As a Critical Description in Theology and Political Philosophy: The Concept of Nawābit

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 1, 152 - 180, 15.03.2024

Mustafa Vacid Ağaoğlu

https://doi.org/10.51702/esoguifd.1385373

Öz

Islamic thought is a superstructure consisting of three pillars: kalām, philosophy and sufism. Chronologically speaking, the first of these is undoubtedly the discipline of kalām. Beginning with the Muʿtazilites, scholars belonging to this discipline or school of thought felt the need to criticize their rivals and adversaries in order to defend their own theses as a result of their debates and polemics with them. In this context, early Mu'tazilite scholars called them "nābita" or "al-nawābit" in order to criticize the factions with which they disagreed on theological issues. The aforementioned term, which carries condescending meanings such as inexperienced and newcomer, was also used in literary texts, albeit to a lesser extent, by some writers and poets to narrate some events with a political dimension. However, later on, al-Fārābī systematically conceptualized al-nawābit on a socio-political basis in the history of Islamic thought for the first time. The philosopher discussed the nawabit, which means the unvirtuous individual(s) of the 'virtuous city', which is almost an ideal of his own, and therefore those who disturb the peace and tranquility of the virtuous city, in various classes and categories. According to al-Fārābī, the nawābit, which is a threat to the virtuous city, must be eliminated. He also explains the way and method for this. Ibn al-Bājja, another important figure in Islamic political philosophy, assigned a significant role to the nawābit in his socio-political thought. Unlike his predecessor al-Fārābī and his predecessors, Ibn Bājja constructed a new and original conception for Islamic political philosophy in general and for the concept of nawābit in particular by attributing a positive, not a negative, meaning to the concept in question. According to Ibn Bājja, nawābit means the virtuous individual (mutawaḥḥid) who lives/is forced to live in the non-virtuous city. The philosopher describes what such a person should do and how he should manage himself under the circumstances in which he finds himself. Therefore, in terms of political philosophy, nawābit has two different/opposite meanings. In this study, the nābita or nawābit will be discussed from the perspectives of theologians and philosophers, and the different approaches between the two will be tried to be identified. It will also try to clarify the question of whether the nawābit in Islamic thought is related to Hellenistic thought.

Anahtar Kelimeler

Islamic Philosophy, Kalām, Political Phiolosphy, Nawābit/Nābita, Plato, al-Jāhiz, al-Fārābī, Ibn Bājja.

Teoloji ve Siyaset Felsefesi Açısından Eleştirel Bir Niteleme Olarak “Nevâbit”

Öz

İslâm düşüncesi kelâm, felsefe ve tasavvuf olmak üzere üç temel direkten oluşan bir üst çatıdır. Kronolojik olarak bakıldığında bunların ilkini hiç şüphesiz kelâm disiplini oluşturmaktadır. Mu’tezile ile başlatılan söz konusu disiplin veya düşünceye mensup âlimler, rakip ve hasımlarıyla yaptıkları tartışma ve polemiklerin sonucunda ve kendi tezlerini savunma adına onlara karşı eleştiri getirme ihtiyacı hissetmişlerdir. Bu bağlamda erken dönem Mu’tezilî âlimler, itikâdî meselelerde ihtilaf ettikleri fırkaları eleştirmek gayesiyle onlara, “nâbite” veya “nevâbit” demişlerdir. Tecrübesiz ve yeni meydana atılan gibi küçümseyici anlamlar içeren mezkûr terim, az da olsa bazı yazar ve edipler tarafından siyasî boyutu olan bazı vukuatları aktarmak maksadıyla edebî metinlerde de kullanılmıştır. Ancak daha sonra Fârâbî’nin eliyle nevâbit, İslâm düşünce tarihinde ilk defa sistematik bir şekilde sosyo-politik düzeyde kavramsallaştırılmıştır. Filozof, adeta bir mefkuresi olan ‘erdemli şehir’in; erdemsiz bireyi/bireyleri ve dolayısıyla da erdemli şehrin huzur ve sükunetini bozanlar anlamına gelen nevâbiti çeşitli sınıf ve kategoriler içerisinde ele almıştır. Fârâbî’ye göre erdemli şehir için bir tehdit unsuru olan nevâbitten mutlaka kurtulmalıdır. Bu sadette o, bunun yol ve yöntemini de açıklamaktadır. Yine İslâm siyaset felsefesinin başka önemli bir ismi olan İbn Bâcce, nevâbite sosyo-politik düşüncesinde önemli bir yer vermiştir. O, selefi Fârâbî ve ondan öncekilerden farklı olarak söz konusu kavrama olumsuz değil, aksine olumlu bir mana yükleyerek; genel olarak İslâm siyaset felsefesi açısından ve özel olarak da nevâbit kavramı açısından yeni ve özgün bir tasavvur inşa etmiştir. İbn Bâcce’ye göre nevâbit, erdemsiz şehirde yaşayan/yaşamak zorunda kalan erdemli birey (mütevahhid) anlamına gelmektedir. Filozof, böyle bir insanın ne yapması gerektiğini ve düştüğü durum içinde kendisini nasıl yöneteceğini açıklamaktadır. Dolayısıyla siyaset felsefesi açısından nevâbit, iki farklı/zıt anlam içermektedir. Bu çalışmada söz konusu nâbite ya da nevâbit, kelâmcı ve filozofların perspektiflerinden ele alınacak ve ikisinin arasındaki farklı yaklaşımlar tespit edilmeye çalışılacaktır. Yanı sıra İslâm düşüncesindeki nevâbitin; Helenistik düşünceyle bağlantılı olup olmadığı sorusuna da açıklık getirilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

İslam Felsefesi,, Kelâm,, Siyaset Felsefesi,, Nevâbit/Nâbite,, Platon,, Câhız,, Fârâbî,, İbn Bâcce.

Kaynakça

• Ağaoğlu, Mustafa Vacid. “Vezîr el-Mağribî ve “Siyaset Üzerine” Adlı Eseri: Analiz ve Çeviri”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22/2 (Aralık 2022), 19-45.
• Aristoteles. Politika. çev. Furkan Akderin. İstanbul: Say Yayınları, 2017.
• Asya, Zurvâk. el-İnsân fî felsefeti İbn Bâcce. Cezayir/Mesile: Mohamed Boudiaf Üniversitesi, İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi/Felsefe Bölümü, Yüksek Lisans Tezi, 2016/2017. http://dspace.univ-msila.dz:8080/xmlui/bitstream/handle/123456789/3968/%d9%85%d8%b5%d8%ad%d8%ad%d8%a9%20%d8%a8%d8%b9%d8%af%20%d8%a7%d9%84%d9%85%d9%86%d8%a7%d9%82%d8%b4%d8%a9.pdf?sequence=1&isAllowed=y
• Aycan, İrfan. “Câhız ve Emevî Tarihine Mutezilî Bir Yaklaşım”. Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 35/1-4 (Ağustos 1996), 285-308.
• Aydınlı, Yaşar. “İbn Bâcce”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 6 Eylül 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/ibn-bacce
• Aydınlı, Yaşar. İbn Bâcce’nin İnsan Görüşü. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1997.
• Bircan, Hasan Hüseyin. İslâm Felsefesinde Mutluluk. Konya: Çizgi Kitabevi Yayınları, 2020.
• Câhız, Ebû Osmân Amr b. Bahr el-. Risâle fi’n-Nâbite. thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. (Resâilu’l-Câhız içinde). 4 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 1399/1979.
• Câhız. er-Redd ‘ale’n-nasârâ. thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. (Resâilu’l-Câhız içinde). 4 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 1399/1979.
• Câhız. Halku’l-Kur’ân. thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. (Resâilu’l-Câhız içinde). 4 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 1399/1979.
• Câhız. Kitâbu’l-hayevân. thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. 8 Cilt. Mısır: Matba’atu Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1386/1967.
• Câhız. Sınâ’atu’l-kelâm. thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. (Resâilu’l-Câhız içinde). 4 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 1399/1979.
• Çaylak, Adem – Yıldırım, Onur. “Nevâbitten Muhalefete: Mütevahhid’in Muhalefetinden Erdemli Siyasal Topluma”. Milel ve Nihal 17/2 (2020), 333-359.
• De Boer, T. J. Târîhu’l-felsefeti fi’l-İslâm. çev. Muhammed Abdülhâdî Ebû Rîde. Kahire: Mektebetu’l-Usre, 2010.
• Ebû Zehre, Muhammed. Târîhu’l-Mezâhibi’l-İslâmiyye. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-‘Arabî.
• Ehvânî, Ahmed Fuâd el-. Fecru’l-felsefeti’l-Yûnâniyye: Kable Sokrat. Kahire: el-Heyetu’l-Mısriyyeti’l-‘Âmme li’l-Kitâb, 2009.
• Fârâbî. Aklın Anlamları. çev. Mahmut Kaya. (İslâm Filozoflarından Felsefe Metinleri içinde). İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
• Fârâbî. el-Medînetü’l-Fâzıla. çev. Yaşar Aydınlı. İstanbul: Litera Yayınları, 2021.
• Fârâbî. es-Siyâsetü’l-Medeniyye. çev. Yaşar Aydınlı. İstanbul, Litera Yayıncılık, 2020.
• Fârâbî. Fusûlün Müntezea. çev. Yaşar Aydınlı. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2022.
• Fârâbî. İhsâu’l-Ulûm. nşr. Ali Bû Malham. Beyrut: Dâr ve Mektebetu’l-Hilâl, 1996.
• Fârâbî. İhsâu’l-Ulûm. thk. Osman Emîn. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1949.
• Fârâbî. Kitâbü’l-Mille. çev. Yaşar Aydınlı. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2021.
• Fârâbî. Risâle fi’l-akl. nşr. Maurice Bouyges. Beyrut: el-Matbaatu’l-Kâtolikiyye, 1938.
• Gürsoy, Adnan. “Fârâbî’nin Erdemli Toplumunda Muhalifler”. Hikmet Yurdu 13/26 (Temmuz-Aralık 2020), 171-194.
• Hayyât, Ebu’l-Hüseyin Abdurrahîm b. Muhammed el-. el-İntisâr. nşr. Nyberg. Kahire: Dâru’l-Kutubi’l-Mısriyye, 1344/1925.
• İbiş, Fatih. “Nevâbitten Bir Mütekellim: Dırâr b. ‘Amr -Yeni İlm-i Kelâm İçin Bir Prototip-”. Kader 19/2 (Aralık 2021), 494-521.
• İbn Bâcce, Ebû Bekr Muhammed b. Yahyâ b. es-Sâiğ. Tedbîru’l-Mütevahhid. thk. Mâcid Fahrî. (Resâilu İbn Bâcce el-İlâhiyye içinde). Beyrut: Dâru’n-Nehâri li’n-Neşr, 1991.
• İbn Sînâ. Kitâbu’ş-Şifâ: Metafizik. metin ve çev. Ekrem Demirli-Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2022.
• Karakaya, M. “Fârâbî’de Erdemli Toplumun Erdemsizleri/Nevâbit”. Felsefe Dünyası Dergisi 68 (Kış 2018), 135-156.
• Kerimoğlu, Özkan. “Fârâbî, Nasîruddin et-Tûsî ve Kınalızâde Ali’de Nevâbit Kavramı”. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/23 (Ocak 2023/3), 130-162.
• Kıftî, Ebu’l-Hasen Cemâluddîn Alî b. Yûsuf el-. İhbâru’l-‘ulemâ’ bi-ahbâri’l-hukemâ’. nşr. İbrâhîm Şemseddîn. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1426/2005.
• Kochin, Michael S. “Weeds: Cultivating the Imagination in Medieval Arabic Political Philosophy”. Journal of the History of Ideas 60/3 (Temmuz 1999), 399-416.
• Korkut, Şenol. Fârâbî’nin Siyaset Felsefesi Kökenleri ve Özgünlüğü. Ankara: Atlas Yayınları, 2018.
• Köroğlu, Burhan. “İbn Bâcce ve İbn Tufeyl: Felsefe Endülüs’te”. İslâm Felsefesi Tarih ve Problemler. ed. M. Cüneyt Kaya. 329-364. Ankara: İSAM Yayınları, 2017.
• Laoust, Henry. İslâm’da Ayrılıkçı Görüşler. çev. E. Ruhi Fığlalı-Sabri Hizmetli. İstanbul: Pınar Yayınları, 1999.
• Mağribî, Vezîr el-. Kitâbun fi’s-Siyâse. thk. Sâmî ed-Dehhân. Dımaşk: el-Ma’hedu’l-Fransî bi-Dımaşk li’d-Dirâsâti’l-‘Arabiyye, 1367/1948.
• Mes‘ûde, Bozidî. “Hakîkatu’l-mutevahhid fi’l-meşrû‘i’l-Bâccevî”. Silsiletu’l-Envâr 13/1 (2023), 228-242.
• Miskînî, Fethi el-. Felsefetu’n-nevâbit. Beyrut: Dâru’t-Talî‘a, 1997.
• Neşşâr, Mustafa en-. Tarîhu’l-Felsefeti’l-Yûnâniyye min Manzûrin Şarkî. Kahire: ed-Dâru’l-Mısriyyeti’l-Lübnâniyye, 1437/2015.
• Okumuş, Ejder. Fârâbî’de Toplum. Ankara: Eskiyeni Yayınları, 2020.
• Platon. Devlet. çev. Sabahattin Eyüboğlu-M. Ali Cimcoz. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2018.
• Platon. Sokrates’in Savunması. çev. Teoman Aktürel. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Şalı, Emine. İbn Bâcce’nin Siyaset Felsefesi. Antalya: Akdeniz Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Tevhîdî, Ebû Hayyân Ali b. Muhammed et-. el-İşârâtu’l-İlâhiyye. thk. Abdurrahman Bedevî. Kahire: Matbaatu Câmiati Fuâd el-Evvel, 1950.
• Topaloğlu, Bekir. Kelâm İlmi: Giriş. İstanbul: Damla Yayınevi, 2012.
• Topaloğlu, Bekir-Çelebi, İlyas. Kelâm Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İSAM Yayınları, 2010.
• Tusî, Nasîruddin. Ahlâk-ı Nâsırîç çev. Anar Gafarov-Zaur Şükürov. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2016.
• Ulukütük, Mehmet. “İslam Düşüncesinde Tercüme Faaliyetleri: Hermeneutik ve Bibliyografik Bir Katkı”. İ.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/2 (Aralık 2010), 249-288.
• Üçer, İbrahim Halil. “Antik-Helenistik Birikimin İslâm Dünyasına İntikali: Aristotelesçi Felsefenin Üç Büyük Dönüşüm Evresi”. İslâm Felsefesi Tarih ve Problemler. ed. M. Cüneyt Kaya. 37-90. Ankara: İSAM Yayınları, 2017.
• Üzüm, İlyas. “Nâbite”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 5 Eylül 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/nabite
• Verdî, Ali el-. el-Ahlâm beyne’l-‘İlmi ve’l-‘Akîde. Londra: Dâr Kûfân, 1994.
• Watt, W. Montgomery. İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. İzmir: İzmir Fakültesi İlâhiyat Vakfı Yayınları, 2017.
• Yıldırım, Onur – Çaylak, Adem. “Fârâbî Düşüncesinde Nevâbit: Medinetü’l-Fazıla’nın Yeniden İnşa Edilmesi Sorunu Bağlamında Bir Analiz”. Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi 13/1 (Nisan 2021), 66-82.
• Yıldız, Mustafa. “Yalnızlığın Felsefesi: İbn Bacce’de Filozofun Yabancılaşması Sorunu”. Felsefe Dünyası 55 (Temmuz 2012), 99-126.