Tarihi Diyarbakır Camilerinde Bulunan Yıldız Sembollerinin, Estetik, Ezoterik ve Sembolik Mesajları Üzerine Bir İnceleme

Yıl 2025, Cilt: 24 Sayı: 1, 328 - 350, 29.01.2025

Mahmut Özkan

https://doi.org/10.17755/esosder.1532728

Öz

Medeniyetlerin kurucu unsuru olan insanoğlu çeşitli şekillerde duygu düşünce ve izlenimlerini ifade etme yolları aramıştır. Bu ifade yollarının en etkili ve kalıcı araçlarından biride sembollerdir. İnsan tarih sahnesine çıktığı andan itibaren kendi benliğinde farklı anlamlar yüklediği değişik semboller kullanmış bu sembollere gerek dini ve mistik gerekse ideolojik anlamlar yüklemiştir. Bu sembollerin bir kısmı zamanın yıkıcılığıyla ortadan kaybolmuş, bir kısmı ise çeşitli medeniyetlerde farklı anlamlar ve görevler yüklenerek günümüze kadar ulaşmıştır. Bu sembollerden biri de hiç kuşkusuz yıldız sembolüdür. Yıldız sembolü farklı yansımalarıyla gerek evrensel anlamda gerekse Türk kültüründe kendine sürekli yer bulmuş bir semboldür. Bu araştırmanın amacı Diyarbakır’ın tarihi camilerinde bulunan yıldız sembollerini ezoterik, estetik ve sembolik açıdan ortaya koymaktır. Araştırmanın kapsamını Diyarbakır Ulu Camii, Ali Paşa Camii, Behram Paşa Camii, Safa Parlı Camii, Melek Ahmet Paşa Camii, Fatih Paşa Camii, Şeyh Mutahhar Camii, Lala Kasım Camii, İskender Paşa Camii’nde bulunan yıldız sembolleri oluşturmaktadır. Araştırmada nitel araştırma yöntemlerinden biri olan doküman analizi yöntemi kullanılmıştır. Araştırma dokuz camide bulunan yıldız sembolleri ile sınırlandırılmıştır. Araştırma sonucunda dokuz caminin farklı yerlerinde yer alan yıldız sembollerinin estetik, ezoterik ve sembolik anlamlar taşıdığı sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Diyarbakır Camileri, Yıldız Sembolü, Ezoterizm, Sembolizm, Estetik.

An Examination on the Aesthetic, Esoteric and Symbolic Messages of the Star Symbols Found in the Historical Mosques of Diyarbakir

Öz

Human beings, as the foundational element of civilizations, have sought various ways to express their emotions, thoughts, and impressions. One of the most effective and enduring means of expression is through symbols. From the moment humans appeared on the stage of history, they have used various symbols to which they ascribed different meanings, whether religious, mystical, or ideological. While some of these symbols have vanished under the destructive force of time, others have been imbued with new meanings and functions indifferent civilizations and have survived to this day. One such symbolis undoubtedly the star. The star symbol, with its various interpretations, has consistently found a place both universally and within Turkish culture. The aim of this research is to reveal the esoteric, aesthetic, and symbolic aspects of the star symbols found in the historical mosques of Diyarbakır. The scope of the study includes the star symbols located in the Diyarbakır Ulu Mosque, Ali Pasha Mosque, Behram Pasha Mosque, Safa Parlı Mosque, Melek Ahmed Pasha Mosque, Fatih Pasha Mosque, Sheikh Mutahhar Mosque, Lala Kasım Mosque, and İskender Pasha Mosque. The document analysis method, one of the qualitative research methods, was employed in this study. The research is limited to the star symbols found in these nine mosques. As a result of the study, it was concluded that the star symbols in various parts of the nine mosques carry aesthetic, esoteric, and symbolic meanings.

Anahtar Kelimeler

Diyarbakır Mosques, Star Symbol, Esotericism, Symbolism, Aesthetic.

Kaynakça

• Akar, H. (2016). Durum çalışması. A. Saban & A. Ersoy (Ed.) Eğitimde nitel araştırma desenleri. Anı.
• Alp, Ö. K. (1998). Konya ve Yöresi Kilimlerinde Semboller. Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.
• Altındal, A. (2015). Gül ve Haç Kardeşliği. Destek yayınları.
• Arcasoy. A. (1983). Seramik Teknolojisi, Marmara Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Seramik Ana sanat Dalı Yayınları.
• Atasagun, G. (1996). İlahi Dinlerde Dini Semboller, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, Konya.
• Ayfer, M. Ö. (2014). Ansiklopedik Mason Sözlüğü. Pentagram Yayınlar.
• Baş, G. (2006). Diyarbakır’daki İslam Dönemi Mimarisinde Süsleme. Doktora Tezi. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Baykal, K. (1938). Fatih Paşa Camii ve Minareler . Diyarbakır: Karacadağ, I-5.
• Beysanoğlu, Ş. (1987). Anıt ve Kitabeleriyle Diyarbakır Tarihi, 1. Cilt. Ankara: Neyir Yayınevi.
• Büyükçanga, M. (2008). Türk mimarisinde sekiz köşeli yıldız motifleri. 6. Uluslararası Türk Dünyası Sosyal Bilimler Kongresi, (s. 1230-1234). Celalabat-Kırgızistan.
• Cevizci, A. (2000). Felsefe sözlüğü. İstanbul: Paradigma Yayınları.
• Chmiliar, l. (2010). Multiple-Case designs. In A. J. Mills, G. Eurepas & E. Wiebe (Eds.), Encyclopedia Of Case study research (pp 582-583). Sage Publications.
• Creswell, J. W. (2007). Qualitative İnquiry & Research Design: Choosing Among Five Approaches ( 2. Baskı).Sage Publications.
• Çam, N. (2002). “Mimar Sinan’ın Eserlerinde Mahalli Unsurlar”,. VI. Ortaçag ve Türk Dönemi Kazı Sonuçları ve Sanat Tarihi Sempozyumu, (s. 239-258). Kayseri.
• Çaycı, A. (2002). Anadolu Selçuklu Sanatı’nda Gezegen ve Burç Tasvirleri,. Ankara.: Kültür Bakanlığı Yayınlar.
• Çoruhlu, Y. (2006). Türk Mitolojisinin Anahtarları. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Çoruhlu, Y. (2014). Kozmolojik Mitolojik Astrolojik Dini ve Edebi Tasavvurlara Göre Türk Sanatında Hayvan Sembolizmi (1. Baskı). Konya: Köen Yayınları.
• Değerliyurt, Y. (2014, Aralık 04). Goldenreiki.net. Aralık 18, 2024 tarihinde https://goldenreiki.net/Yazilar/Yazi/96/Koseli-Yildizlarin-Sembolizmi adresinden alındı
• Derman, H., & Günay, Ü. (1998). Türk din tarihi. Kayseri: Laçin Yayınları.
• Doğan, Ş. N. (2002). Doğan, N. Ş. (2002). “Anadolu Selçuklu Dönemi Geometrik Süslemelerine (Yıldız Kompozsiyonlarına) Yüklenen Anlamlar” Ortaçağda Anadolu Prof. Dr. Aynur Durukan’a Armağan. Ankara.
• Dönmez, B. M. (2017). Yunan ve Alevi Ezoterizmlerine Bağlı Müzik Kültürleri Üzerine Karşılaştırmalı Bir Analiz. Alevilik Araştırmaları Dergisi .
• Eceoğlu, A. (2011). Mimarlık Kavramında Farklı Bir Sembol; Zaha Hadid”. İnönü Üniversitesi Sanat ve Tasarım Dergisi Özel Sayı, Cilt 2 , 1087-1157.
• Erbek, M. (2022). Çatalhöyük’ten Günümüze Anadolu Motifleri. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı.
• Ercan Uyalan, F. (2020, Mart 15). https://yuvayayolculuk.com. Haziran 18, 2024 tarihinde Yuvaya Yolculuk: https://yuvayayolculuk.com/yildiz-sembollerinin-dili.html adresinden alındı.
• Eyuboğlu, İ. Z. (2007). Anadolu İnançları, Derin. İstanbul: Derin Yayınları.
• Gibson, C. (2009). Semboller Nasıl Okunur? Resimli Sembol Okuma Rehberi. İstanbul: Yem Yayın.
• Görgünay Kırzıoğlu, N. (2001). Altaylar’dan Tunaboyu’na Türk Dünyası’nda Ortak Yanışlar (Motifler). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Karasar, N. (2012). Bilimsel araştırma yöntemi (24. baskı). Ankara: Nobel Yayıncılık.
• Kıyak, A. (2010). İslam öncesi Türk kültüründe yıldızlarla ilgili inanışlar. İlahiyat Fakültesi Dergis , 189-197.
• Ögel, B. (1978). Türklerde Ev Kültürü (Göktürlerden Osmanlar'a)”, Türk Kültür Tarihine Giriş, . Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Ögel, S. (1994). Anadolu’nun Selçuklu Çehresi. : Akbank Yayınları, Tayf Yayıncılık.
• Pala, İ. (2020). TDV İslâm Ansiklopedisi. Haziran 25, 2024 tarihinde https://islamansiklopedisi.org.tr/muhr-i-suleyman adresinden alındı
• Peker, A. U. (1998). Ortaçağ Anadolu Mimarisinde Anlam. Arkeoloji ve Sanat , 29-38.
• Rahman, A., (2005). Uygur Halk Şiirindeki Kalıplaşmış Semboller ve Anlamları, Prof. Dr. Fikret Türkmen Armağanı, Kanyılmaz Matbaası, İzmir s.570.
• Rasmussen, S. (1994 ). Yaşanan Mimar. (çev. Ö. Erduran). İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Salt, A. (2006). Neo-spiritüalist Yaklaşımlarla Ezoterik Bilgilerin Işığında: Semboller. İstanbul: Ruh ve Madde Yayınları. .
• Saltık, M. (2005). Kuşdili Kılavuzu, Hermes Yayın. Hermes Yayıncılık.
• Scholem, G. (2008). “Magen David” Encyclopadia Judaica . Jerusalem: Keter Publishing House.
• Soyupak, O. (2016). Selçuklu Geometrik Desenleri Arasında Yer Alan Yıldız Sembolünün Günümüz Ürünleri Üzerindeki Yansımaları. Uluslararası Geçmişten Geleceğe Sanat Sempozyumu. Çorum: Hitit Üniversitesi.
• Sözen, M. (1971). Diyarbakır’da Türk Mimarisi. İstanbul.
• Sözen, M. (1975). Türk Mimarisinin Gelişimi ve Mimar Sinan . İstanbul.
• Sözen, M. (1981). Anadolu’da Akkoyunlu Mimarisi. İstanbul.
• Şerefhan, A. (1974). Şerefhane. M.E. Bozarslan (Çev). İstanbul: Ant Yayınları.
• Tarlakazan, E. (2013). Kütahya İline Ait Sembolleşmiş Mekân Ve Ürünlerin Kültür Aktarımındaki Yeri Ve Önemi. İletişimde Tasarım Tasarımda İletişim Konulu Uluslar arası Sempozyum, Dumlupınar Üniversitesi. 24-26 Ekim, Kütahya.
• Tekkanat, N. (2006). Altın oranın kaynakları ve sanata yansıması. Yüksek Lisans Tezi: Akdeniz Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Temren, B. (1995). Tasavvuf Düşüncesinde Demokrasi, Kültür Bakanlığı, Ankara, s.88.
• Tuncer, O. C. (1996). Diyarbakır Camiler. Ankara.
• Türeli, İ. (2011). Türk sanatında altı köşeli yıldız. İstanbul: Bayrak Matbaası.
• Uçar, T. F. (2004). Görsel İletişim ve Grafik Tasarım. İnkılâp Yayınevi, İstanbul, s.24.
• Yıldırım, A. ve Şimşek, H. (2008). Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri(6. Baskı). Seçkin Yayıncılık.
• Yıldırım, S. (2008). Diyarbakır’daki Osmanlı Dönemi Çinilerinin Motif ve Kompozisyon Özellikleri”. Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Diyarbakır (s. 595-606. Ankara.
• Yin R., K. (2014). Case Study Research Design and Methods (5th ed.). ThousandOaks, CA: Sage. 282 pages.
• Zorlu, İ. (2018). Diyarbakır ve Mardin’deki İslam Dönemi Dini Mimarisinde Geometrik Süsleme. Yüksek Lisans Tezi. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• İnternet Kaynakları
• URL-1: https://www.shutterstock.com/tr/search/three-pointed-star Adresinden 16.03.2024 tarihinde alınmıştır.
• URL-2: https://goldenreiki.net/Yazilar/Yazi/96/Koseli-Yildizlarin-Sembolizmi. Adresinden 16.03.2024 tarihinde alınmıştır.
• URL-3: https://goldenreiki.net/Yazilar/Yazi/96/Koseli-Yildizlarin-Sembolizmi. Adresinden 16.03.2024 tarihinde alınmıştır.
• URL-4:https://tr.wikipedia.org/wiki/Pentagram. Adresinden 16.03.2024 tarihinde alınmıştır.
• URL-5: https://goldenreiki.net/Yazilar/Yazi/96/Koseli-Yildizlarin-Sembolizmi. Adresinden 16.03.2024 tarihinde alınmıştır.
• URL-6: https://gazteastro.com.tr/astro-bilgi/yildiz-sembolleri-ve-anlamlari. Adresinden 16.03.2024 tarihinde alınmıştır.
• URL-7:https://www.haberturk.com/galeri/gundem/450545-8-koseli-selcuklu-yildizi-ne-anlama-geliyor. Adresinden 16.03.2024 tarihinde alınmıştır.
• URL-8:https://mcid.mcah.columbia.edu/tr/art-atlas/mapping-mesopotamian monuments/diyarbakir-ulu-camii. Adresinden 16.03.2024 tarihinde alınmıştır.
• Kaynak Kişiler
• EmineFidan(40), Lisans, Sanat Tarihçisi, Diyarbakır, 17 Eylül 2024.