OSMANLI’DA SARAYIN ŞAİRİ EDEBÎ YÖNDEN DEĞERLENDİRMESİ VE ÖDÜLLENDİRMESİ (909-917/1503-1512)

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 1, 91 - 124, 30.03.2025

Ali Duman

https://doi.org/10.58659/estad.1616058

Öz

Bu çalışma, Osmanlı İmparatorluğu’nda II. Bayezid döneminde şair-patron ilişkilerini ve şairlerin ödüllendirilme sistematiğini ele almaktadır. Himaye geleneği, Osmanlılar için önceki İslam devletlerinden miras alınan bir yapıdır ve sultanların sanatçılara ve şairlere verdikleri desteğin sürekliliğini sağlamıştır. Makale, II. Bayezid’in himayesinde bulunan şairlerin ödüllendirilme süreçlerini arşiv belgeleri ışığında incelemektedir. Şairlere verilen nakdî ve ayni ödüller; kaside, mersiye, tarih ve kitap gibi edebî üretimler ve bu üretimlerin ayrıca desteklenmesi için seçilen karşılıksız ödüllendirmeler (in’am, tasadduk gibi) temel alınarak analiz edilmiştir. Çalışma, ödüllerin şairlerin edebî üretimlerinin niteliğine mi yoksa saray nezdindeki prestijlerine mi dayandığını sorgulamaktadır. Excel tablosuna aktarılan arşiv verileri, grafikler ve tablolar yardımıyla değerlendirilmiş; şairlerin aldıkları ödüller, kronolojik olarak (gün, ay ve yıl) incelenmiştir. Böylece her bir şairin kronolojik bir gelişim karnesi çıkarılmış ve detaylı analizler yapılmıştır. Analizlerde özellikle kaside yazan şairlerin aldıkları ödüllerin diğer şiir türlerine kıyasla daha yüksek olduğu görülmektedir. Bu bağlamda şairlerin bürokrasideki konumlarının ödüller üzerinde etkili bir rol oynadığı, edebî değer yanında prestijin de önemli bir etken olduğu sonucuna varılmıştır. Özellikle II. Bayezid’in saraya yakın isimler arasında teşrifat/protokol sistemiyle uyumlu bir ödüllendirme yaptığı dikkati çekmektedir. Sonuç olarak bu çalışma, Osmanlı sarayında edebî himaye politikalarına dair yeni bakış açıları sunmaktadır. Çalışmanın bulguları, şairlere verilen ödüllerin sadece sanatsal yeteneklerine göre değil, aynı zamanda bürokrasideki sosyal ve politik konumlarına göre de belirlendiğini ortaya koymaktadır. Bu da II. Bayezid devrinde himaye sisteminin edebî eserlerin sanatsal değerinin yanı sıra toplumsal ve politik ilişkilerle iç içe geçtiğini göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Klasik Türk edebiyatı, Akçe, II. Bayezid; Prestij, Saray, Ödül.

Teşekkür

Makalenin yazım sürecindeki bütün veriler Prof.Dr. İsmail E. Erünsal hocanın eserlerinden derlenmiştir. Ayrıca bizzat görüşünü aldığım Sayın Prof.Dr. İsmail E. Erünsal hocama çok teşekkür ederim. Ayrıca yayım sürecindeki titiz çalışmalarından ötürü ESTAD'a çok teşekkür ederim.

Kaynakça

• AÇIKGÖZ, Mustafa (1996). II. Bâyezîd Devri İn’âmât Defteri (Muharrem-Zilhicce 910/Haziran- Mayıs 1504-1505). (Yüksek Lisans Tezi), İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• AKÇAY, Gülçiçek (2021) İDRİS, İdris-i Bitlisi, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü (TEİS), 2021 https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/idris-idrisi-bitlisi. [Erişim tarihi:27.01.2025]
• ARMUTLU, Sadık (2014) Şu’arâ Hocası Mâder-zâd Bir Şâir: Zâtî. Doğu Esintileri, (2), 77-136.
• BARKAN, Ömer Lütfi (1979). İstanbul saraylarına ait muhasebe defterleri. Belgeler, 9, 296-380.
• CANIM, Rıdvan (2018). Latifi. Tezkiretü’ş-Şu’arâ ve Tabsıratü’n-Nuzamâ. Ankara: KTB Yay. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/60327,latifi-tezkiretus-suara-ve-tabsiratun-nuzamapdf.pdf?0 [Erişim tarihi: 28.01.2025]
• BAYRAM, Yavuz (2018). Adlî Dîvânı (Dîvân-ı Sultân Bâyezîd-i Sânî). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-215522/adli-divani.html [Erişim tarihi: 28.01.2025]
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). (2024). Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Evrakı (TS.MA.e), 363/ 38, 363/ 38, 363/ 52, 363/ 42, 363/ 39, 363/ 49, 363/ 7, 363/ 60, 363/ 63, 363/ 72, 363/ 61, 363/ 37, 363/ 41, 363/ 15, 363/ 64, 363/ 2, 363/ 57, 363/ 17, 363/ 12, 363/ 65, 363/ 71, 363/ 76, 363/ 70, 363/ 55.
• ÇAKIR, Baki (2016). Osmanlı Devleti’nin Bilinen En Eski (1495-1496) Bütçesi ve 1494-1495 Yılı İcmali. Osmanlı Araştırmaları, 47(47), 113-145. https://doi.org/10.18589/oa.582970 [Erişim Tarihi: 09.09.2024].
• DADAŞ, Cevdet (2002). “Osmanlı Arşiv Belgelerinde Şairlere Verilen Câize ve İhsanlar”, Türkler, C.11, Yeni Türkiye Yay., Ankara, s.748-757.
• DUMAN, Ali (2021). Sultân'ın atış günlükleri: "Târih-i tüfeng-endâzî-i sultân Mahmûd hân-ı evvel". Journal Of International Social Research, 14(76), 142.
• DUMAN, Ali (2024). Osmanlı’da sarayın şairi himayesinin iktisadi boyutları [II. Bayezid dönemi (909-917/1503-1511) arşiv kayıtlarına göre]. Uluslararası Dil, Edebiyat ve Kültür Araştırmaları Dergisi (UDEKAD), 7 (4), 1018-1040. DOI: https://doi.org/10.37999/udekad.1570315
• DURMUŞ, Tuba Işınsu (2021). Şair ve Sultan: Osmanlı’da edebî himaye. Muhit Kitap.
• ERÜNSAL, İsmail E. (2016). Edebiyat tarihi yazıları: Arşiv kayıtları yazma eserler ve kayıp metinler. Dergah Yayınları.
• ERÜNSAL, İsmail E. (2024). “ Mihri Hatun (ö. 917/1512’den sonra).”Edebiyat Tarihi Yazıları: Arşiv Kayıtları, Yazma Eserler ve Kayıp Metinler, Sunuş ve Yayına Hazırlayan Hatice Aynur, 29-34. Genişletilmiş ve Güncellenmiş 2. bs. İstanbul: Timaş Yayınları.
• ERÜNSAL, İsmail E. (2024). “ Tâcîzâde Câ’fer Çelebi, Hayatı ve Eserleri.” Çeviren Fatma Meliha Şen. Edebiyat Tarihi Yazıları: Arşiv Kayıtları, Yazma Eserler ve Kayıp Metinler, Sunuş ve Yayına Hazırlayan Hatice Aynur, 48-134. Genişletilmiş ve Güncellenmiş 2. bs. İstanbul: Timaş Yayınları.
• ERÜNSAL, İsmail E. (2024). “Türk Edebiyat Tarihinin Arşiv Kaynakları I: II. Bayezid Devri’ne Ait Bir İn‘âmât Defteri.” Edebiyat Tarihi Yazıları: Yazma Eserler ve Kayıp Metinler, (Genişletilmiş ve güncellemiş 2. bs.) haz. Hatice Aynur (s. 211-258). İstanbul: Timaş Yayınları.
• ERÜNSAL, İsmail E. (2024). “Türk Edebiyat Tarihinin Arşiv Kaynakları II: Kanuni Sultan Süleyman Devri’ne Ait Bir İn‘âmât Defteri.” Edebiyat Tarihi Yazıları: Arşiv Kayıtları, Yazma Eserler ve Kayıp Metinler, Sunuş ve Yayına Hazırlayan Hatice Aynur, 259-277. Genişletilmiş ve Güncellenmiş 2. bs. İstanbul: Timaş Yayınları.
• ERÜNSAL, İsmail E. (2024). “ Arşiv Belgelerine On Altıncı Asır Şairleri.” Edebiyat Tarihi Yazıları: Arşiv Kayıtları, Yazma Eserler ve Kayıp Metinler, Sunuş ve Yayına Hazırlayan Hatice Aynur, 278-330. Genişletilmiş ve Güncellenmiş 2. bs. İstanbul: Timaş Yayınları.
• ERÜNSAL, İsmail E. (2024). “On Altıncı Asrın Kayıp Şairleri” Edebiyat Tarihi Yazıları: Arşiv Kayıtları, Yazma Eserler ve Kayıp Metinler, Sunuş ve Yayına Hazırlayan Hatice Aynur, 331-349. Genişletilmiş ve Güncellenmiş 2. bs. İstanbul: Timaş Yayınları.
• ERÜNSAL, İsmail E. (2024). “Osmanlı İmparatorluğu’nda On Beşinci ve On Altıncı Asırlarda Saray Şairleri ve Saray Şairliği Var mıydı?” Edebiyat Tarihi Yazıları: Arşiv Kayıtları, Yazma Eserler ve Kayıp Metinler, Sunuş ve Yayına Hazırlayan Hatice Aynur, 350-359. Genişletilmiş ve Güncellenmiş 2. bs. İstanbul: Timaş Yayınları.
• GÖK, İhsan (2014). Atatürk kitaplığı M.C. O.71 numaralı 909-933/1503-1527 tarihli in'âmât defteri (Transkripsiyon-Değerlendirme) [Yayınlanmamış doktora tezi]. Marmara Üniversitesi.
• GÜMÜŞ, Ercan (2022). Osmanlı belgelerine göre I. Şah İsmail ve II. Bayezid’in Siyasi ve diplomatik ilişkileri (911-917/1511-1515). Mukaddime, 13(1), 230-248. https://doi.org/10.19059/mukaddime.1071328
• İNALCIK, Halil (2005). Şair ve patron: Patrimonyal devlet ve sanat üzerinde sosyolojik bir ı̇nceleme. Doğu Batı Yayınları.
• İPEKTEN, Haluk (1996). Divan edebiyatında edebî muhitler. MEB.
• İSEN, Mustafa (1993). Acıyı bal eylemek: Türk edebiyatında mersiye. Akçağ.
• İSEN, Mustafa (2017). Künhü’l-Ahbâr’ın Tezkire Kısmı. Kültür ve Turizm Bakanlığı, E-kitap. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-194288/kunhul-ahbarin-tezkire-kismi.html [Erişim tarihi: 28.01.2025]
• KAYA, Bülent (2024) “Sanat Hâmîsi Fatih Sultan Mehmet’in Edebî Yönü: Bazı Yabancı Kaynaklar Işığında”. Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları Dergisi [Journal Of Old Turkish Literature Researches], C. 7, Sy. 4. Ss. 1383-04, Doi:10.58659/ESTAD.1579635.
• KAYA, Hasan (2021). Osmanlı hanedan şairleri III “Adli (Sultan II. Bâyezîd)”. İdeal Yayıncılık.
• KAZAN, Hilal (2010). XVI. Asırda Sarayın Sanatı Himayesi. İstanbul: İSAR Vakfı Yayınları.
• KILIÇ, Filiz (2018). Âşık Çelebi Meşâ‘irü’ş-Şu‘arâ. Ankara: KTB Yay. e-kitap: https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/59036,asik-celebi-mesairus-suarapdf.pdf? [Erişim tarihi: 28.01.2025]
• ŞENTÜRK, A.Atillâ ve Kartal, Ahmet (2017). Eski Türk edebiyatı tarihi. Dergâh Yayınları.
• TEZCAN, Esma (2004). Pargalı İbrahim Paşa Çevresindeki Edebî Yaşam, (Yüksek Lisans Tezi), Ankara: Bilkent Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• TURAN, Şerafettin (1992). Bayezid II. TDV İslâm Ansiklopedisi, 22 Mayıs 2024 tarihinde https://islamansiklopedisi.org.tr/bayezid-ii adresinden edinilmiştir.
• TOLASA, Harun (2002). 16. yüzyılda Edebiyat Araştırma ve Eleştirisi, Akçağ Yay., Ankara.