MALATYA SANCAĞINDA SÜRSAT (17. YÜZYILDA)

Yıl 2022, Cilt: 21 Sayı: 81, 365 - 390, 14.01.2022

Hasan Arslan

https://doi.org/10.17755/esosder.955128

Öz

Osmanlı Devleti, 17. yüzyılda sefere giden askerlerinin yol güzergâhlarındaki iaşesini ve ordudaki yük ve binek hayvanlarının yemi için ihtiyaç duyulan ürünleri daha ziyade sürsat, kısmen de iştira yani satın alma usulü ile temin etmekteydi. Sürsat olağanüstü durumlarda harp ihtiyaçları kapsamında talep edilen bir yükümlülüktü. Bu yükümlülük, mahiyeti itibariyle tam bir vergi olmayıp miktarı ve fiyatı Merkezî idarece belirlenen arpa, un/ekmek, koyun, sadeyağ, bal ve odun/saman gibi ürünlerin reaya tarafından nakledilerek emredilen menzillerde askerlere satılmasıdır. Bu yüzden Osmanlı maliyecileri sürsatı, hukuki yönden akdi ve ivazlı bir mükellefiyet olarak değerlendirirdi. Araştırılan zaman diliminde Maraş eyaletine tabi bir sancak merkezi olan Malatya, vergi çevresi olarak, Malatya, Kâhta, Şure, Taşabad, Behisni, Gerger ve Hısn-ı Mansur-Samsad-Bezeki kazalarından oluşuyordu. Malatya halkı, sürsat tekâlifini doğu seferleri sırasında ekseriyetle aynen, batı yönündeki seferler esnasında da nakden yerine getirmiştir. Bu tetkikte başlıca kaynak olarak, T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı bünyesindeki Osmanlı Arşivi’nin çeşitli fonlarında kayıtlı Sürsat Zahiresi/bedeli defterleri başta olarak çok sayıda arşiv belgesi kullanılmıştır. Kaynakların elverdiği ölçüde 17. yüzyılda Malatya sancağı/kazası özelinde sürsat yükümlülüğünün tarh-teslim süreçlerinin işleyişi, tahakkukundaki muvaffakiyet ve bu devredeki serüveni yani değişimi/dönüşümü izlenmiştir. Ayrıca vergi mükelleflerinin bu süreçteki keyfiyeti ve ortaya çıkan taşra-merkez ilişkileri irdelenmiştir. Bu araştırma, dönemin ve bölgenin mali/iktisadi ve içtimai hatta idari vaziyetini biraz daha aydınlatmıştır. Bu zaman diliminde Maraş eyaletine tabi bir sancak merkezi olan Malatya, vergi çevresi olarak Malatya, Kâhta, Şure, Taşabad, Behisni, Gerger ve Hısn-ı Mansur-Samsad-Bezeki kazalarından oluşuyordu. Malatya sancağı, sürsat tekâlifini doğu seferleri sırasında aynen, batı yönündeki seferler esnasında da nakden yerine getirmiştir.
Bu tetkikte başlıca kaynak olarak, T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı bünyesindeki Osmanlı Arşivi’nin çeşitli fonlarında kayıtlı Sürsat Zahiresi/bedeli defterleri başta olarak çok sayıda arşiv belgesi kulla-nılmıştır. Kaynakların elverdiği ölçüde 17. yüzyılda Malatya sancağı/kazası özelinde sürsat yükümlülüğünün tarh-teslim süreçlerinin işleyişi, tahakkukundaki muvaffakiyet ve bu devredeki serüveni yani değişimi/dönüşümü izlenmiştir. Ayrıca vergi mükelleflerinin bu süreçteki keyfiyeti ve ortaya çıkan taşra-merkez ilişkileri irdelenmiştir. Bu araştırmamız, dönemin ve bölgenin mali/iktisadi ve içtimai hatta idari vaziyetini biraz daha aydınlatmıştır.

Anahtar Kelimeler

Sürsat zahiresi, Sürsat bedeli, Osmanlı Devleti, Malatya Sancağı, Avarız-ı Divaniye.

SURSAT IN THE SANCAK OF MALATYA (IN 17th CENTURY)

Öz

Abstract
In the 17th century, supplied the food and ammunition of his soldiers going on the campaigns on the road routes, mostly by the “sursat” or partly, the purchase method. Sursat was an obligation demanded within the scope of war needs in extraordinary situations. This obligation is not a full tax in nature, but the sale of products such as barley, flour/bread, sheep, clarified butter, honey and wood/straw to the military at the distances ordered by the citizens (reaya), the amount and price of which are determined by the central administration. For this reason, Ottoman financers regarded “sursat” as a contractual and prudent obligation from the legal point of view. In the researched period, Malatya sanjak consisted of Malatya, Kâhta, Şure, Taşabad, Behisni, Gerger and Hısn-ı Mansur-Samsad-Bezeki kazas (jurisdictions) as tax circles and was included in the provinces of Maras. The people of Malatya fulfilled its sursat tekalif in kind during the eastern campaigns and in cash during the western campaigns. A large number of archival documents were used as a source in this study, especially the tens of Sürsat Zahiresi/bedeli Notebooks, which were registered in various funds of the Ottoman Archive under the Presidency of the State Archives of the Republic of Turkey. To the extent that the resources allow, the functioning of the assessment-delivery processes of the sursat obligation, the success in its accrual and its adventure in this period, in other words its change/transformation, have been observed in the private of the Sanjak/kaza of Malatya in the 17th century. A large number of archival documents were used as a source in this study, especially the tens of Sürsat Zahire-si/bedeli Notebooks, which were registered in various funds of the Ottoman Archive under the Presidency of the State Archives of the Republic of Turkey. To the extent that the resources allow, the functioning of the assess-ment-delivery processes of the sursat obligation, the success in its accrual and its adventure in this period, in other words its change/transformation, have been observed in the private of the Sanjak/kaza of Malatya in the 17th century. In addition, the circumstance of taxpayers in this process and the emerging provincial-central relations were examined. This research has manifested the financial/economic, social and even administrative situation of the period and the region a little more.

Anahtar Kelimeler

provisions (zakhire) of Sursat, bedel-i sursat, Ottoman State, Malatya Sanjak, Avâriz-i divaniye.

Kaynakça

• KAYNAKÇA Arşiv Kaynakları Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Bâb-ı Âsafi Mühimme Defterleri (A.DVNSMHM.d.), Nu: 77, 78, 81.
• Bab-ı Defteri Baş Muhasebe Kalemi Zimmet Halifesi Defterleri (D.BŞM.ZMT.d.) Nu. 13760.
• Bab-ı Defteri Mevkufat Defterleri (D.MKF.d.) Nu: 27441, 27445, 27520, 27557, 27564, 27600, 27604, 27613, 27635, 27652, 27776, 27781, 27842.
• Bab-ı Defteri Mevkufat Kalemi (D.MKF): Nu: 12/41, 15/56.
• Cevdet Tasnifi (C): Askeriye (C..AS.) Nu: 826/35193.
• İbnülemin (İE.) Tasnifi, Saray Mesalihi (İE.SM.) Nu. 18-1868.
• Kamil Kepeci Tasnifi (KK.d.) Nu: 2553, 2566, 2575, 2577, 2583, 2624, 2651, 2653, 2656, 2662, 2683, 2688, 2705, 2721, 2728, 2762, 2766, 2775. Maliyeden Müdevver Defterleri (MAD.d.) Nu: 457, 2790, 2805, 3167, 3251, 3451, 3471, 3474, 3476, 3600, 3807, 3809, 3839, 3841, 3856, 3857, 3888, 3889, 4347, 4386, 4407, 4409, 4422, 4433, 4442, 4482, 4488, 4952, 6633, 6634, 7104, 22395.
• Malatya Şer’iyye Sicili (MŞS), Nu. 1. Ayntab Şer’iyye Sicili (AŞS), Nu: 13, 14, 162, 167, 170A.
• Telif Eserler Arslan, H. (2014). 17. Yüzyılda Maraş Sancağı (Siyasi, İdari, İktisadi ve İçtimai Tarihi). Dul-kadiroğlu Belediyesi Yayını.
• Barkan, Ö.L. (1993). Avarız. İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt 2, ss. 13-19). MEB Yayını.
• Emecen, F. (1992). Bedel. Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA) içinde (1. Baskı. Cilt 5, ss. 301). Türkiye Diyanet Vakfı Yayını.
• Güçer, L. (1964). XVI-XVII Asırlarda Osmanlı İmparatorluğu’nda Hububat Meselesi ve Hu-bubattan Alınan Vergiler. İstanbul Üniversitesi Yayını.
• Hinz, W. (1990) İslam’da Ölçü Sistemleri, (Çev. Sevim Acar). Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yay.
• İnalcık, H. (2017). Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi-I 1300-1600. H. Berktay (Çev.). Türkiye İş Bankası Kültür Yayını.
• İnbaşı, M. (2004). Ukrayna’da Osmanlılar Kamaniçe Seferi ve Organizasyonu. Yeditepe yay.
• İşbilir, Ö.(1996). XVII. Yüzyıl Başlarında Şark Seferlerinin İâşe, İkmâl ve Lojistik Meseleleri. [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. İstanbul Üniversitesi.
• Karagöz, M. (2003). XVII. ve XVIII. Asırlarda Malatya Kazası (1650-1750). Karizma Yayını.
• Pakalın, M.Z. (1983). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, I-III. MEB Yayını.
• Pamuk, Ş. (1999). Osmanlı İmparatorluğunda Paranın Tarihi. Tarih Vakfı Yurt Yayını.
• Polat, S. (2015). IV. Murat’ın Revan Seferi Organizasyonu ve Stratejisi. ATASE Yayını.
• Uzunçarşılı, İ.H. (1983), Osmanlı Tarihi, III. Türk Tarih Kurumu Yayını.
• Sahillioğlu, H. (1964). 17. Yüzyıl Sonunda Bolu Livası Sürsat Bedeli. Çele, 9, ss. 15-21.
• Sertoğlu, M. (1986). Osmanlı Tarih Lügatı. Enderun Kitabevi.
• Tabakoğlu, A. (1985). Gerileme Dönemine Girerken Osmanlı Maliyesi. Dergâh Yayınları.