabischen Litteratur. 5 Cilt. Leiden: Brill, 1937-1949.
• Brockelmann, Carl. History of the Arabic Written Tradition. çev. Joep Lameer. 5 Cilt. Leiden: Brill, 2016.
• Brown, Jonathan. The Canonization of al-Bukhārī and Muslim: The Formation and Function of the Sunnī Ḥadīth Canon. Leiden, Boston: Brill, 2007.
• Ca‘fer, Muhammed Kemal İbrâhim. “Temhîd ve Dirâse”. el-Muʿâraża ve’r-red ʿalâ ehli’l-fıraḳ ve ehli’d-deʿâvâ fi’l-aḥvâl. mlf. Sehl b. Abdullah et-Tüsterî. 7-69. Kahire: Dâru’l-İnsân, 1980.
• Câmî, Abdurrahman. Evliyâ Menkıbeleri: Nefahâtü’l-Üns. çev. Lâmiî Çelebi. nşr. Süleyman Uludağ - Mustafa Kara. İstanbul: Pinhan Yayıncılık, 2011.
• Çakmaklıoğlu, M. Mustafa. Hakikat Yolcusunun Son Durağı: Abdülcebbâr en-Nifferî’ye Göre Vakfe. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2016.
• Debbâğ, Abdurrahman b. Muhammed - İbn Nâcî et-Tenûhî. Meʿâlimü’l-îmân fî maʿrifeti ehli’l-Ḳayrevân. nşr. Muhammed el-Ahmedî Ebü’n-Nûr - Muhammed Mâdûr. 3 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancî - Tunis: Mektebetü’l-Atîka, 1968-1978.
• Demirli, Ekrem. “Nifferî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/81-82. Ankara: TDV Yayınları, 2007.
• Ess, Josef van. Theology and Society in the Second and Third Century of the Hijra. çev. John O’Kane - Gwendolin Goldbloom. 4 Cilt. Leiden: Brill, 2017-2019.
• Ezdî, Abdülganî. el-Müʾtelif ve’l-muḫtelif fî esmâʾi’r-ricâl. thk. Müsnâ Hamîd eş-Şemerî - Kays Abdu İsmail et-Temîmî. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1428/2007.
• Fierro, Maribel. “The Polemic about the ‘karāmāt al-awliyā’’ and the Development of Ṣūfism in al-Andalus (Fourth/Tenth-Fifth/Eleventh Centuries)”. Bulletin of the School of Oriental and African Studies 55/2 (1992), 236-249.
• Fierro, Maribel. “Endülüs’te Tasavvufa Muhâlefet = Opposition to Sufism in al-Andalus”. çev. Semih Ceyhan. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18/2 (2009), 327-359.
• Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn. el-Ḳāmûsü’l-muḥîṭ. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1426/2005.
• Ġarmînî, Abdüsselâm. el-Medârisu’s-sûfiyyeti’l-Mağrîbiyye ve’l-Endelusiyye fî karni’s-sâdisi’l-hicrî. Casablanca: Dâru’r-Reşâd el-Hadîse, 2000.
• Gedik, Fatma. Sehl b. Abdullah et-Tüsterî ve Tasavvufî Görüşleri. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Hanefî, Hasan. Mine’l-fenā ile’l-bekā. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Medâri’l-İslâmî, 2009.
• İbn Ferhûn, Burhâneddin. ed-Dîbâcü’l-müẕheb fî maʿrifeti aʿyâni ʿulemâʾi’l-meẕheb. thk. Muhammed el-Ahmedî Ebü’n-Nûr. 2 Cilt. Kahire: Dâru’t-Türâs, 1972.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn. Vefeyâtü’l-aʿyân ve enbâʾü ebnâʾi’z-zamân. nşr. İhsan Abbas. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1968-1972.
• İbn Hurdâzbih, Ebü’l-Kāsım Ubeydullāh. Kitâbü’l-Mesâlik ve’l-memâlik. nşr. Michael Jan de Goeje. Leiden: Brill, 1889.
• Kādî İyâz, Ebü’l-Fazl İyâz b. Mûsâ. Tertîbü’l-medârik ve taḳrîbü’l-mesâlik li-maʿrifeti aʿlâmi meẕhebi Mâlik. thk. Muhammed b. Tâvît et-Tancî v.dğr. 8 Cilt. Rabat: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1981.
• Kara, Mustafa. “Ca‘fer el-Huldî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/551. Ankara: TDV Yayınları, 1992.
• Karapınar, Fikret. Muhaddis Sufilerin Hadis Usulü ve Hadisi Anlama Yöntemleri (H. IV-V./M. X-XI. Asır). Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
• Kartal, Abdullah. Tasavvufun Oluşumu: Şeriat-Hakikat İlişkisi. Bursa: Emin Yayınları, 2015.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Muʿcemü’l-müʾellifîn. 15 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Müsennâ, 1957.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Muʿcemü’l-müʾellifîn. 4 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1993.
• Knysh, Alexander. Sufism: A New History of Islamic Mysticism. Princeton: Princeton University Press, 2017.
• Kuşeyrî, Abdülkerîm. er-Risâletü’l-Kuşeyriyye. nşr. Abdülhalîm Mahmûd - Mahmûd b. Şerîf. Kahire: Metâbi‘u Müessesetu’d-Dâru’ş-Şa‘b, 1989.
• Kuşeyrî, Abdülkerîm. Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyrî Risâlesi. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2014.
• Mahfûz, Muhammed. Terâcimü’l-müellifîne’t-Tûnisiyyîn. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1402-1406/1982-1986.
• Mahlûf, Muhammed. Şeceretü’n-nûri’z-zekiyye fî ṭabaḳāti’l-Mâlikiyye. thk. Abdülmecîd Hayâlî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• Mâlikî, Ebû Bekir Abdullah b. Muhammed. Riyâżü’n-nüfûs. thk. Beşîr Bekkûş. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1414/1994.
• Massignon, Louis. Essai sur les Origines de Lexique Technique de la Mystique Musulmane. Paris: Paul Geuthner, 1922.
• Massignon, Louis. Essay on the Origins of the Technical Language of Islamic Mysticism. çev. Benjamin Clark. Notre Dame, Indiana: University of Notre Dame Press, 1997.
• Massignon, Louis. Kitâb al-Ṭawâsîn. Paris: Paul Geuthner, 1913.
• Mütercim Âsım Efendi. el-Okyânûsü’l-basît fî tercemeti’l-Kāmûsi’l-muhît: Kâmûs Tercümesi. nşr. Mustafa Koç - Eyyüp Tanrıverdi. 6 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2013.
• Nemerî, İbn Abdülber. el-Ḳaṣd ve’l-ümem fi’t-taʿrîf bi-uṣûli ensâbi’l-ʿArab; el-İnbâh ʿalâ ḳabâʾili’r-ruvât. Kahire: Mektebetü’l-Kudsî, ts.
• Nifferî, Abdülcebbâr. Mevâkıf. nşr. Nurullah Koltaş - Orkhan Musakhanov. İstanbul: Büyüyenay Yayınları, 2017.
• Öngül, Ali. “Ebü’l-Arab”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/293. Ankara: TDV Yayınları, 1994.
• Özköse, Kadir. Afrika Tasavvuf Araştırmaları. Trabzon: Kalem Yayınevi, 2019.
• Özköse, Kadir. Endülüs ve Afrika’da Tasavvuf Kültürü. Trabzon: Kalem Yayınevi, 2019.
• Ramli, Harith Bin. “The Sālimiyya and Abū Ṭālib al-Makkī: The Transmission of Theological Teachings in a Basran circle of mystics”. Les maîtres soufis et leurs disciples des IIIe-Ve siècles de l'hégire (IXe-XIe): Enseignement, formation et transmission. ed. Geneviève Gobillot & Jean-Jacques Thibon. 101-129. Damas-Beyrouth: Presses de l’Ifpo, 2012.
• Reinert, Benedikt. Die Lehre vom Tawakkul in der Klassischen Sufik. Berlin: De Gruyter, 1968.
• Renard, John. Ibn ʻAbbād of Ronda: Letters on the Sūfī Path. New York: Paulist Press, 1986.
• Sakalî, Ebü’l-Kāsım Abdurrahman b. Muhammed. Kitâbu’ş-şerh ve’l-beyân li mâ eşkele min kelâmî Sehl. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Köprülü, 727, 154a-206a.
• Sakalî, Ebü’l-Kāsım Abdurrahman b. Muhammed. Kitâbu’ş-şerh ve’l-beyân li mâ eşkele min kelâmî Sehl. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 1623, 1a-42a.
• Sakalî, Ebü’l-Kāsım Abdurrahman b. Muhammed. el-Envār fî ‘ilmi’l-esrār ve makāmāti’l-ebrār. thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1421/2000.
• Sakalî, Ebü’l-Kāsım Abdurrahman b. Muhammed. ed-Delāle ‘alellāh. thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1422/2001.
• Sem‘ânî, Abdülkerîm b. Muhammed. el-Ensâb. nşr. Abdullah Ömer el-Bârûdî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cinân, 1408/1988.
• Sezgin, Fuat. Geschichte des arabischen Schrifttums. 17 Cilt. Leiden: Brill, 1967-2015.
• Sezgin, Fuat. Târîhu’t-türâsi'l-Arabî. çev. Mahmûd Fevzî Hicâzî. 8 Cilt. Riyad: Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suud el-İslâmiyye, 1403/1983.
• Sezgin, Fuat. Arap-İslâm Bilimleri Tarihi. İstanbul: Prof. Dr. Fuat Sezgin İslam Bilim Tarihi Araştırmaları Vakfı, 2015.
• Sobieroj, Florian. Ibn-Ḥafīf aš-Šīrāzī und seine Schrift zur Novizenerziehung (Kitāb al-iqtiṣād). Beyrut: Franz Steiner Verlag, 1988.
• Steingass, Francis Joseph. Persian-English Dictionary. London: Routledge & Kegan Paul, 1963.
• Sülemî, Ebû Abdirrahman. Târîhu’s-sûfiyye. thk. Muhammed Edîb el-Câdir. Dımaşk: Dâru Nînevâ, 2015.
• Tunç, Cihat. Sahl b. ʻAbdallāh at-Tustarī und die Sālimīya Übersetzung und Erläuterung des Kitāb al-muʻāraḍa. Bonn: Rheinische Friedrich-Wilhelms-Universität, Doktora Tezi, 1970.
• Tunç, Cihat. “Sâlimiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/50-51. Ankara: TDV Yayınları, 2009.
• Turtûşî, Ebû Bekir Muhammed b. Velîd. Sirâcü’l-mülûk. thk. Muhammed Fethi Ebû Bekir. 2 Cilt. Kahire: ed-Dâru’l-Mısriyyetü’l-Lübnâniyye, 1414/1994.
• Türer, Osman. “Ebû Nuaym el-İsfahânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/201-204. Ankara: TDV Yayınları, 1994.
• Tüsterî, Sehl b. Abdillah. Kitâbu’l-Muʿâraża ve’r-red ʿalâ ehli’l-fıraḳ ve ehli’d-daʿâvâ fi’l-aḥvâl. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Köprülü, 727, 206a-243b.
• Tüsterî, Sehl b. Abdillah. el-Muʿâraża ve’r-red ʿalâ ehli’l-fıraḳ ve ehli’d-daʿâvâ fi’l-aḥvâl. thk. Muhammed Kemal İbrâhim Ca‘fer. Kahire: Dâru’l-İnsân, 1980.
• Uludağ, Süleyman. “Behlûl-i Dânâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/352-353. Ankara: TDV Yayınları, 1992.
• Venşerîsî. el-Miʿyârü’l-muʿrib ve’l-câmiʿu’l-muġrib ʿan fetâvâ ʿulemâʾi İfrîḳıyye ve’l-Endelüs ve’l-Maġrib. nşr. Muhammed Hacî. 13 Cilt. Rabat: Vizâretü’l-Evkâf - Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1401/1981.
• Yâkūt el-Hamevî. Muʿcemü’l-büldân. 5. Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1397/1993.
• Yazaki, Saeko. Ebû Tâlib el-Mekkî’de Tasavvuf. çev. İrfan Kelkitli. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2016.
• Ziriklî, Hayreddin. el-Aʿlâm: Ḳāmûsü terâcim. nşr. Züheyr Fethullah. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 2002.