İ‘câzü’l-Kur’an Çalışmalarının Dilbilimsel Tefsir’e Etkisi –Keşşâf Örneği–

Yıl 2021, Cilt: 8 Sayı: 1, 203 - 226, 15.03.2021

Havva Özata

https://doi.org/10.51702/esoguifd.854241

Öz

Kur’an’ın doğru anlaşılmasında önemli bir konuma sahip olan dilbilimsel tefsir çalışmaları çok erken bir dönemde ortaya çıkmış ve etkinliğini modern döneme kadar sürdürmüştür. Bu uzun süreç içerisinde dilbilimsel tefsir faaliyetleri hiç şüphesiz standart, tekdüze devam etmemiş çeşitli tarihsel ve kültürel olguların etkisiyle teknik açıdan ve içerik olarak farklılaşmıştır. Bu farklılaşmanın ortaya konulması, dilbilimsel tefsir faaliyetlerinin üst üste gelen bir bilgi yığınını oluşturmadığını aksine bu faaliyetlerin sürekli bir gelişim içerisinde olduğunu göstermesi açısından önem arz etmektedir. Bu bağlamda dilbilimsel tefsirde bir değişim ve farklılaşmaya neden olması bakımından i‘câzü’l-Kur’an çalışmaları dikkate şayandır. Bu çalışmada i‘câzü’l-Kur’an etkisiyle ortaya çıkan ilgili değişimin boyutu ve niteliği üzerinde durulmaktadır. Bu minvalde i‘câzü’l-Kur’an hakkında genel bilgiler verildikten sonra meâni’l-Kur’an formatında kaleme alınan Zemahşerî’nin Keşşâf tefsiri üzerinde, bahsi geçen farklılaşmanın izleri tespit edilmeye çalışılacak ve özellikle söz konusu tefsir ilk dönem dilbilimsel tefsirler ile mukayeseli olarak incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Dilbilimsel Tefsir, Kur'an'ı Kerim, İ‘câzü’l-Kur’an, Zemahşerî, Keşşâf

The Effect of I‘jāz al-Qur’an Studies on Linguistic Tafsīr -al-Kashshāf Example-

Öz

Linguistic commentaries on the Qur’an, which have played an important role in understanding the Qur’an, emerged very early times; and this scholarly activity has continued until the modern period. In this long period of time, this scholarly activity has undoubtedly not continued to be standard and uniform, but has differed technically and in terms of content due to various historical and cultural facts. The examination of this differentiation is important in terms of showing that the linguistic commentary activities do not constitute an overlapping mass of knowledge, on the contrary, they are in a continuous development. In this context, studies on i‘jāz al-Qur’an are remarkable as they have caused a change and differentiation in linguistic commentaries. This study focuses on the extent and nature of the relevant change that emerged with the effect of i‘jāz al-Qur’an. In this respect, after a general introduction to i‘jāz al-Qur’an, the traces of the aforementioned differentiation will be determined by following the commentary of al-Zamakhsharī, which was written in the format ma‘ānī al-Qur’an. In addition, the relevant commentary will be examined in comparison with the first period linguistic commentaries.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, Linguistic Tafsīr, al-Qur’ān, I‘jāz al-Qur’ān, Zamakhsharī, al-Kashshāf

Kaynakça

• Abbas, F. Hasan. İ’câzü’l-Kur’âni’l-Mecîd . Amman: Dâru’n-Nefâis, 2016.
• Ahfeş, Ebu’l-Hasen el-Evsat. Meâni’l-Kur’ân. thk. Huda Muhammed Karâ‘. 2 Cilt. Kâhire: Mektebetü’l-Hancî, 1990.
• Altundağ, Mustafa. Ali b. Faddal el-Mücaşi‘i’nin "Nüketü Meâni’l-Kur’ân" İsimli Eserinin Tahlili ve Tenkitli Neşri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1994.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib. İ‘câzü’l-Kur’ân. thk. Seyyid Ahmed Sakr. Kâhire: Dâru’l-Ma‘ârif, 2009.
• Boyalık, M. Taha. Abdülkâhir Cürcânî’nin Sözdizimi Teorisi ve Tefsir Geleneğine Etkisi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Boyalık, M. Taha. el-Keşşâf Literatürü (Zemahşerî’nin Tefsir Klasiğinin Etki Tarihi). İstanbul: TDV Yayınları, 2019.
• Cündioğlu, Dücane. Sözlü Kültürden Yazılı Kültür’e Anlam’ın Tarihi. İstanbul: Kapı Yayınları, 5. Basım, 2014.
• Cüveynî, Mustafa es-Savî. Menhecu’z-Zemahşerî fî tefsiri’l-Kur’ân ve beyani’l-i‘câzihi. Kâhire: Dâru’l-Ma‘ârif, ts.
• Dayf, Şevkî. el-Belâga Tetavvur ve Târîh. Kâhire: Dâru’l-Ma‘ârif, 9. Basım, ts.
• Ebüssuûd Efendi. İrşâdü’l-Akli’s-Selîm. 9 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Mushaf, ts.
• Ferrâ, Yahyâ b. Ziyad. Müşkilü i‘râbi’l-Kur’ân ve meânihi. thk. Muhammed b. İdris eş-Şa’bani. b.y.: Dâru’s-Sahabe li’t-Türas, 2006.
• Hattâbî, Ebû Süleymân Hamd b. Muhammed. Beyânu i‘câzi’l-Kur’ân. (Selâsü resâil’in içinde). thk. Muhammed Ahmed Halefullah, Muhammed Zaglûl Selâm. Kâhire: Dâru’l-Ma‘ârif, 8. Basım 2015.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim. Tefsiru garibi’l-Kur’ân. thk. Seyyid Abbas Ahmed Sakr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1978.
• İsfahânî, Ebu’l-Kâsım Râgıb. Mukaddimetü câmiʿi’t-tefâsîr mea‘ tefsîri’l-Fâtiha ve metâli‘i‘l-Bakara. thk. Ahmed Hasan Ferhât. Kuveyt: Dâru’d-Da‘vet, 1405/1984.
• İsfahânî, Ebu’l-Kâsım Râgıb. Müfredâtü elfâzi’l-Kurʾân. thk. Safvan Adnan Dâvûdî. Beyrut: Dâru’ş-Şâmiyye, 2009.
• Mübârek, Mâzin. el-Mûcez fî târihi’l-belâga. b.y.: Dâru’l-Fikr, ts.
• Nehhâs, Ebû Cafer. İ‘râbü’l-Kur’ân. thk. Seyh Halid el-Ali. Beyrut: Dâru’l-Ma‘arife, 2008.
• Rummânî, Ebu’l-Hasen Alî b. Îsâ b. Alî. en-Nüket fî İ‘câzi’l-Kur’ân. (Selâsü resâil’in içinde). thk. Muhammed Ahmed Halefullah, Muhammed Zaglûl Selâm. Kahire: Dâru’l-Maârif, 8. Basım 2015.
• Taşdelen, Hasan. “Belâgat İlmi ve Tarihi”. İslam Medeniyetinde Dil İlimleri Tarih ve Problemler. ed. İsmail Güler. 215-305. İstanbul: İSAM Yayınları, 2015.
• Zeccâc, Ebû İshâk. Meâni’l-Kur’ân ve i‘râbuhu. thk. Ahmet Fethi Abdurrahman. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2007.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf an hakâʾikı gavâmizi’t-tenzîl ve ‘uyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-teʾvîl. thk. Muhammed Abdü’s-Selâm Şâhin. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.