İslam Sosyolojisi Çalışmaları Üzerine Eleştirel Bir Çözümleme

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 2, 840 - 865, 15.09.2024

Behram Hasanov

https://doi.org/10.51702/esoguifd.1466860

Öz

Bu makale, Kuran ve Sünnete dayalı bir sosyoloji geliştirme yönündeki akademik çabaları eleştirel bir şekilde incelemektedir. Araştırmanın birinci problem cümlesi şöyle ifade edilebilir: Kur’an ve sünnetten hareketle bir “İslam toplumbilimi” disiplini geliştirmeyi hedefleyen çalışmaların mevcut sosyoloji disiplinine yaklaşımı, modernizm ve pozitivizm ile ilişkisi, metodolojik tutumu ve İslam düşünce geleneği ile ilişkisi nasıldır? Araştırmanın ikinci problem cümlesi şu şekilde ifade edilebilir: Kur’an ve sünnetten hareketle bir “İslam toplumbilimi” disiplini geliştirmeyi hedefleyen çalışmaların hedeflerine dayalı işlevsel bir “İslam Sosyolojisi” geliştirmek için olanaklar ve koşullar nelerdir? Makale, bu çalışmaların güncel sosyoloji disiplinine yaklaşımları, modernizm ve pozitivizmle ilişkileri, metodolojik duruşları ve İslami entelektüel gelenekle bağlantıları açısından kapsamlı bir analizini sunmayı amaçlamaktadır. Ek olarak, İslami medeniyete özgü bir sosyolojiyi şekillendirmenin mümkün olacağı koşulları tartışmaktadır. Kur’an ve sünnete referansla bir “İslam Sosyolojisi” geliştirmek amacıyla yapılan çalışmaların ortak zaaflarını tespit etmesi ve "İslam Sosyolojisi" disiplininin inşa edilmesinin şartlarına yönelik bütünleştirici bir yorum ortaya koyarak, konuyla ilgili yeni bir perspektif geliştirmesi makalenin özgün değerini oluşturmaktadır. Makalede, İslami ilkelerden türetilen bir sosyoloji yaratmaya çalışan beş Müslüman akademisyenin -Ali Şeriati, İlyas Bâ-Yunus, İbrahim Abdurrahman, Merryl Wyn Davies ve Mustafa Tekin- çalışmaları eleştirel çözümleme yoluyla incelenmiştir. Seçilen akademisyenlerin çalışmalarının eleştirel incelemesi birkaç önemli noktayı ortaya koymaktadır. Ali Şeriati, İslami literatürde bulunan terminolojilere ve dünya görüşlerine dayalı bir sosyoloji geliştirmenin gerekliliğini vurgulamaktadır. İlyas Bâ-Yunus, sosyolojinin İslamileştirilmesini savunmaktadır ve İslami ilkelerin sosyolojik araştırmalara entegre edilmesinin önemini vurgulamaktadır. İbrahim Abdurrahman, modern sosyal bilimler ile İslami öğretiler arasında yaratıcı bir senteze ihtiyaç olduğunu vurgulamaktadır. Merryl Wyn Davies, tamamen İslami kavramlar üzerine inşa edilmiş bir sosyoloji lehine modern sosyal bilimlerden tamamen ayrılmayı savunmaktadır. Öte yandan Mustafa Tekin, Müslüman toplumların kültürel ve sosyal bağlamlarına özgü, hikmete dayalı bir sosyoloji geliştirmeye odaklanmaktadır. Makalede, "İslam Sosyolojisi"ndeki mevcut çalışmaların güncel sosyoloji disiplinine karşı indirgemeci bir bakış açısı sergilediği tespit edilmiştir. Bu çalışmalar, modernist ve pozitivist tutumlarla karakterize edilir, sağlam bir metodolojik çerçeve geliştirmede başarısızdır ve genellikle İslami düşünce geleneğiyle anlamlı bir bağlantı kurmayı başaramayan püriten bir bakış açısı benimser. Yaklaşık elli yıldır devam eden çabalara rağmen, makale "İslam Sosyolojisi"nin bağımsız ve tam olarak gerçekleştirilmiş bir disiplin arayışının yerine getirilmediğini belirtmektedir. Tutarlı metodolojiler geliştirmedeki başarısızlık ve indirgemeci bakış açılarını benimseme eğilimi gibi yaygın zayıflıkları vurgulamaktadır. Makale, "İslami Sosyoloji" inşa etme çabasının, daha geniş bir İslam medeniyeti inşa etme projesinin bir parçası olarak görülmesi gerektiğini savunmaktadır. Başarılı bir İslam sosyolojisi disiplini inşası yalnızca metodolojik bir revizyon değil, aynı zamanda İslam'ın entelektüel ve kültürel mirasına yönelik temel bir yeniden yönelimi de içerir. Makale, işlevsel bir İslam referanslı sosyolojinin ancak İslam medeniyetini inşa etme projesinin bir uzantısı olarak görüldüğü takdirde başarılı olabileceği sonucuna varıyor. Özetle, makale “İslam Sosyolojisi”nin mevcut durumuna dair eleştirel bir genel bakış sunuyor, ortak zayıf noktalarını belirliyor ve başarılı bir şekilde gelişmesi için gerekli koşulları tartışıyor.

Anahtar Kelimeler

Din Sosyolojisi, İslam Sosyolojisi, Bilginin İslamileştirilmesi, Postmodernizm, İslam Medeniyeti

Etik Beyan

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

A Critical Analysis on Islamic Sociology Studies

Öz

This article critically examines academic efforts to develop a sociology based on the Quran and the Sunnah. The first problem statement of the research can be expressed as follows: What is the approach of the studies that aim to develop an “Islamic sociology” discipline based on the Quran and the Sunnah to the current sociology discipline, their relationship with modernism and positivism, their methodological stance and their relationship with the Islamic thought tradition? The second problem statement of the research can be expressed as follows: What are the possibilities and conditions for developing a functional “Islamic Sociology” based on the goals of the studies that aim to develop an “Islamic sociology” discipline based on the Quran and the Sunnah? The article aims to present a comprehensive analysis of these studies in terms of their approaches to the current sociology discipline, their relationships with modernism and positivism, their methodological stance and their connections with the Islamic intellectual tradition. In addition, it discusses the conditions under which it will be possible to shape a sociology specific to Islamic civilization. The original value of the article is that it identifies the common weaknesses of the studies carried out to develop an “Islamic Sociology” with reference to the Quran and the Sunnah, and that it develops a new perspective on the subject by presenting an integrative interpretation regarding the conditions for the establishment of the discipline of “Islamic Sociology”. In the article, the works of five Muslim scholars who have tried to create a sociology derived from Islamic principles -Ali Shariati, Ilyas Bâ-Yunus, Ibrahim Abdurrahman, Merryl Wyn Davies and Mustafa Tekin- have been examined through critical analysis. The critical examination of the works of the selected scholars reveals several important points. Ali Shariati emphasizes the necessity of developing a sociology based on the terminologies and worldviews found in Islamic literature. Ilyas Bâ-Yunus advocates the Islamization of sociology and emphasizes the importance of integrating Islamic principles into sociological research. Ibrahim Abdurrahman emphasizes the need for a creative synthesis between modern social sciences and Islamic teachings. Merryl Wyn Davies advocates a complete departure from modern social sciences in favor of a sociology built entirely on Islamic concepts. Mustafa Tekin, on the other hand, focuses on developing a sociology based on wisdom specific to the cultural and social contexts of Muslim societies. The article finds that current studies in “Sociology of Islam” exhibit a reductionist perspective towards the contemporary discipline of sociology. These studies are characterized by modernist and positivist attitudes, fail to develop a sound methodological framework, and generally adopt a puritanical perspective that fails to establish a meaningful connection with the tradition of Islamic thought. Despite efforts over nearly five decades, the article argues that “Sociology of Islam” has not fulfilled its quest for an independent and fully realized discipline. It highlights widespread weaknesses such as the failure to develop coherent methodologies and the tendency to adopt reductionist perspectives. The article argues that the effort to build “Islamic Sociology” should be seen as part of a broader project of building Islamic civilization. The successful construction of a discipline of Islamic sociology involves not only a methodological revision but also a fundamental reorientation towards the intellectual and cultural heritage of Islam. The article concludes that a functional sociology with reference to Islam can only be successful if it is seen as an extension of the project of building Islamic civilization. In summary, the article provides a critical overview of the current state of “Islamic sociology,” identifies its common weaknesses, and discusses the conditions necessary for its successful development.

Anahtar Kelimeler

Sociology of Religion, Sociology of Islam, Islamization of Knowledge, Postmodernism, Islamic Civilization

Etik Beyan

It is declared that scientific and ethical principles have been followed while carrying out and writing this study and that all the sources used have been properly cited.

Kaynakça

• Arslan, Hüsamettin. Epistemik Cemaat: Bir Bilim Sosyolojisi Denemesi. İstanbul: Paradigma Yayınları, 1992.
• Aydın, Hasan. “Modern Bilime Yönelik Postmodern Eleştiriler ve Etik Değeri”. Mantık, Matematik ve Felsefe 7. Ulusal Sempozyumu: Toplum, Bilim, Teknoloji ve Etik Değerler. ed. Arzu Yemişçi Şen ve Mesut Yıldırım. 355-387. İstanbul: İstanbul Kültür Üniversitesi Yayınları, 2010.
• Aydın, Hasan. “Postmodernizm, Dayandığı İlkeler ve Bilim Felsefesi”. İnsancıl Dergisi 188 (2006), 16-28.
• Bâ-Yunus, İlyas-Ahmed, Ferid. İslam Sosyolojisi: Bir Giriş Denemesi. çev. Rıdvan Kaya. İstanbul: Bir Yayıncılık, 1986.
• Bâ-Yunus, İlyas. “Contemporary Sociology: An Islamic Critique”. Islam: Source and Purpose of Knowledge: Proceedings and Selected Papers of Second Conference on Islamization of Knowledge. 273-284. Herndon: International Institute of Islamic Thought, 1982.
• Bâ-Yunus, İlyas. “Niçin İslam Sosyolojisi”. çev. Ilım Güner. Niçin İslam Sosyolojisi. ed. İlyas Bâ-Yunus. 17-38. İstanbul: Akabe Yayınları, 1988.
• Bâ-Yunus, İlyas. “Sosyoloji ve İslam’ın Toplumsal Gerçekliği”. çev. Ensar Çetin. Toplum Bilimleri Dergisi, 6/11 (2012), 267-282.
• Bedir, Ayşe. “17. Yüzyıl Osmanlı Düşünce Hayatında İbn Haldun Etkisi: Tarih-i Naima Örneği”. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi 6/4 (2019), 2383-2406.
• Benton, Ted. Sosyolojinin Felsefi Kökenleri. çev. Ümit Tatlıcan. İstanbul: Küre Yayınları, 2016.
• Can, Nevzat. “Mekanistik Evren Anlayışı ya da Hakikatin Bilgisinden Fenomenler Bilimine”. Kaygı. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Felsefe Dergisi 13 (2009), 101-112.
• Canatan, Kadir. İslam Sosyolojisi: Tarihsel ve Çağdaş Birikimin Değerlendirilmesi. İstanbul: Beyan Yayınları, 2005.
• Charnay, Jean-Paul. “İslamîyet Üzerine Bir Din Sosyolojisinin Epistemolojik Öncülleri”. çev. Ünver Günay. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7 (1986), 493-505.
• Chelhod, Joseph. “İslam Sosyolojisi Üzerine”. çev. Fazlı Arabacı. EKEV Akademi Dergisi – Sosyal Bilimler 1/2 (1998), 245-258.
• Davutoğlu, Ahmet. Medeniyetlerin Ben-İdraki: Medeniyet Teorisine Mukaddime. İstanbul: Küre Yayınları, 2018.
• Görgün, Tahsin. “Tarih ve Toplum Araştırmalarında Bir Yöntem Kaynağı Olarak Klasik Metafizik: Fahreddin er-Razi Ekolü ve İbn Haldun”. İslam Araştırmaları Dergisi 17 (2007), 49-78.
• Gulbenkian Komisyonu. Sosyal Bilimleri Açın: Sosyal Bilimlerin Yeniden Yapılanması Üzerine Rapor. çev. Şirin Tekeli. İstanbul: Metis Yayınları, 2003.
• Günay, Ünver. “Kitap Tanıtma ve Tenkidi: Jean Paul Charnay, Socologie Religieuse De L’Islam”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi 5 (1982), 245-251.
• Hollinger, Robert. Postmodernizm ve Sosyal Bilimler: Tematik Bir Yaklaşım. çev. Ahmet Cevizci. İstanbul: Paradigma Yayınları, 2005.
• Hourani, Albert. Batı Düşüncesinde İslam. çev. Celal A. Kanat. İstanbul: Doruk Yayımcılık, 2010.
• Keskin, İbrahim. “Sosyal Bilimler Bağlamında İslam Sosyolojisinin İmkanı: Paradigmatik Bir Sorgulama”. Milel ve Nihal 9/3 (2012), 7-29.
• Meriç, Cemil. “Kendi Semasında Tek Yıldız-I”. Fikirde ve Sanatta Hareket 100 (1974), 32-36.
• Meriç, Cemil. “Kendi Semasında Tek Yıldız-II”. Fikirde ve Sanatta Hareket, 101 (1974), 8-18.
• Okumuş, Ejder. “İbn Haldun’un Osmanlı Düşüncesine Etkileri”. İslam Araştırmaları Dergisi 15 (2006), 141-185.
• Ragab, Ibrahim Abdurrahman. “Creative Engagement of Modern Social Science Scholarship: A Significant Component of the Islâmîzation of Knowledge Effort”. Intellectual Discourse 5/1 (1997), 35-49.
• Ragab, Ibrahim Abdurrahman. “Islâmic Perspectives on Theory Buildingin the Social Sciences”. The American Journal of Islamic Social Sciences 10/1 (1993), 1-22.
• Ragab, Ibrahim Abdurrahman. “On the Methodology of Islamizing the Social Sciences”. Intellectual Discourse 7/1 (1999), 27-52.
• Ragab, Ibrahim Abdurrahman. “On the Nature and Scope of the Islâmization Process: Towards Conceptual Clarification”. Intellectual Discourse 3/2 (1995), 113-122.
• Safi, Lüey. “İslâmî Bir Metodoloji Arayışı: Bilginin İslâmîleştirilmesi Tasarısı”. çev. Akif Demirci. İslâmî Sosyal Bilimler Dergisi 1/1 (1993), 31-57.
• Scott, James.Devlet Gibi Görmek: Bazı Toplumsal Kalkınma Planlarının Başarısızlık Hikayeleri, çev. Ozan Karakaş. İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları, 2020.
• Suruş, Abdulkerim. “Bilginin İslâmîleştirilmesi Mümkün mü”. İslam ve Modernizm Fazlur Rahman Tecrübesi 22-23 Şubat 1997.120-126. İstanbul: İBB Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, 1997.
• Şeriati, Ali. İslam Bilim I-II. çev. Faruk Alptekin. Van: Bilge Adam Yayınları, 2006.
• Şeriati, Ali. İslam Nedir. çev. Ali Seyyidoğlu. İstanbul: Bir Yayıncılık, t.y.
• Şeriati, Ali. İslam Sosyolojisi Üzerine.çev. Kamil Can. İstanbul: Düşünce Yayınları, 1980.
• Şeriati, Ali. Makaleler. çev. Serdar İslam. İstanbul: Objektif Yayınları, 1993.
• Tekin, Mustafa.HikmetSosyolojisi. İstanbul: Mana Yayınları,2017.
• Tekin, Mustafa.İslam Sosyolojisinin İmkânı. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2015.
• Turner, Bryan. Oryantalizm, Postmodernizm ve Globalizm. çev. İbrahim Kapaklıkaya. İstanbul: Anka Yayınları, 2003.
• Uyanık, Mevlüt. “Çağdaş İslam Düşüncesi Bağlamında Varoluşsal Arayışlar Olarak “Bilginin İslâmîleştirilmesi” ve “İslâmî Bilim” Projeleri”. Artuklu Akademi Günleri Bilim Tarihi ve Felsefesi Sempozyumu 27-28-29 Kasım 2015. ed. Ömer Bozkur. 159-194. Mardin: Artuklu Üniversitesi Yayınları, 2016.
• Wyn Davies, Merryl. “Rethinking Knowledge ‘Islamization’ and the Future”. Futures 23/3 (1991), 231-247.
• Wyn Davies, Merryl. İslâmî Antropolojinin Oluşturulması-Kendimizi ve Başkalarını Tanımak. çev. Tayfun Doğukargın. İstanbul: Endülüs Yayınları, 1991.