The Role of Reasons for Arabic Grammar in Language Teaching: An Example of the Ottoman Madrasa Curriculum

Yıl 2023, Cilt: 10 Sayı: 2, 518 - 538, 15.09.2023

Mehmet Emin Güzel

https://doi.org/10.51702/esoguifd.1289718

Öz

The need to protect Arabic, which was converted into a religious language with Islam, and to teach it to non-Arab individuals led to the early initiation of language studies. The studies of grammar did not limit themselves to the determination of grammar rules; they also encompassed the reasons behind linguistic phenomena. Since the first period, linguists have tried to place the rules of grammar on a rational basis with/FOR these reasons. Over time the ʿillas, which have become a part of naḥw science, have been used by linguists in language teaching. In this study firstly, the concept of ʿilla and the role of ʿillas in language teaching was focused on and then, the teaching language curriculum of Ottoman madrasas was examined in terms of ʿillas. Because these madrasas, where scholars were trained with the capacity to write works in Arabic despite not being their mother tongue, were role models in Arabic teaching. As a result of the research, it has been seen that ʿillas play a serious role in language teaching at intermediate and advanced level. The language teaching, which started with simple texts containing basic grammar rules in Ottoman madrasas, has been supplemented with advanced language teaching, which also covers the dialectical and philosophical ʿillas.

Anahtar Kelimeler

Arabic language and rhetoric, ʿIlm al-naḥw, ʿIllas of Arabic grammar, Language Teaching, Ottoman Madrasas

Nahiv İlletlerinin Arap Dili Öğretimindeki Rolü: Osmanlı Medrese Müfredatı Örneği

Öz

İslâmiyet’le birlikte din diline dönüşen Arapçanın korunması ve Arap olmayan Müslümanlara öğretilmesi ihtiyacı, dil çalışmalarının erken dönemde başlamasına neden olmuştur. Gramere yönelik çalışmalar, sadece kuralların tespitiyle sınırlı kalmamış; dilsel olguların neden ve gerekçelerini de kapsamıştır. İlk dönemden itibaren dilciler, “illet” diye adlandırdıkları bu gerekçelerle gramer kurallarını aklî bir zemine oturtmaya çalışmışlardır. Zamanla nahiv ilminin ayrılmaz bir parçası haline gelen illetler, çoğu dilci tarafından özellikle Arap olmayan bireylere dil öğretiminde kullanılmıştır. Bu çalışmada öncelikle illet kavramı, illetlerin dil öğretimindeki rolü üzerinde durulmuş ardından Osmanlı medreselerinin Arapça öğretim müfredatı, nahiv illetleri açısından incelenmiştir. Çünkü ana dilleri olmamasına rağmen Arapça eser yazabilecek kapasitede âlimlerin yetiştiği bu kurumlar, Arapça öğretiminde rol model olmuşlardır. Çalışma sonucunda, nahiv illetlerinin orta ve ileri düzey dil öğretiminde gerekli görüldüğü, bu bağlamda Osmanlı medreselerinde temel dil kurallarını içeren basit metinlerle başlayan dil öğretiminin felsefî ve cedelî nahiv illetlerini de içeren ileri düzey dil öğretimiyle ikmal edildiği görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Arap dili ve belâgatı, Nahiv İlmi, Nahiv İlletleri, Dil Öğretimi, Osmanlı Medreseleri

Kaynakça

• Akgündüz, Hasan. Klasik Osmanlı Medrese Sistemi: Amaç-Yapı-İşleyiş. İstanbul: Ulusal Yayınları, 1997.
• Atay, Hüseyin. Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi. Ankara: Atay Yayınları, 2. Basım, 2018.
• Aydın, Bilgin - Erünsal, İsmail E. “Tereke Kayıtlarına Göre Osmanlı Medrese Talebelerinin Okuduğu Kitaplar (XVII-XX. Yüzyıllar)” Osmanlı Medreseleri: Eğitim, Yönetim Ve Finans, ed. Fuat Aydın vd., 93-120. İstanbul: Mahya Yayıncılık, 2019.
• Belâyîş, Efâf. et-Ta'lîl 'inde İbn Hişâm el-Ensârî. Cezair: Camiatu Muhammed Haydar, Külliyetü'l-Âdâb ve'l-Lugât, Doktora, 2017.
• Bilge, Mustafa. İlk Osmanlı Medreseleri. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1984.
• Bostancı, Ahmet. “İlahiyat Fakültelerinde Arapça Öğretiminde Kullanılan Ders Kitapları ve Diğer Araç-Gereçlerin Tespit ve Analizi”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11 (2005), 1-30.
• Can, Betül. “Tanzimat Öncesi Osmanlı Medreselerinde Arapça Öğretim Yöntemleri”. Ekev Akademi Dergisi (2010), 305-20.
• Cengiz, Yunus. “Osmanlı Medrese Geleneğinde Bir Varlık Alanı Olarak Dil: Mollâ Câmî ve Hâşiyelerinde Grameri Aşma Çabası”. Mukaddime 6 (2015), 47-77. https://doi.org/10.19059/mukaddime.46473
• Cihan, Ahmet. Osmanlı'da Eğitim. Ankara: Akademik Kitaplar, 2014.
• Cürcânî, Ebû Bekir Abdul-Kahir b. Abdurrahman b. Muhammed. Delâilü’l-iʿcâz. thk. Muhammed Mahmud Şakir. Kahire: Mektebetü’l-Hancî.
• Cürcânî, Ebû Bekir Abdül-Kahir b. Abdurrahman b. Muhammed. Delâilü’l-iʿcâz. thk. Muhammed Mahmud Şakir. Kahire: Mektebetü’l-Hancî.
• Çelik, Abbas. “Hatıralarla Sıbyan Mektepleri”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (2007), 125-35.
• Dımaşkiye, ʿAfîf. Tecdîdü’n-nahvi’l-ʿarabî. Beyrut: Maʿhedü’l-İnmâi’l-ʿArabî, 1981.
• Dîneverî, Ebû Abdillah Hüseyin b. Musâ b. Hibetullah. Simâru’s-sinaʿa fî ʿilmi’l-ʿarabîyye. thk. Muhammed b. Halid el-Fadıl. Riyad: Camiʿatu’l-İmam Muhammed b. Suûd, 1411/1990.
• Fîruzâbâdî, Mecduddîn Muhammed b. Yâkub. el-Kâmûsü’l-muhît. thk. Muhammed Naim el-ʿArkasûsî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 8. Basım, 1436/2005.
• Güney, Murat Arif. “Yabancı Dil Öğretimi ve Dünden Bu Güne Türkiye'de Arapça Öğretimi”. Karadeniz Teknik Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1 (2014), 193-211.
• Güzel, Mehmet Emin. Nahiv İlminin Felsefi Temeli İllet Kuramı. İstanbul: Kitap Dünyası, 2022.
• Hâc Salih, Abdurrahman. “en-Nahvü’l-ʿilmî ve’n-nahvü’t-taʿlîmî ve zaruretü’t-temyîzi beynehümâ”. Mecelletu Mecmaʿi’l-Luga’l-ʿArabîyye bi’l-Kahire 127, 144-85.
• Hamevî, Yakut. Muʿcemu’l-üdebâ. thk. İhsan Abbas. 7 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslamî, 1993.
• Hassân, Temmâm. İctihâdâtün lugaviyye. Kahire: ʿAlemü’l-Kütüb, 2007.
• Hazer, Dursun. “Osmanlı Medreselerinde Arapça Öğretimi ve Okutulan Ders Kitapları”. Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi 1 (2002), 274-93.
• Hızlı, Mefail. “Osmanlı Medreselerinde Okutulan Dersler ve Eserler”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17 (2018), 25-46.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân. el-Hasâis. thk. Muhammed Ali en-Neccâr. 4 Cilt. Mısır: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 2. Basım, 1952.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân b. Muhammed. Mukaddimetu İbn Haldûn. thk. Abdullah Muhammed ed-Dervîş. 2 Cilt. Dımaşk: Dâru Yaʿrub, 1424/2004.
• İbnü’n-Nedîm, Muhammed b. Ebî Ya‘kūb İshâk b. Muhammed b. İshâk. el-Fihrist fî ahbâri’l-ʿulemâi’l-musannifîn mine’l-kudemâi ve’l-muhaddisîn ve esmâi kütübihim. thk. Rıza Teceddüd el-Mâzendî. Tahran, 1971.
• İbnü’s-Serrâc, Ebû Bekir Muhammed b. Sehl. el-Usûl fî’n-nahv. thk. Abdu’l-Hüseyin el-Fetîlî. 4 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 3. Basım, 1417/1996.
• İpşirli, Mehmet. “Medrese (Osmanlı Dönemi)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 28/327-333. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Kırkız, Mustafa- Jankır, Aslam. “el-Medârisü’l-kadime ve devruha fî taʿlîmi’l-ʿarabîyye li’n-natıkîne bî gayrihâ”. Siirt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/1 (2017), 43-60.
• Mevâhib, İbrahim Muhammed Ahmed. “Devrü’t-taʿlîl fi’t-taʿlîm” Mılh, Hasan Hamis Said El- (Ed.) 2015 – Nazariyyetü’n-Nahvi’l-ʿarabî Beyne’l-Mevrûs Ve’l-Müstahdes, 325-47.
• Mılh, Hasan Hamis Said. Nazariyetü’t-taʿlîl fî’n-nahvi’l-ʿarabî beyne’l-kudemâi ve’l-muhdesîn. Umman: Dârü’ş-Şurûk, 2000.
• Sekkâkî, Ebû Yaʿkûb Sirâcüddîn Yûsuf b. Ebî Bekr. Miftâhü’l-ʿulûm. thk. Naʿîm Zerzûr. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiye, 2. Basım, 1407-1987.
• Taşkın, Ünal. “Klasik Dönem Osmanlı Eğitim Kurumları”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 1/3 (2008), 343-66.
• Uğur, Erman. “Siirt Medreselerinde Arapça Dil Eğitiminin Mahiyeti Üzerine”. e-Şarkiyat İlmi Araştırmaları Dergisi (2019), 1455-72.
• ʿUkberî, Ebü’l-Bekâ Muhibbüddin Abdullah. el-Lübâb fî ʿileli’l-binâ ve’l-iʿrâb. thk. Muhammed Osman. Kahire: Mektebetü’s-Sekkafeti’d-Diniyye, 1430/2009.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilâtı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 3. Basım, 1988.
• XVIII. Asrın Ortalarına Kadar Türkiye'de İlim ve İlmiyeye Dair Bir Eser Kevâkib-i Sebʿa Risâlesi. çev. Nasuhi Ünal Karaaslan. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2015.
• Yıldız, Musa. “Osmanlı Döneminde Arapça Öğretimi ve Okutulan Ders Kitapları” Türkiye’de Yabancı Dil Eğitimi Ulusal Kongresi, ed. Suna-Nurettin C. Ağıldere. Ankara: Gazi Üniversitesi, 2008.
• Zeccâcî, Abdurrahman b. İshak Ebü’l-Kasım. el-Îzâh fî ʿileli’n-nahvi. thk. Mazin el-Mübârek. Beyrut: Dârü’n-Nefâis, 3. Basım, 1399/1979.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kasım Mahmud b. Ömer. Esâsü’l-belâga. thk. Muhammed Basil. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiye, 1419/1998.