Fahreddin Er-Râzî’nin Kelam-Felsefe ve Tasavvuf Arasındaki Düşünsel Gelgitleri

Yıl 2022, Cilt: 9 Sayı: 1, 190 - 212, 15.03.2022

Ruhullah Öz

https://doi.org/10.51702/esoguifd.1038908

Öz

Nevi şahsına münhasır bir düşünür olan Fahreddin er- Râzî, disiplinler arası özgün düşünceleri ile ön plana çıkmıştır. O, öğrenmeyi transkripsiyon bir gereklilik olarak görmüş, keyfiyet ve kemiyetine bakmaksızın birçok alanda eser telif etmiştir. Râzî’nin en fazla iştigal ettiği disiplinlerin başında kelam, felsefe ve tasavvuf gelmektedir. Kelam yaparken felsefî bahisleri araştırmış meramını anlatmak için de tasavvuf literatüründen yararlanmıştır. Yaşadığı bu değişim ve dönüşüm hem düşüncelerine hem de eserlerine yansımıştır. Râzî’nin yaşadığı bu düşünsel gelgitler, farklı şekillerde yorumlanmıştır. Kimine göre birer sentez, kimine göre de hakikati keşfetme arayışıdır. Çalışmamızda Râzî’nin düşünsel gelgitleri üç ana başlık altında incelenmiştir.
Birincisi kelamcı Râzî’dir. Düşünce hayatına kelam ile başlayan Râzî, ilgi alanları genişleyip kelam nosyonu bir üst düzeye ulaşınca dek kelamcı kimliğini korumuştur. Felsefe ile tanışması sonrasında kelama felsefi bahisleri katarak felsefî kelam devrini başlatmıştır. Artık birçok kelamî konu felsefî zaviyeden tahlil edilir olmuştur. Çalışmamızda Râzî’nin kelamcı kimliği, kelamcı Râzî başlığı altında araştırılmıştır.
İkincisi felsefeci Râzî’dir. Râzî’nin felsefeciliği, İbn Sînâ ve meşşâî felsefe ile tanışması neticesinde oluşan bir inşadır. O bu süreçte kelamdan çok felsefe yapmış, kelama da felsefî bir hüviyet kazandırmıştır. Felsefesi daha çok tahlil, tenkit ve açılıma dayalıdır. Râzî’nin felsefeci yönü, felsefeci Râzî başlığı altında irdelenmiştir.
Üçüncüsü tasavvufçu Râzî’dir. Kelamcı Râzî’nin tasavvufla ilişkisi araştırılmaya değer bir konudur. Zira her iki düşünce tarzı hem epistemolojik hem de ontolojik açıdan birbirinden oldukça farklıdır. Var olan metodolojik farktan dolayı birçok kelamcı tasavvufa, tasavvufçu da kelama uzak durmuştur. Oysa Râzî kelâmî problemleri temellendirirken tasavvuftan yararlanmayı ihmal etmemiştir. Râzî’nin tasavvufla ilişkisi tasavvufçu Râzî başlığı altında tartışılmıştır. Neticede her bir disiplin durağında bir yönüyle değişen, gelişen ve daha da yükselen Râzî’nin interdisipliner bir kimliğe sahip olduğu tesbit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kelam, Felsefe, Tasavvuf, Düşünce, Fahreddin er-Râzî.

Fakhr al-Dīn al-Rāzī's Intellectual Evolution in Kalām, Philosophy and Sufism

Öz

Fakhr al-Dīn al-Rāzī is a thinker with original thoughts in various scholarly domains. He considered learning all kinds of knowledge as a must and hardly treated disciplines differently in this respect. He produced works in many fields. He used the knowledge obtained from different branches of science to explain the truth.
Among the disciplines that al-Rāzī was heavily engaged in are kalām, philosophy and Sufism. He sometimes adopted a philosophical point of view, sometimes investigated philosophical issues as a theologian and at other times used Sufi terminology to explain what he meant. The evolution of his intellectual world was reflected in both his thoughts and works. This intellectual experienced by al-Rāzī is interpreted in different ways. Some consider it as a synthesis, while others think that it is a quest to discover the truth. In our study, al-Rāzī’s intellectual shifts were examined under three major headings.
The first is al-Rāzī, as the theologian. The basic thoughts of this identity are based on his farther Ziya al-Din Umar, an Ashʿarite theologian, and the environment in which he lived. Introducing philosophical debates into kalām, al-Rāzī became a pioneer in the era of philosophical theology, thereby leading to the analysis of many theological issues through a philosophical lens. With his philosophical theology, al-Rāzī converged to philosophers with respect to issues in which al-mutaqaddimīn differed from the theologians. In our study, the theological identity of al-Rāzī was investigated under the title of al-Rāzī, the theologian.
The second is al-Rāzī, as the philosopher. Al-Rāzī’s philosophy is a construct formed because of his intellectual contact with Avicenna and the peripatetic tradition. Although he criticized both the peripatetic philosophy and Avicenna, he was more deeply involved in philosophy than in theology. Using the arguments he borrowed from philosophy, he gave a philosophical identity to kalām. The philosophical aspects of al-Rāzī were addressed under the heading of al-Rāzī, the philosopher.
The third is al-Rāzī, as the Sufi. It is hard to explain how al-Rāzī combined theology and Sufism, which are two areas distant from each other, in the same pot of thought. Al-Rāzī, made sure to benefit from the terminology of Sufism while seeking ground for some theological problems. The present study revealed that al-Rāzī, who changes, develops, and rises in one aspect in the eyes of researchers at each disciplinary stop, has an interdisciplinary identity.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Philosophy, Sufism, Thought, Fakhr al-Dīn al-Rāzī.

Kaynakça

• 'Ureybî, Muhammed el-. el-Müntelakâtü'l-fikrî inde Fahreddîn el-Râzî. Beyrut: Dâru'l-fikr el-Lübnanî, 1996.
• Abdulhamîd, Mahmud. el-Munkizu mine’d-delal ve şerhuhu. çev. Salih Uçan. İstanbul: Kayıhan 1985.
• Abdulhamid, Muhsin. er-Râzî müfessiren. Bağdat: Dâru'l-hurriyye, 1974.
• Altaş, Eşref. "İbn Sina Felsefesi ve Eş’ariyye Kelâmı Arasında Fahreddin er-Râzî’nin Yöntemi". Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/36 (2009), 135-150.
• Altaş, Eşref. "13. Yüzyıl Felsefesinde Fahreddin er-Râzî’nin Mirası". Uluslararası 13. Yüzyılda Felsefe Sempozyumu Bildirileri ed. Murat Demirkol-M. Enes Kala. 12-26. Ankara: Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Yayınları 2013.
• Arıcı, Mustakim. Fahreddin Razi Sonrası Metafizik Düşünce. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Arvas, Hamdullah. Kelâm'da Hak Düşüncesi: Hak Metafiziğinin İlkleri. Ankara: Fecr Yayınları, 2021.
• Ayman, Shihadeh. "Gazzâlî’den Razi’ye 2/12. Yüzyılda Felsefi Kelamda Yeni Gelişmeler". çev. Bilal Taşkın. Kelam Araştırmaları Dergisi 14/1 (2016), 240-278.
• Bağdadî, Muhammed. el-Kaza ve'l-kader. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-arabî, 1990.
• Câbirî, Muhammed Âbid. Arap Aklının Oluşumu. çev. İbrahim Akbaba. İstanbul: İz Yayıncılık, 1997.
• Cabirî, Muhammed Abid el-. Arap–İslam Kültürünün Akıl Yapısı. çev. Burhan Köroğlu vd. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 1999.
• Cengiz, Yunus. "Nefs Çözümlemesi Açısından Fahreddin er-Razi’nin İbn Sina İle İlişkisi ". Uluslararası İmam Eş’ari ve Eş’arilik Sempozyumu Bildirileri. ed. Cemalettin Erdemci-Fadıl Ayğan. 428-453. İstanbul: Beyan Yayınları, 2015.
• Corbin, Henry. İslam Felsefesi Tarihi İbn Rüşd’ün Ölümünden Günümüze. çev. Ahmed Arslan. İstanbul: İletişim Yayınları, 2010.
• Çubukçu, İbrahim Agah. Gazzâlî ve Şüphecilik İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1996. Efendi, Taşköprüzâde Ahmed. Mevzû`âtü’l-`ulûm. çev. Taşköprüzâde vd. İstanbul Darü’s-Saâde, 1313.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-. el-Mustasfâ min ilmi'l-usûl. çev. Yunus Apaydın. Kayseri: Rey Yayıncılık, 1994.
• Grıffel, Frank. Gazzâlî’nin Felsefi Kelamı. çev. İbrahim H. Güçer. İstanbul: Klasik Yayınları, 2009.
• Güngör, Erol. İslam Tasavvufunun Meseleleri. İstanbul: Ötüken Neşriyat 2004.
• Haldûn, Abdurrahman b. Mukaddime. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2006.
• Hanefi, Hasan. İslami Araştırmalar. çev. İbrahim Aydın Durusoy. İstanbul: İnsan Yayınları, 1994.
• Hanoğlu, İsmail. "Kitabü’l-mulahhas fi’l-Mantık ve’l-Hikme Bağlamında Fahreddin er-Razi ve İslam Felsefesi". Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/20 (2011), 171-192.
• Hemevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkūt b. Abdillâh Yâkût el-. Mucemu’l-udebâ thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dâru'l-Garb el-İslamî, 1993.
• Horten, Max. "Felsefe". İslam Ansiklopedisi. 540-548. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1948.
• Hulayf, Fethullah. Fahreddin Râzî. Amman: Mevsûâtu'l-hadâreti'l-İslamiyye, 1989.
• İbn Ebû Usaybia, Ebü’l-Abbâs Muvaffakuddîn Ahmed b. el-Kāsım b. Halîfe b. Yûnus es-Sa‘dî ʿUyûnü’l-enbâʾ fî ṭabaḳāti’l-eṭıbbâʾ. thk. Amir en-Neccar. Kahire: Dâru’l-Meârif, 1996.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn Abdisselâm el-Harrânî. Derʾü teʿârużi’l-ʿaḳl ve’n-naḳl. thk. Muhammed Reşad Salim. Medine: Camiat'ül-İmam Muhammed b. Suûd, 1991.
• İbnü'l-İmâd, Ebü’l-Felâh Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed. Şeẕerâtü’ẕ-ẕeheb fî aḫbâri men ẕeheb. thk. Abdulkadir Arnavutî-Mahmud Arnavutî. Beyrut: Dâru İbn Kesir, ts.
• Macit, Fahri. İslam Felsefesi Kelam ve Tasavvufuna Giriş. Şahin Filiz, 2008.
• Mutahhari, Murtaza. Felsefe Dersleri. Ahmet Çelik, 1995.
• Nasr, Seyyid Hüseyin. "Fahreddin Râzî". çev. Burhan Köroğlu. İslam Düşünce Tarihi. ed. M.M. Şerif. 801-810. İstanbul: İnsan Yayınları, 1996a.
• Nasr, Seyyid Hüseyin. The Islamic Intellectual Tradition in Persia. ed. Mehdi Amin Razavi Aminrazavi, London: Curzon Press, 1996b.
• Rahman, Fazlur. İslâm. çev. M. Hayri Kırbaşoğlu-Alparslan Açıkgenç. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2008.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-. el-Mebâhis’ul-meşrikiyye fi 'ilmi'l-ilâhiyat ve'-tabiiyyât. thk. Muhammed Mu’tasım Billah el- Bağdadi. Tahran: Menşûratü Zevi’l-Kurba, 1329.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-. Mantıku'l-mulahhâs. thk. Ahmed Feramrez Karamliki-Edine Asğari Najad. Tahran İntişarat İmam Sadık, 1381.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-. Şerhu’l-işârât ve’t-tenbihât. Tahran: Müessesetü’s-Sadık, 1415.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-. İtikâdâtu fırakı’l-müslimîn ve’l-müşrikîn. ed. Ali Samî en-Neşşâr, Mısır: Mektebetü’n-Nahde, 1938.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-. Kitabu'n-nefs ve'r-ruh. İslamâbâd: Ma'sumî, 1968.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-. el-Metâlibü'l-âliye mine'l-ilmi'l-ilâhî. thk. Ahmed Hicazî es-Seka. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-arabî, 1978a.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-. Kelama Giriş (el-Muhassal). çev. Hüseyin Atay. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1978b.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-. el-Erba’în fi usûli’d-dîn. thk. Ahmed Hicazî es-Seka. Kahire: Mektebetü Külliyati’l-Ezheriyye, 1986.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-. Münazarâtü Fahreddin er-Râzî fi Mâveraü'n-Nehir. thk. Ârif Tâmir. Beyrut: Müessesetü İzzü’d-Dîn, 1992.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-. el-Mahsûl fi İlmi usûli’l-Fıkh. thk. Adil Ahmed Abdulmevcûd. Kahire: el-Mektebetü’l-Mısriyye, 1999.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-. Mefâtîhu’l-gayb. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 2005.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-. el-Meâlim fi usûli’d-dîn. ed. Nizar Hammâdî, Amman: Dâru’l-fetih, 2010.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-. Esrârü’t-tenzîl ve envarü’t-te’vîl. thk. Mahmud Ahmed-Muhammed-Baba Şeyh Ömer-Salih Muhammed Abdulfettah. Beyrut: Dâr’ü’l-Marife, 2011.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-. Nihâyetü’l-‘ukûl fi dirâyeti’l-usûl. thk. Saîd Abdullatîf Fûde. Beyrut: Dârü’z-Zehair, 2015.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-. en-Nübüvvât ve mâ yeteallekû bihâ Beyrut Mektebetu'l-kulliyâti'l-Ezheriyye, ts.
• Râzî , Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-. Muhassalü efkâri’l-mütekaddimîn ve’l-müteahhirîn min’l-'ulemâ ve’l-hükemâ ve’l-mütekellimîn. thk. Taha Abdurraûf Sa’d. Kahire: Mektebetü’l-külliyeti’l-Ezheriyye, ty.
• Râzî, Ebu Abdullah Muhammed b. Ömer Fahreddin er-. Levâmiü’l-beyyinât an şerhi esmaillahi ve's-sıfât. thk. Seyyid Muhammed Bedreddîn Ebu Firâs el-Halebî. Mısır: el-Matbaatü’ş-Şerkiyye, 1323.
• Safedi, Salahaddin Halil b. Aybeg. el-Vafi bi’l-vafiyât. Beyrut: Dâru İhya et-Turas el-Arabi, 2000.
• Sancar, Faruk. "İtikâdâtu fırakı’l-Müslimin ve’l-Müşrikin ve el-Milel ve’n-Nihal Literatüründeki Yeri". Kelam Arştırmaları Dergisi 7/1 (2009), 131-148.
• Sancar, Faruk. Kelam-Tasavvuf Tartışmaları. Ankara: Sarkaç Yayınları, 2011.
• Sübkî , Abdulvahab b. Ali Taceddîn es-. Tabakâtü’ş-Şafiiyye. Beyrut: Dâru’l-Meârif, 1992.
• Şehrezûrî, Şemseddin Muhammed b. Mahmûd. Târîhu’l-hükemâ: Nüzhetü’l-ervâh ve ravzatü’l-efrâh. Trablus: Cemiyyetü’d-da‘veti’l-İslâmiyye el-âlemiyye, 1988.
• Şerif, M. M. "İslam Düşünce Tarihi". çev. Kasım Turhan. Yunan Düşüncesi. ed. M. M. Şerif. 115-131. İstanbul: İnsan Yayınları, 2014.
• Türkel-Küyer, Mübahat. "İbn Sina ve Mistik Denen Görüşleri". İbn Sina Doğumunun Bininci Yılı Armağanı. ed. Aydın Sayılı. 49-92. İstabnul Türk Tarih Kurumu, 2000.
• Türker, Ömer. "Tehafüt Tartışmaları Bir Gelenek Sayılabilir mi?". Uluslararası Hocazade Sempozyumu Bildirileri. ed. Tevfik Yücedoğru vd. 203-210. Bursa Bursa Büyük Şehir Belediyesi Yayınları, 2013a.
• Türker, Ömer. "Kelâm ve Felsefe Tarihinde Fahreddin er-Râzî". İslam Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddîn er-Râzî. ed. Ömer Türker-Osman Demir. 17-42. İstanbul: İSAM, 2013b.
• Uludağ, Süleyman. Fahrettin Râzî. İstanbul: Harf Yayınları, 2014.
• Ülken, Hilmi Ziya. İslam Düşüncesi Türk Düşüncesi Tarihi Araştırmalarına Giriş. İstanbul Doğu Batı Yayınları, 2000.
• Watt, W.Montgomery. Muslim-Christian Encounters. New York: Revivals, 1991.
• Yüce, Abdulhakim. Razi’nin Tefsirinde Tasavvuf. İzmir: Çağlayan yayınları, 1996.
• Zehebî , Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-. Târîḫu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-ṭabaḳātü’l-meşâhîr ve’l-aʿlâm. thk. Ömer Abdusselam et- Tedmurî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, 1990.
• Zerkân, Muhammed Salih ez-. Fahreddîn er-Râzî ve arâühü’l-Kelamiyye ve’l-Felsefiyye. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1963.