SAFEVÎ DÖNEMİNDE HİNDİSTAN’A GÖÇEN İRANLI MÛSIKÎŞİNAŞ ŞÂİRLER

Yıl 2023, Cilt: 6 Sayı: 3, 632 - 652, 25.09.2023

Milad Salmani

https://doi.org/10.58659/estad.1322306

Öz

İran’ı İslâmiyet sonrası dönemde birçok hanedan yönetmiştir ve hanedanlar arası iktidar değişimleri, zaman zaman büyük istikrarsızlığa sebebiyet vermiştir. İran yönetimini uzunca bir süre elde tutan hanedanlardan biri Safevîlerdir. Safevîlerle birlikte İran’ın yönetimi iki buçuk asırlık bir süre boyunca tek bir sülalelin elinde kalmıştır. Ne var ki XVI-XVIII. asırlar aralığını kapsayan bu süreçte padişahların değişmesi zaman zaman bazı İranlı sanat erbabının çeşitli gerekçelerle ana vatanlarını terk edip Anadolu ve Hindistan başta olmak üzere civar bölgelere yerleşmelerine yol açmıştır. O devirde göçler resmî bir şekilde kayıt altına alınamazken kaleme alınan tezkireler ve cönkler bu göçlerle ilgili önemli bilgiler ihtiva etmektedir. Safevî döneminde İran ve Hindistan’da tezkire yazımı iyice yaygınlaşmış olup büyük önem arz etmekteydi. Bu sebeple o asırlarda yaşamış olan şâirler ve ilim erbabının terceme-i hâllerini anlatan çok sayıda tezkire yazılmış ve günümüze ulaşmıştır. Söz konusu tezkireler ışığında bu dönem zarfında İran’dan diğer memleketlere göçen ilim ve sanat erbabını tespit etmek mümkündür. Bu çalışmada öncelikle Safevîlerin İran’ı yönettikleri yaklaşık iki buçuk asırlık süre zarfında ilim ve sanat erbabının göç sebepleri ile ilgili tespitler paylaşılmıştır. Akabinde İran edebiyatının önemli araştırmacılarından biri olan ve özellikle tezkireler üzerine yaptığı çalışmalarla tanınan Ahmed Gülçîn-i Me’ânî’nin (1916-2000) Kârvân-ı Hind adlı tezkire kitabının ışığında

Safevîler döneminde Hindistan’a göçen İranlı mûsıkîşinas şâirler tespit edilmiş ve terceme-i halleri aktarılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Safevî, Göç, Mûsıkîşinaş Şâirler, Kârvân-ı Hind.

Kaynakça

• AKHTAR, Salman (2018). Göç ve Kimlik: Kargaşa, Sağlatım ve Dönüşüm, (Çev. Sedef Ayhan), İstanbul: Sfenks Kitap.
• AURANGABADİ, Shafiq (1977). Şâm-ı Garîbân, (Haz: Muhammed Ekberüddin Sıddîkî), Karaçi: Encümen-i Terakki-i Urdu.
• BHOPALÎ, Seyyid Ali Hasan Han (1390). Tezkire-i Subh-i Gülşen, (Haz: Müctebâ Berzâbâdî-i Ferâhânî), C. 1-3, Tahran: Evista Ferahani.
• CANIM, Rıdvan (2016). Divan Edebiyatında Türler, Ankara: Grafiker Yayınları.
• CİHANGİR, Nureddin Muhammed (1359). Cihângîrnâme, (Haz: Muhammed Haşim). Tahran: İntişarat-ı Bünyad-ı Ferheng-i İran.
• ÇAĞLAYAN, Savaş (2006). “Göç Kuramları, Göç ve Göçmen İlişkisi”, Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (İLKE), Sayı: 17, s.s. 67-91.
• DÂRÂBÎ, Muhammed bin Muhammed (1392). Tezkire-i Letâifü’l-hayâl, (Haz: Yusuf Beg Babapur), Kum: Zehair-i İslami.
• DÂRÂBÎ, Muhammed bin Muhammed (1418). Makâmâtü’s-sâlikîn, (Ed: es-Seyyid Cafer en-Nebevî), Kum: Mirsad.
• DANİEL, E. L. (2012). “Arab iii. Arab Settlements in Iran”, ENCYCLOPÆDIA IRANICA, https://www.iranicaonline.org/articles/arab-iii (E.T.: 02.06.2023).
• DEHGHANPOUR, Zohre, BEYAT, Ali (1390). “Payamedha-i İctimâî-i Muhâceret-i Kabâil-i Arab be İran”, Târih ve Temeddün-i İslâmî, Sayı: 14, s.s. 3-23.
• DEMİR, Alpaslan (2011). “XVI. Yüzyıl Anadolusunda Dış Göçler: Şarkiyan”, Karadeniz Araştırmaları, Cilt: 28, Sayı: 28, s.s. 51-66.
• DOĞAN, İsmail (2018). Göç ve Kültür, İstanbul: Bilge Kültür-Sanat.
• EMECEN, Feridun (2003). “Mehmed III”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 28, s.s. 407-413.
• EVHADÎ-İ BELYÂNÎ, Takî (1389). Arafâtü’l-âşıkîn ve arasâtü’l-ârifîn, C. 1-8, Tahran: Müessese-i Pejuhişi-i Miras-ı Mektoob.
• FAHRÜ’Z-ZAMÂNÎ-İ KAZVÎNÎ, Molla Abdü’n-Nebî (1340). Tezkire-i Meyhâne, (Haz: Ahmed Gülçîn-i Me’ânî), Tahran: İkbal.
• GÜLÇÎN-İ ME’ÂNÎ, Ahmed (1363). Târîh-i Tezkirehâ-yı Fârsî, C. 1-2, Tahran: İtişârât-ı Kitâbhâne-i Senâî.
• GÜLÇÎN-İ ME’ÂNÎ, Ahmed (1369). Kârvân-ı Hind, C. 1-2, Meşhed: Âsitân-ı Kuds-i Razavî.
• GÜNDÜZ, Tufan (2008). “Safevîler”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 35, s.s. 451-457).
• HÂKİM-İ LAHORÎ, Abdü’l-hakîm (1391). Tezkire-i Merdüm-i Dîde, (Haz: Alirıza Kazve), Tahran: Kitâbhâne Mûze ve Merkez-i Esnâd-ı Meclis-i Şûrâ-yı İslâmî.
• HÂKİMÎ-İ VÂLÂ, İsmail (1382). “Muarrifî ve Nakd ve Berresî-i Tezkire-i Subh-i Gülşen”, Dânişkede-i Edebiyat ve Ulûm-ı İnsânî (Tahran), Sayı: 166-167, s.s. 1-9.
• HANEDA, Masashi (1997). “Emigration of Iranian Elites to India during the 16-18th centuries”, Cahiers d’Asie centrale, Sayı: 3/4, s.s. 129-143.
• KANAR, Mehmet (1998). “Hülâsatü’l-eş’âr”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 18, s. 321.
• KANDEMİR, M. Yaşar (1998). “Hind bint Utbe”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 18, s.s. 64-65.
• KARAGÖZOĞLU, Berna (2017). “Safevî Dönemi’nde İran’dan Hindistan’a Göçler”, Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, Cilt: 4, Sayı: 11, s.s. 1-24.
• KÂŞÂNÎ, Mir Takiyyüddin (1395). Hülâsatü’l-eş’âr ve zübdetü’l-efkâr (Tebriz ve Azerbaycan ve Nevahi-i An), (Haz: Rukiye Bayram Hakîkî), Tahran: Müessese-i Pejuhişi-i Miras-ı Mektoob.
• KUMÎ, Kādî Mîr Ahmed (1400). Gülistân-ı Hüner, (Haz: Seyyid Kemal Hac Seyyid Cevadi), Tahran: Ferhengistan-ı Hüner.
• KURTULUŞ, Rıza (1993). “Dârâbî”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 8, s.s. 484-485.
• KURTULUŞ, Rıza (1995). “Emîr Hüsrev-i Dihlevî”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 11, s.s. 135-137.
• KURTULUŞ, Rıza (2006). “Muhammed Tâhir Nasrâbâdî”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 32, s. 418.
• KURTULUŞ, Rıza (2010). “Takī-i Evhadî”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 39, s.s. 456-457.
• KURTULUŞ, Rıza (2020a). “Ahmed Gülçîn-i Me’ânî”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. EK-1, 2. Baskı, s.s. 43-44.
• KURTULUŞ, Rıza (2020b). “Eşref-i Mâzenderânî”, TDV İslâm Ansiklopedisi: C. Ek-1 Gözden geçirilmiş 2. Basım, s. 425.
• MERDÎ, Abbas Ali (1394). “Tezkire-i Serv-i Âzâd”, Âyîne-i Pejûhiş, Sayı: 151, s.s. 118-119.
• MÎR ENSÂRÎ, Alî (1393). “Tezkirehâ-yı Safavî: Menâbiî-i Erzişmend Berâ-yı Şinâht-ı Şâirân-ı Mûsıkîdân ve Nüvâzende-i În Devre”, Nâme-i Ferhengistan, Sayı: 53, s.s. 51-61.
• OKUMUŞ, Ömer (1991). “Bahâeddîn Âmilî”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 3 s.s. 60-61.
• OKUMUŞ, Ömer (1993). “Abdurrahman-ı Câmî”, TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 7, s.s. 94-99.
• ÖZCAN, Abdülkadir (2000). “İdrîs-i Bitlisî”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 21, s.s. 485-488.
• RÂZÎ, Emîn Ahmed (1378). Tezkire-i Heft İklim, (Haz: Seyyid Muhammed Rıza Tâhirî), C. 1-3, Tahran: Suruş.
• RUDİ, Matthee (2008). “Safavid Dynasty”, ENCYCLOPÆDIA IRANICA, https://www.iranicaonline.org/articles/safavids (E.T.: 02.06.2023).
• RUMLU, Hasan (1357). Ahsenü’t-tevârîh, (Haz: Abdülhasan Nevâî), Tahran: İntişarat-ı Babek.
• SADIKOĞLU, S. Cengiz (2008). “Sâib-i Tebrîzî”, TDV İslâm Ansiklopedisi C. 35, s.s. 541-542.
• SENÂÎ-İ GAZNEVÎ (1388). Dîvân, (Haz: M. Taki Müderris-i Razavi), 7. Baskı, Tahran: İntişarat-ı Senai.
• SEYHAN ALIŞIK, Gülşen (2009). “Sâm Mirza”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 36, s. 61.
• KAVYANI POOYA, Hamid; SHOJAEE NİYA, Fayezeh (2020). “Study of the reasons for the migration of Iranian Safavid physicians to India and its outcomes”, Journal of Iranian Studies, Cilt: 18 Sayı: 36, s.s. 187-213, https://doi.org/10.22103/jis.2019.12376.1852
• SİNANOĞLU, Mustafa (2000). “İlhâd”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 22, s.s. 90-92.
• ŞABANLU, Alirıza; VEFAİ, Ali (1391). “Meâsir-i Rahîmî: Kitâbî der Târîh ve Ricâl-i Hind”, Fasl-nâme-i İlmî ve Pejûhişî-i Zebân ve Edeb-i Fârsî Dânişgâh-ı Âzâd-ı İslâmî-i Senendec, Sayı: 13, s.s. 75-86.
• ŞAHİNOĞLU, M. Nazif (1995). “Emîn-i Ahmed-i Râzî”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 11, s. 114.
• TEVEKKELİFERD, Fatemeh (1391). “Muarrifi, Berresi ve Tahlil-i Tezkire-i Tuhfe-i Sâmî”, Âyîne-i Mîrâs, Sayı: 51, s.s. 43-77.
• ÜSTÜN, İsmail Safa (2019). “Kādî Ahmed Kummî”, TDV İslâm Ansiklopedisi: C. Ek-2, 3. Baskı, s.s. 90-91.
• YEKBAŞ, Hakan (2009). “Divan Şairinin Penceresinden Acem Şairleri”, Turkish Studies, Cilt: 4, Sayı: 2, s.s. 1126-1155.
• ZÎGAMÎ, Emir (1392). “Nakd ve Berresî-i Tashîh-i Tezkire-i Subh-i Gülşen”, Vîje-nâme-i Ferhengistan (Şibh-i Kârre), Sayı: 1, s.s. 357-371.