A Torah-Sourced Personality Living in the Oral Tradition of Erzurum: Balam Son of Beor

Yıl 2023, Sayı: 17, 128 - 150, 31.10.2023

Muhammet Emin Altınışık

https://doi.org/10.29157/etusbed.1339907

Öz

While conveying the divine message to humanity, the Qur’an presented examples of the attitudes and behaviors of past nations towards Allah. People were asked to take lessons or take advice from these examples, which are generally given in the form of stories. The names and places included in the stories were either not included in many verses or remained in the second plan. This situation, which aroused curiosity among the Muslims of the first period, led the Muslims to seek a detailed explanation of the stories. Muslims, who did not go very far, got detailed information about the stories from the Jews with whom there was intense trade, neighborhood, and cultural exchange, and they caused the Torah-based narratives to be included in the interpretation books. These narrations in interpretation books were transferred to other Islamic works over time and began to spread among Muslims through written and oral traditions.
Along with the acceptance of Islam by the Turks, Turkish folklore products have also diversified. Especially in the interpretation of the Qur’anic stories, the Torah narratives have formed one of the sources of the Turkish narrative tradition, which includes fairy tales, folk tales, and legends in terms of motif and subject.
The story of Bel’âm bin Bâ’ûrâ is also one of the Torah-based narratives in the Turkish oral narrative tradition in the form of legend/parable. The story has been told in Erzurum for about four centuries, as far as it has been determined by transferring it from the interpretation to the oral tradition.

Anahtar Kelimeler

Balam son of Beor, İsrailiyat, Folk narrative, Legend, Oral tradition

Erzurum Sözlü Geleneğinde Yaşayan Tevrat Kaynaklı Bir Şahsiyet: Bel’âm Bin Bâ’ûrâ

Öz

Kur’an-ı Kerim insanlığa ilahi mesajı iletirken geçmiş milletlerin Allah’a karşı tutum ve davranışlarından örnekler sunmuştur. Genelde kıssa şeklinde verilen bu örneklerden insanların ders çıkarması ya da öğüt alması istenmiştir. Kıssalarda yer alan isim ve mekânlar pek çok ayette ya yer almamış ya da ikinci planda kalmıştır. İlk dönem Müslümanlarında merak uyandıran bu durum, kıssaların ayrıntılı açıklanması noktasında Müslümanları arayışa yöneltmiştir. Fazla uzağa gitmeyen Müslümanlar, aralarındaki ticaret, komşuluk ve kültürel alışverişin yoğun olduğu Yahudilerden kıssalar hakkında ayrıntılı bilgiler alarak Tevrat kaynaklı anlatıların tefsir kitaplarına girmesine sebep olmuşlardır. Tefsir kitaplarında yer alan bu anlatılar zamanla diğer İslamî eserlere intikal etmiş ve Müslümanlar arasında yazılı ve sözlü gelenek yoluyla yayılmaya başlamıştır.
Türklerin İslamiyeti kabulü ile birlikte Türk halk bilimi ürünleri de çeşitlenmiştir. Özellikle Kur’an kıssalarının tefsirinde Tevrat anlatıları motif ve konu bakımından masal, halk hikayesi ve efsanelerin yer aldığı Türk anlatı geleneğinin kaynaklarından birini oluşturmuştur.
Bel’âm bin Bâ’ûrâ kıssası da efsane/menkıbe şeklinde Türk sözlü anlatı geleneği içinde yer alan Tevrat kaynaklı anlatılardan biridir. Kıssa, tefsirlerden sözlü geleneğe intikal ederek tespit edildiği kadarıyla yaklaşık dört asırdan beri Erzurum’da anlatılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Bel’âm bin Bâ’ûrâ, İsrailiyat, Halk anlatısı, Efsane, Sözlü gelenek

Kaynakça

• Akman, E. (2018). “Türk Halk Hikâyelerinde Tevrat Kaynaklı Motifler.” 9. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi Bildirileri, Türk Halk Edebiyatı. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. ss: 17-26.
• Aydemir, A. (1974). Tefsirde İsrailiyyat Hicri 6. Asrın Başına Kadar, Erzurum: Atatürk Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Yay.
• Baron, S. W. (1958). A Social and Religious History Of The Jews. (Volume VIII). New York: Columbia University Press.
• Bayat, F. (2006). “Türk Mitolojisinde Dağ Kültü”, Folkor/Edebiyat, 12/6, 47-60.
• Cebeci, L. (2003). “Mefâtihu’l-Ğayb” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 28. İstanbul: TDV Yayınları. 348-350.
• Cerrahoğlu, İ. (1993). “Câmi’u’l-Beyân ‘An Te’vîli Âyi’l-Kur’ân” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 7. İstanbul: TDV Yayınları. 105-107.
• Cerrahoğlu, İ. (1995). “Envârü’t-Tenzîl ve Esrârü’t-Te’vîl” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 11. İstanbul: TDV Yayınları. 260-261.
• Çetin, İ. (2007). “Türk Kültüründe Bab (Baba)/ Ata Geleneği.” Milli Folklor, 76, 70-75. Daşdemir, Ö. (2016). “Davutoğlu Süleyman Hikâyesinde Tevrat Kaynaklı Dönüştürmeler”, Turkish Studies, 11/20, ss. 11-24.
• Die Grenzboten Zeitschrift für Politik und Literatur, Jahrgang XV, Semester 1, No: 1, (1856). (Ed: Gustav Freytag und Julian Schmidt), Leipzig: Friedrich Ludwig Herbig.
• Ebû Cafer Muhammed Bin Cerirü’t-Taberî. (2010). Tarih-i Taberî C. 1. (Çev: M. Faruk Gürtunca). İstanbul: Sağlam Yayınevi.
• Ebu’l-Kâsım Cârullah Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî ez-Zemahşerî. (2017). El-Keşşâf ‘An Hakâikı Ğavâmidı’t-Tenzîl ve ‘Uyûni’l-Ekâvîl Fî Vucûhi’t-Te’vîl. C.2. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Ebu’l-Leys Semerkandî. (1995). Tefsîru’l-Kur’an. (C. 2). (Sadeleştiren: Mehmet Karadeniz). İstanbul: Sezgin Neşriyat ve Ciltevi.
• Evliya Çelebi. (2008). Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi: Bursa-Bolu-Trabzo-Erzurum-Azerbaycan-Kafkasya-Kırım-Girit, C.2/1. (Haz: Yücel Dağlı-Seyit Ali Kahraman), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Fahreddin er-Râzî. (1991). Tefsîr-i Kebîr Mefâtîhu’l-Gayb. (C. 11). (Tercüme: Suat Yıldırım, Lütfullah Cebeci, Sadık Kılıç, Cafer Sadık Doğru). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Gaster, T. H. (1969). Myth, Legend, And Custom In The Old Testament; a comparative study with chapters from sir. James G. Frazer’s Folklore in the old Testament (Volume 1) New York: Harper & Row.
• Gaster, T. H. (2000). Thespis, Eski Yakındoğu’da Ritüel, Mit ve Drama. (Çev: Mehmet H. Doğan) İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Graves R., Raphael P. (2022). İbrani Mitleri Tekvin-Yaratılış Kitabı. (Çev: Uğur Akpur). İstanbul: Say Yayınları.
• Hatiboğlu, İ. (2001). “İsrâliyat” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 23. İstanbul: TDV Yayınları. 195-199. Hikayet-i bi-İlm, Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu 06 Mil Yz B 346/37.
• İbn Kesir. (2010). Tefsirü’l-Kur’ani’l-Azim. (C. 4). (Tercüme: Abdülvehhab Öztürk). İstanbul: Kahraman Yayınları.
• İmam Nesefî. (2007). Nesefî Tefsiri, (C. 4), (Mütercim: Harun Ünal ve Şerafettin Şenaslan). İstanbul: Ravza Yayınları.
• Kutsal Kitap Tevrat, Zebur, İncil. (2009). İstanbul: Yeni Yaşam Yayınları.
• Küçükuğurlu, M. (2020). Erzurum Camileri Medreseleri Kütüphaneleri. Ankara: Çizgi Kitabevi.
• Mehmed Nusret. (1338). Tarihçe-i Erzurum Yahud Hemşehrilere Armağan. İstanbul: Ali Şükri Matbaası.
• Mukâtil bin Süleyman. (2006). Tefsîr-i Kebîr. C. 2. İstanbul: İşaret Yayınları.
• Müller, H. P. (1991). “Die Funktion divinatorischen Redens und die Tierbezeichnungen der inschrift von Tell Deir ‘Alla” The Balaam Text From Deir ‘Alla Re-evaluated. Proceeding of the İnternational Symposium held at Leiden 21-24 August 1989. Netherlands: E.J Brill. pp. 185-205.
• Önal, M. N. (2003). “Dağ Kültü, Eren Kültü ve Şenliklerinin Muğla’daki Yansımaları”, Bilig, Bahar/25, ss. 99-124.
• Özek, A. (2022). “el-Keşşâf” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 25. İstanbul: TDV Yayınları. 329-330.
• Öztürk, M. (2003). “Medârikü’t-Tenzil ve Hakâikü’t-Te’vîl” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 28. İstanbul: TDV Yayınları. 292-293.
• Raglan, L. (2003). “Geleneksel Kahraman”, (Çev: Metin Ekici), Halkbiliminde Kuram ve Yaklaşımlar, Ankara: Milli Folklor Yay, ss. 277-303.
• Thompson, S. (1966). Motif-Index of Folk-Literature I-VI, Bloomington: Indiana University Press.
• Weippert, M. (1991). “The Balaam Text From Deir ‘Alla And The Study Of The Old Testament ‘Alla” The Balaam Text From Deir ‘Alla Re-evaluated. Proceeding of the İnternational Symposium held at Leiden 21-24 August 1989. Netherlands: E.J Brill. ss. 151-184.
• Yazıcı, İ. (2009). “Semerkandî, Ebü’l-Leys” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 36. İstanbul: TDV Yayınları. 473-476.
• Yazır, M. H. (2012). Hak Dîni Kur’ân Dili. (C. 4). (Haz: Kasım Yayla). İstanbul: Merve Yayınları.