Tasavvufta Yaratıcı Muhayyile Unsuru Olarak Himmet

Yıl 2022, Cilt: 9 Sayı: 1, 392 - 413, 15.03.2022

Betül İzmirli

https://doi.org/10.51702/esoguifd.1049136

Öz

Bu makale tasavvuf düşüncesinde yaratıcı muhayyile ögesi olarak himmeti ele almıştır. Himmet en genel mânasıyla yetkin insandaki ilâhî enerjidir. Niyet, azim, kasd, cemˊiyyet, nefes gibi terimler de himmete yakın anlamda kullanılır. Himmet, Muhyiddîn İbnü’l-Arabî’nin yorum ve değerlendirmeleriyle semantik değişime uğramış ve insanın yaratıcılık yönünü ifade eden bir ıstılah hâline gelmiştir. Buna göre yetkin insan himmetiyle bir şeyler meydana getirebilir, zihninde hayâl ettiği şeyi dış dünyada var edebilir. Dolayısıyla himmetten yaratıcı muhayyilenin bir unsuru şeklinde bahsedilmeye başlanmıştır. Başta, ârif ve velî gibi tasavvuf ehlinin bir tasarrufu olarak görülen bu unsur, zamanla menkıbelerde sıklıkla tekrarlanan bir motife dönüşmüştür. Buralarda velîlerin, himmetlerini mânevî yardım, feyiz, bereket, hayra kapı açmak, şerri engellemek gibi birçok hususta kullandıkları görülür. Çalışmanın, klasik bir kavram analizi olmaktan ziyade özellikle himmet teriminin tarihsel süreçteki telakki biçimlerini tayin etmek bakımından önemli ve orijinal olduğu kanaatindeyiz. Konu fenomenolojik yaklaşım mantığıyla ele alınmış, bazı kavramların detaylı tahlili için ise kavram analizi yönteminden istifade edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Küllî Yaratma, Cüz’î Yaratma, Yaratıcı Muhayyile, Himmet, Muhyiddîn İbnü’l-Arabî.

al-Himmah [Concentration] as the Element of Creative Compositive Imagination [Mukhayyilah] in Sūfīsm

Öz

This article has addressed al-himmah [concentration] as the element of creative compositive imagination [mukhayyilah] in the thought of sūfīsm. Himmah is the divine energy in a mature human [al-insān al-kāmil]. Terms such as niyyah [intention], azeem, qasd, jamˊiyyah [aggregation], nafas [breath] are also used in the sense of himmah. Himmah has been exposed to semantic changes with Muhyī al-Dīn Ibn al-Arabī’s comments and evaluations. It has become a word that expresses the direction of creativity of human. Accordingly, the mature human may form something with himmah and may create in the outer world of what it is in her/his mind. Therefore, it has been started to be mentioned in the form of an element of mukhayyilah. This element is seen as an authority of ahl al-tasawwuf such as āref [gnostic] and walī [sufi saint], has frequently turned into a repeated motif in manqabat [sufi stories]. It is seen that they use their himmah in many aspects such as spiritual help, barakah [blessing], incentive to goodness, the prevention of all evil. The study is not a concept analysis in the classic manner. We are in the opinion that it is important and genuine in terms of determining the forms of himmah term in the historical process. The subject is discussed with the logic of the phenomenological approach. The concept analysis method has been used for the detailed analyze of some concepts.

Anahtar Kelimeler

Sufism, The Creativity of God, The Creativity of Human, Creative Mukhayyilah [Compositive Imagination], Himmah [Concentration], Muhyī al-Dīn Ibn al-Arabī.

Kaynakça

• Afîfî, Ebu’l-Alâ. Fusûsu’l-Hikem Okumaları İçin Anahtar. terc. Ekrem Demirli. İstanbul: İz Yayıncılık, 3. Baskı, 2006.
• Afîfî, Ebu’l-Alâ. Muhyiddîn İbnu’l-Arabî’nin Tasavvuf Felsefesi. çev. Mehmet Dağ. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1975.
• Attâr, Ferîdüddîn Nîşâburî. Tezkiretü’l-evliyâ, trc. Muhammed el-Asîlî el-Vastânî eş-Şâfiî. thk. Muhammed Edîb el-Câder. Dımaşk: y.y., 1429/2008.
• Ayverdi, İlhan. Misalli Büyük Türkçe Sözlük. 3 cilt. İstanbul: Kubbealtı Neşriyat, 2. Baskı, 2006.
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. İstanbul: Ağaç Kitabevi Yayınları. 5. Basım, 2009.
• Cevherî, İsmâil b. Hammâd. es-Sıhâh: Tâcü’l-lüga ve sıhahü’l-Arabiyye. thk. Ahmed Abdülgafûr Attâr. 7 cilt. Beyrût: Darü’l-İlm li’l-Melâyin. 1990.
• Cevziyye, İbn Kayyim. Medâricü’s-sâlikîn beyne menâzili iyyâke naˊbüdü ve iyyâke nestaîn. 3 cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-Ilmiyye, ts.
• Chittick, William. Sufi’nin Bilgi Yolu: İbn-i Arabî’nin Metafiziğinde Hayal. çev. Ömer Saruhanlıoğlu, İstanbul: Okuyan Us Yayınları, 2. Basım, 2018.
• Cîlânî, Abdülkerîm b. İbrâhîm. el-İnsânü’l-kâmil fi mârifeti’l-evâhir ve’l-evâil. 2 cilt. Mısır: Matbaatu Cemâzî, ts.
• Corbin, Henry. Bir’le Bir Olmak: İbn Arabi Tasavvufunda Yaratıcı Muhayyile. çev. Zeynep Oktay. İstanbul: Pinhan Yayıncılık, 2. Basım, 2015.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed es-Seyyid eş-Şerîf. Muˊcemü’t-taˊrifât. thk. Muhammed Sıddîk el-Minşâvî. Kāhire: Dârü’l-Fazîle, ts.
• Demirci, Mehmet. “Hazret”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 1998, 17/146-147.
• Demirci, Mehmet. “Himmet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1998, 18/56-57.
• Durusoy, Ali. “Hayal”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1998, 17/1-3.
• Ebû Zeyd, Nasr Hâmid. Sufi Hermenötik. çev. Semih Ceyhan, İstanbul: Mana Yayınları, 2018.
• Enîs, İbrâhîm ve diğerleri. el-Muˊcemü’l-vasît. Kāhire: Mecmau’l-Lügati’l-Arabiyye, 2004.
• Freedman, William. “Edebi Motif: Bir Tanım ve Değerlendirme”. çev. Funda Özşener. Yedi: Dokuz Eylül Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Dergisi, 2 (2009), 61-66.
• Gawain, Shakti. Yaratıcı İmgeleme. çev. Semra Ayanbaşı. İstanbul: Akaşa Yayın, 1999.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. Eyyühe’l-veled. b.y.: Dârü’l-Minhâc, ts.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. İḥyâu ulûmi’d-dîn. 4 cilt. Kāhire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, ts.
• Hakîm, Suad. İbnü’l-Arabî Sözlüğü. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2005.
• Herevî, Abdullah el-Ensârî Tabakātu’s-sûfiyye. thk. Muhammed Server Mevlâî. Tûs: Sehâmî-yi Âm, 1362.
• Herevî, Abdullah el-Ensârî. Tasavvufta Yüz Basamak: Menâzilü’s-sâirîn. çev. Abdurrezzak Tek. Bursa: Emin Yayınları, 2008.
• Herevî, Hâce Abdullah el-Ensârî, Sad Meydân, thk. Abdülhayy Habîbî, Tahrân: Dünyâ-yi Kitâb, 1375.
• İbn Manzûr, Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-Arab. 15 cilt. Beyrût: Dâru Sâdır, ts.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddîn. Mevâkiu’n-nücûm ve metâliu ehilleti’l-esrâr ve’l-ulûm. Beyrût: el-Mektebetü’l-Asrıyye, ts.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddîn. el-Fütûhâtü’l-Mekkiyye. thk. Ahmed Şemsüddin. 10 cilt. Beyrût: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1420/1999.
• İsfahânî, Ebû Mansûr. Kitâbu Nehci’l-hâs. Şîrâz: Hankâh-ı Ahmedî Kütüphanesi, nr. 83, vr. 117-129.
• İsfahânî, Ebû Mansûr. Kitâbu Nehci’l-hâs. Tahran: Tahran Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, nr. 2919 f, 117-129.
• İzmirli, Betül. Tasavvufta Tipoloji: Semantik Analiz. Ankara: Araştırma Yayınları, 2019.
• Karataş, Turan. Ansiklopedik Edebiyat Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Perşembe Kitapları, 2001.
• Kâşânî, Abdürrezzâk. Letâifü’l-aˊlâm fi işâreti ehli’l-ilhâm. thk. Saîd Abdülfettâh, 2 cilt. Kāhire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısrıyye, 1995.
• Kâşânî, Abdürrezzâk. Muˊcemü ıstılâhâti’s-sûfiyye. thk. Abdü’l-Âl Şâhîn. Kāhire: Dârü’l-Inâd, 1413/1992.
• Kelâbâzî, Ebû Bekr Muhammed b. İshâk. Kitâbü’t-taarruf li mezhebi ehli’t-tasavvuf. thk. Arthur Arberry. Kāhire: Mektebetü't-Hâncî, 2. Basım, 1415 /1994.
• Konuk, Ahmed Avni. Füsûsu’l-Hikem Tercüme ve Şerhi. haz. Mustafa Tahralı-Selçuk Eraydın. 4 cilt. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 3. Basım, 2005.
• Kübrâ, Necmüddîn. Fevâihu’l-cemâl ve fevâtihu’l-celâl. thk. Yûsuf Zeydân. Kuveyt: Dâru Suâdi’s-Sabâh, 1993.
• Menâkıb-ı Hünkâr Hacı Bektâş-ı Veli: Vilâyetnâme. haz. Abdülbâki Gölpınarlı. İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 2019.
• Peker, Hidayet. “Fârâbî ve İbn Sina’nın Felsefelerinde Vahyin Kavramsal Muhtevası”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 17/1 (2008), 157-176.
• Penâhî, Mahîn. “Himmet: Burâk-ı Heft Vâdî-yi Sülûk”. Pejûheşhâyi Edebî 3 (Bahar 1383), 7-16.
• Rûmî, Mevlânâ Celâleddîn. Mesnevî-i Maˊnevî. çev. Derya Örs-Hicabi Kırlangıç. 6 cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.
• Sâıdî, Rahîm. Felsefetü’l-hayâl. Bağdat: Mektebetü Âdil, 2015.
• Schimmel, Annemarie. Tanrı’nın Yeryüzündeki İşaretleri. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2004.
• Serrâc, Ebû Nasr et-Tûsî. el-Lümaʿ. thk. Abdülhalîm Mahmûd-Tâhâ Abdülbâkī Sürûr. Mısır-Bağdat: Dârül’l-Kütübi’l-Hadîse-Mektebetü’l-Müsennâ, 1380/1960.
• Uludağ, Süleyman. “Cem’iyyet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1993, 7/331-332.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınevi. 2. Basım, 2005.
• Uysal, Enver. “Kindi Felsefesinde ‘Hayal Gücü’ Kavramı”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 22/2 (2013), 1-13.
• Yesevî, Hoca Ahmed. Dîvân-ı Hikmet. haz. Hayati Bice. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2005.
• Yeşilyurt, Etem. “Yaratıcılık ve Yaratıcı Düşünme: Tüm Boyut ve Paydaşlarıyla Kapsayıcı Bir Derleme Çalışması”. Opus Uluslararası Toplum Araştırmaları Dergisi. 15/25 (Mayıs 2020), 3874-3915.
• Zahavi, Dan. Fenomenoloji: İlk Temeller, çev. Seçim Bayazit, İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2019.