Divan Şiirinde Toprak ve Toprakla İlgili Unsurların Kullanımı

Yıl 2019, Cilt: 25 Sayı: 99, 457 - 470, 01.08.2019

H.dilek Batislam

https://doi.org/10.22559/folklor.1013

Öz

‘Anâsır-ı erba’anın bir parçası olan toprak ve toprakla ilgili unsurlar divan

şiirinde kullanılırken, bu şiirin yapısı gereği, çoğu zaman gerçek anlamlardan

ziyade mecazi anlamların ön planda olduğu görülür. Toprakla eş ya da yakın

anlamlı olarak kabul edilen kelimeler arasında divan şiirinde en çok yer verilenlerin

“hâk, gerd ve gubâr” olduğu söylenebilir. Özellikle sıkça karşılaşılan

“hâk-i pây” tamlamasıyla genellikle sevgilinin ayağının toprağı ifade edilir.

Çok kıymetli olan bu topraktan âşık gözüne sürme yapar. Toprakla divan şiirinin

geleneksel tipleri “âşık-sevgili-rakip” arasında da çeşitli yönlerden ilgi

kurulmuştur. Acımasız sevgili karşısında âşık, toprak olup ölmek üzeredir.

Sevgilinin yüceliği, büyüklüğü anlatılırken topraktan yararlanılmıştır. Âşık

kendisi yerine rakibin ölüp toprak olmasını ister. Divan şairleri şiirlerinde, geleneksel

tiplerle ilgili örneklerin dışında toprağın ‘anâsır-ı erba‘a arasındaki,

din ve tasavvuftaki yerini ortaya koyan örneklere, toprakla ilgili atasözleri ve deyimlere, inanışlara ve topraktan yapılan nesnelere de çeşitli vesilelerle yer

vermişlerdir.

Makalemizde önce divan şiirinde toprakla ilgili unsurların kullanımına genel

olarak değinip toprağın divan şiirindeki yerini, farklı yüzyıllara ait divan şairlerinin

divanlarından seçtiğimiz örnek beyitlerle ortaya koymaya çalışacağız.

Anahtar Kelimeler

toprak, hâk, gubâr, divan şiiri

Kaynakça

• Ahmedî Divanı (haz. Y. Akdoğan). Kültür Bakanlığı e-kitap Yay. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/ TR,78357/ahmedi-divani.html adresinden 29 Eylül 2017 tarihinde alınmıştır.
• Ahmet Paşa Divanı (1992). (haz. A. N. Tarlan). Ankara: Akçağ.
• Aşcı, G. (2017). Divan Şiirinde Toprak. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Adana.
• Âşık Paşa (2000). Garib-nâme. (haz. K. Yavuz). I/ 1. AKDTYK. İstanbul: TDK.
• Bâkî Divanı (Tenkitli Basım) (1994). (haz. S. Küçük). AKDTYK. Ankara: TDK.
• Çavuşoğlu, M. (2001). Necati Bey divanı’nın tahlili. İstanbul: Kitabevi.
• Emrî Divanı (2002). (haz. M. A. Y. Saraç). İstanbul: Eren.
• Fuzûlî Divanı (1990). (Hazırlayanlar: K. Akyüz, S. Beken, S. Yüksel, M. Cunbur). Ankara: Akçağ.
• Gürer, A. (1997). Divan edebiyatında sürme ve Nâilî’nin bir gazeli. Türkoloji Dergisi, 12 (1), ss. 119- 126.
• Hayâlî Divanı (1992). (haz. A. N. Tarlan). Ankara: Akçağ.
• Kurnaz, C. (1987). Hayali Bey divanı tahlili. Ankara: KTB.
• Mesihî Divanı (1995). (haz. M. Mengi). Ankara: AKDTYK . Necâtî Divanı (1992). (haz. A. N. Tarlan). Ankara: Akçağ.
• Onay, A.T. (1992). Eski Türk edebiyatında mazmunlar ve izahı. (haz. C. Kurnaz). Ankara: TDV.
• Pala, İ. (1989). Ansiklopedik divan şiiri sözlüğü. C 1-2, Ankara: Akçağ.
• Sefercioğlu, N. (1990). Nev’i divanı tahlili. Ankara: KB.
• Şeyhî Divanı (1990). (haz. M. İsen - C. Kurnaz). Ankara: Akçağ.
• Şeyhülislam Yahya Divanı (2001). (haz. H. Kavruk). Ankara: MEB.
• Tarlan, A. N. (2004). Şeyhî Divanı’nı tetkik. 4. baskı. Ankara: Akçağ.
• Tolasa, H. (2001). Ahmet Paşa’nın şiir dünyası. Ankara: Sevinç.
• Türkçe Sözlük (2009). 10. baskıdan yapılan tıpkıbasım. Ankara: TDK.
• Usûlî Divanı (1990). (haz. M. İsen), Ankara: Akçağ.
• Muhibbî Divanı (1987). (haz. C. Ak), Ankara: KTB.
• Cem Sultan’ın Türkçe divanı (1989). (haz. İ. H. Ersoylu), Ankara: AKDTYK, TDK.
• Mihrî Hâtun Divânı (2007). (haz. M. Arslan), Ankara: Amasya Valiliği.
• Yunus Emre (1991). Risâletü’n-nushiyye (haz. M. Tatçı), Ankara: KTB.