BOSNA KADISI MEVLÂNÂ GINÂÎ (ö. 969/1561-1562’den sonra)’NİN ACÂİBÜ’L-MAHLÛKÂT TÜRÜNDEKİ TERCÜMESİ “MİR’ÂT-I KÂİNÂT”

Yıl 2022, Cilt: 5 Sayı: 3, 1516 - 1535, 28.12.2022

Ramazan Bardakçı , Öznur Aksakaloğlu

Öz

Acâyibü’l-Mahlûkât kitapları yazıldığı devrin coğrafyası ve kozmografyası hakkındaki bilgiler başta olmak üzere tarih, astroloji, zooloji, botanik, mitoloji, biyoloji, alternatif tıp ve sosyal yaşam gibi alanlar hakkındaki bilgileri ve bazı olağanüstü unsurları bünyesinde barındıran ansiklopedik eserlerdir. İlk yazılan Acâyibü’l-Mahlûkât kitabı İran edebiyatında Ebü’l-Hüseyin Abdurrahman bin Ömer es-Sûfî (ö. 376/986) tarafından 374-75/984-85 yılları arasında kaleme alınmıştır. 12. yüzyıldan itibaren İran ve Arap edebiyatlarında bu türe ait eserler verilmeye devam etmiştir. Ahmed et-Tûsî (ö. 570-71/1175’den sonra)’nin 570-71/1175 yılında kaleme aldığı Farsça “Acâyibü’l-Mahlûkat ve Garâyibü’l-Mevcûdât” adlı eseri ile 13. yüzyılda Kazvînî (ö. 682/1283)’nin aynı isimle kaleme aldığı Arapça Acâyibü’l-Mahlûkât’ı bu türde yazılan diğer eserlere kaynaklık etmiştir. Bu tür 14. yüzyıldan itibaren tercüme yolu ile Türk edebiyatına girmiştir. Türk edebiyatında 16. yüzyıldaki Acâyibü’l-Mahlûkât türü eserlerden biri olan “Mir’ât-ı Kâinât”, Bosna Kadısı Mevlânâ Gınâî (ö. 969/1561-62’den sonra) tarafından Arapça kaleme alınmış olan “Tuhfetü’l-Acâib ve Turfetü’l-Garâib” adlı eserden 969/1561-62 yılında yapılmış olan bir tercümedir. Eserin Arapçası İzzeddin İbnü’l-Esîr adı ile tanınan Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî (ö. 630/1233) tarafından telif edilmiştir. Gınâî’nin eserinin, “Mir’âtü’l-Kâinât” adıyla Türkiye Büyük Millet Meclisi Kütüphanesi numara MT 492 ve “Mir’ât-ı Kâ’inât, Hikâyât-ı Terceme-i Tuhfetü’l-Acâyib ve Garâyib bildirir” şeklinde başlayan bir ibare ile Berlin Devlet Kütüphanesi Ms. Or. Oct. 3663 numarada kayıtlı olmak üzere tespit edilen iki nüshası mevcuttur.
Bu çalışmada öncelikle acâyibü’l-mahlûkât türüne dair genel bilgilere değinilecek ardından Bosna Kadısı Mevlânâ Gınâî ve bu tür içerisinde kaleme almış olduğu “Mir’ât-ı Kâinât” adlı tercüme eseri hakkında bilgi verilecektir.

Anahtar Kelimeler

Acâyibü’l-Mahlûkât, Bosna Kadısı Mevlânâ Gınâî, Mir’ât-ı Kâinât, Coğrafya, Kozmografya.

Kaynakça

• AÇIKGÖZ, Osman Nuri (1974). Ahmed Bîcan, Acâibü’l-Mahlûkât, Bitirme Tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• ADIVAR, Adnan (2017). Osmanlı Türklerinde İlim, İstanbul: Remzi Kitabevi.
• AK, Mahmut (1997). Menâzırü’l-Avâlim (Metin), Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• AL, Şerife Burcu (2010). Acâibü’l Mahlûkât Giriş Metin İnceleme Dizin Sözlük, Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi, Sakarya.
• Âşık Mehmed (2007). Menâzırü’l-Avâlim, (3 cilt), (Haz: Mahmut Ak), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• AYDIN, Beyza (2021). Mir‘ât-ı Acâibü‘l-Mahlûkât ve Keşf-i Garâibü‘l-Mevcûdât (İnceleme-Transkriptli Metin-100a-200a), Yüksek Lisans Tezi, Akdeniz Üniversitesi, Antalya.
• BARDAKÇI, Ramazan (2022). “Acâ'ibü'l-Mahlûkât ve Garâ'ibü'l-Mevcûdât Tercümesi”, http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/aca-ibu-l-mahlukat-ve-gara-ibu-l-mevcudat-tercumesi. [Erişim Tarihi: 15 Aralık 2022].
• BARDAKÇI, Ramazan (2022). “Tezkiretü'l-Acâyib ve Tercümetü'l-Garâyib (Eyyûb bin Halîl)”, http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/tezkiretu-l-acayib-ve-tercumetu-l-garayib-eyyub-bin-halil. [Erişim Tarihi: 15 Aralık 2022].
• BAŞKAN, Gülhan (2007). Manisa İl Halk Kütüphanesi’nde 45 Hk. 5355 No’da Kayıtlı Sürûrî Çevirisi Acâibü’l-Mahlûkât Adlı Eserin Minyatürlerinin İncelenmesi, Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi, Kayseri.
• BİLGE, Mustafa Lütfi (2000). “İbnü’l-Verdî, Sirâceddin”, TDV İslam Ansiklopedisi, C.21, s.s. 238-239.
• BİLGİN, Orhan (1994). “Ebü’l-Müeyyed-i Belhî”, TDV İslam Ansiklopedisi, C.10, s.s. 337-338.
• BUÇUKÇU, Zeynep (2017). Mahmud bin Kadı-i Manyas’ın Acebü’l-Üccab Adlı Eserinin Transkripsiyon ve Dizini, Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
• Bursalı Mehmed Tahir (1975). Osmanlı Müellifleri, (Haz: A. Fikri Yavuz ve İsmail Özen), C.3, İstanbul: Meral Yayınları.
• Bosna Kadısı Mevlânâ Gınâyî. Mir’ât-ı Kâ’inât, Türkiye Büyük Millet Meclisi Kütüphanesi, No: MT 492.
• Bosna Kadısı Mevlânâ Gınâyî. Mir’ât-ı Kâ’inât, Berlin Devlet Kütüphanesi, No: Ms. Or. Oct. 3663.
• ÇAĞBAYIR, Yaşar (2007). Ötüken Türkçe Sözlük, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• ÇELEBİOĞLU Amil (1989). “Ahmed Bîcan”, TDV İslam Ansiklopedisi, C.2, s.s. 49-51.
• ÇELİK, Erol (2019). Rodosî-zâde’nin Acâibü’l-Mahlûkât Tercümesi (İnceleme-Metin-Sözlük-Tıpkıbasım), Doktora Tezi, Uşak Üniversitesi, Uşak.
• DEMİRTAŞ, Ahmet (2003). Dürr-i Meknûn, Doktora Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Samsun.
• DEMİRTAŞ, Ahmet (2009). Yazıcıoğlu Ahmed Bican, Dürr-i meknûn, İstanbul: Akademik Kitaplar Yayınevi.
• DEVELLİOĞLU, Ferit (2003). Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lugat, Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları.
• DURMUŞ, İsmail (2000). “İbnü’l-Esîr, Ziyâeddin”, TDV İslam Ansiklopedisi, C.21, s.s. 30-32.
• ERDEM, Tuğba (2020). Mir’ât-ı Acâibü’l-Mahlûkât ve Keşf-i Garâibü’l-Mevcûdât (İnceleme-Çeviriyazılı Metin-Tıpkıbasım, 400a-488a), Yüksek Lisans Tezi, Uşak Üniversitesi, Uşak.
• ERDOĞAN, Mustafa; BAŞÇETİN, Yasin; ERKOÇ, Kübra (2021). Mir’âtü’l-Kâ’inât (Kâ’inatın Aynası) Hüsameddin Bursevî, Ankara: Sonçağ Yayınları.
• ERKAN, Mustafa (2016). Acâibü’l-Mahlûkât (İnceleme-Metin-Sözlük-İndeks), İstanbul: Akademi Titiz Yayınları.
• GEDİZLİ, Mehmet (2011). Acâibü’l-Mahlûkât [200a-400a] [Giriş, Transkripsiyonlu Metin, Dil-Yazım Özellikleri, Dizin-Sözlük], Doktora Tezi, Kocaeli Üniversitesi, Kocaeli.
• GÖL, Osman (2008). Alî Bin Abdurrahman Acâibü’l-Mahlûkât [1.-35. Varak], Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi, Sakarya.
• İNAN, Recai (2010). Acâibü’l-Mahlûkât Giriş Transkripsiyon İnceleme Dizin Sözlük, Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi, Sakarya.
• İZGİ, Cevat (1988). “Hayâtü’l-Hayevân”, TDV İslam Ansiklopedisi, C.17, s.s. 18-20.
• İZGİ, Cevat (2002). “Kazvînî Zekeriyya b. Muhammed”, TDV İslam Ansiklopedisi, C.25, s. 160.
• HEES, Syrinx Von (2014). “Şaşırtıcı: Acâib Edebiyatının Bir Eleştirisi ve Yeniden Okunması”, (Çev: Yeliz Özay), Millî Folklor, Sayı: 103, s.s.142-162.
• KARACA, Hasan (2021). Mütercimi Meçhul Bir Acâyibü’l-Mahlûkât ve Garayibü’l-Mevcûdat Tercümesi (İnceleme-Metin-Gramatikal Dizin-Tıpkıbasım), Ankara: Grafiker Yayınları.
• Katip Çelebi (2007). Keşfü’z-zunûn, (Çev: Rüştü Balcı), C.3, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• KEÇELİOĞLU, Sünbül (1997). Türkçe Acâibü’l-Mahlûkât Yazmalarının Minyatürlerinde Üslup ve İkonografya, Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
• KIRBAÇ, Selçuk (1999). Hayâtü’l-Hayevân Tercümesi (Giriş, İnceleme, Metin, Dizin- Sözlük), Doktora Tezi, Sakarya Üniversitesi, Sakarya.
• KOÇOĞLU, Turgut (2018). “Rûznâmeci Muhammed b. Muhammed Şâkir’in Minyatürlü Acâyibü’l-Mahlûkât Tercümesi”, 2. Uluslarası İpekyolu Akademik Çalışmalar Sempozyumu Tam Metin Kitabı, s.s. 184-198.
• KOÇOĞLU, Turgut (2021). Rûznâmeci Muhammed Şâkir’in Acâ’ibü’l-Mahlûkât Tercümesi, İstanbul: Kimlik Yayınları.
• KUT, Günay (1988). “Acâyibü’l-Mahlûkât”, TDV İslam Ansiklopedisi, C.1, s.s.315-317.
• KUT, Günay (2010). Acâyibü’l-Mahlûkât, Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları II, (Haz: Fatma Büyükkarcı Yılmaz), İstanbul: Simurg Yayınları.
• KUT, Günay (2012). Acâyibü’l-Mahlûkât ve Garâyibü’l-Mevcûdât, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• OĞUZ, Betül Bülbül (2014). Sürûrî’nin Kitâbü’l-Acâibü’l-Garâib’i Üzerine Göstergebilimsel Bir İnceleme, Doktora Tezi, Celal Bayar Üniversitesi, Manisa.
• ÖZAYDIN, Abdulkerim (2000). “İbnü’l-Esîr, İzzeddin”, TDV İslam Ansiklopedisi, C.21, s.s. 26-27. ÖZDEMİR, Mehmet (1994). “Ebû Hâmid el-Gırnâtî”, TDV İslam Ansiklopedisi, C.10, s.s. 128-130. ÖZKAN, Mustafa (2003). “Manyasoğlu Mahmud”, TDV İslam Ansiklopedisi, C.28, s.s. 33-34.
• ÖZTÜRK, Ebru Silahşor (2017). Mahmûd b. Kadî-i Manyâs, Acebü’l-Uccâb, (İnceleme, Tenkitli Metin, Gramatikal Dizin), Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, Erzurum.
• SABUNCU, Fatih (2010). Ebû Hâmid Muhammed El-Gırnâtî’nin Seyahatnamesi, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• SABUNCU, Fatih (2011). Gırnâtî Seyahatnâmesi, Ebû Hâmid Muhammed el-Gırnâtî, İstanbul:Yeditepe Yayınevi.
• SAKAOĞLU, Necdet (1999). Dürr-i Meknun Saklı İnciler, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• SARIKAYA, Bekir (2010). Rükneddin Ahmed’in Acâibü’l-Mahlûkât Tercümesi [Giriş-Metin-Sözlük], Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• SARIKAYA, Bekir (2019). Tercüme-i Acâ’ibü’l-Mahlûkât, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Şemseddin Sami (2017). Kâmûs-i Türkî, (Haz: Raşit Gündoğdu, Niyazi Adıgüzel, Ebul Faruk Önal), İstanbul: İdeal Kültür Yayıncılık.
• ŞİMŞEK UMAÇ, Zeynep (2021). “XV. Yüzyılın Ansiklopedisi Dürr-i Meknun ve Dili Üzerine Bir İnceleme”, Manisa Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 19 (3), s.s. 13-31.
• YANİÇ, Sema (2004). Hâce Hatîb Mahmûd Er-Rûmî ve Harîdetü’l-Acâyib ve Ferîdetü’l-Garâyib Tercümesi İsimli Eserinin Edisyon Kritik ve Tahlili, Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi, Konya.
• YAZAR, Sadık (2014). “XVI. Yüzyıl Türkçe Seyahatnamelerinde Acâib”, Millî Folklor, Sayı: 103, s.s. 98-110.
• YAZAR, Sadık (2015). Tercüme-i Tuhfetü’l-Elbâb ve Nuhbetü’l-A’cab (Gırnâtî Seyahatnâmesi), İstanbul: Büyüyen Ay Yayınları.
• YAZAR, Sadık (2022). “Tercüme-i Acâ'ib-i Mahlûkât ve Garâ'ibü'l-Mevcûdât (Sürûrî)”, http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/tercume-i-aca-ib-i-mahlukat-ve-gara-ibu-l-mevcudat-sururi. [Erişim Tarihi: 15 Aralık 2022].
• YILDIRAN, Maksut (2010). Acâibü’l-Mahlûkât [106.-140. Varak], [Metin Giriş İnceleme Dizin Sözlük], Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi, Sakarya.
• YILDIZ, Osman (1989). Ahmed-i Bîcân, Acâibü’l-Mahlûkât [Dil Özellikleri-Metin-Seçmeli Sözlük], Yüksek Lisans Tezi, İnönü Üniversitesi, Malatya.
• YILMAZ, Engin (1998). Acâibü’l-Mahlûkât İmla ve Ses Bilgisi Metnin Transkripsiyonu [1-200 Varaklar Arası], Doktora Tezi, Sakarya Üniversitesi, Sakarya.