Osmanlı’da Unutulmuş Bir Ağı Bilimi Risalesinde Geleneksel Tedaviler Üzerine Notlar

Yıl 2024, Cilt: 30 Sayı: 117, 239 - 256, 05.02.2024

Merve Yorulmaz Kahve

https://doi.org/10.22559/folklor.2576

Öz

Osmanlı coğrafyasında 13. yüzyıldan itibaren kendi yazılı ürünlerini vermeye
başlayan Türk tıbbı, 17 ve 18. yüzyılda yönünü Batı’ya dönmüş bununla birlikte
çok daha çeşitli ve zengin eserler kaleme alınmaya başlanmıştır. Bu süreçte halk
hekimliği çevresinde özellikle gelenek ve inanç etrafında ortaya çıkmış tedavi yöntemleri
kullanılmıştır. Bahsi geçen sürecin risaleler vasıtasıyla kolaylıkla takip edilebildiğini
söylemek mümkündür. Bu alanda yazılan risalelerin genellikle tedavi
yöntemleri ve hastalıkların şifalarından bahsetmelerinin yanında zehirlenmelere
karşı kullanılan panzehirler üzerine yazılanları da mevcuttur. Sınırlı sayıda da olsa
bu eserler üzerine yapılmış çalışmalar olmakla birlikte bu çalışmada çeviri yazıya
aktarılan ve incelenen eser üzerine yapılmış bir çalışmaya ulaşılamamış olması
çalışmanın vücuda getirilmesine vesile olmuştur. Bu çalışmada T.C. Kütahya
Belediyesi Mustafa Hakkı Yeşil Kütüphanesi Koleksiyonu’nda B024242/01 numarada
“Risale-i Beyan-ı Havass-ı Panzehir” adıyla kayıtlı el yazması eser esas alınmıştır.
Her ne kadar kütüphane kayıtlarında “Risale-i Beyan-ı Havass-ı Panzehir” adıyla
kayıtlı ise de müellif eserin başında “Derbeyān-ı cevher” adını kullanmayı tercih
etmiş fakat hemen devamında “Ammā baʿd; risāle-i ʿamelı̇̄ olan pānzehiri ḫavāṣṣı
beyānındadur.” açıklamasını eklemiştir. Bu çalışmada eserde bahsi geçen panzehrin ,
-ki bunun hangi cevher olduğu ilgili yazma eserde açıkça beyan edilmemiştiryirmi
üç şifası tasnif edilmiş, tedavilerde kullanılan adbilim unsurları (hayvan
adları, bitki adları vb.) Türk dilinin söz varlığına katkıları çerçevesinde değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

risale, ağı bilimi, panzehir, Osmanlı, gelenek

Etik Beyan

Research and Publication Ethics Statement: This is a research article, containing original data, and it has not been previously published or submitted to any other outlet for publication. The author followed ethical principles and rules during the research process. In the study, informed consent was obtained from the volunteer participants and the privacy of the participants was protected. Araştırma ve yayın etiği beyanı: Bu makale tamamıyla özgün bir araştırma olarak planlanmış, yürütülmüş ve sonuçları ile raporlaştırıldıktan sonra ilgili dergiye gönderilmiştir. Araştırma herhangi bir sempozyum, kongre vb. sunulmamış ya da başka bir dergiye değerlendirilmek üzere gönderilmemiştir. Contribution rates of authors to the article: The author in this article contributed to the 100% level folklor/edebiyat yıl (year):2024, cilt (vol.): 30, sayı (no.): 117- Merve Yorulmaz Kahve ISSN 1300-7491 e-ISSN 2791-6057 https://www.folkloredebiyat.org 256 of preparation of the study, data collection, and interpretation of the results and writing of the article. Yazarların makaleye katkı oranları: Bu makaledeki yazar % 100 düzeyinde çalışmanın hazırlanması, veri toplanması, sonuçların yorumlanması ve makalenin yazılması aşamalarına katkı sağlamıştır. Ethics committee approval: The present study does not require any ethics committee approval. Etik komite onayı: Çalışmada etik kurul iznine gerek yoktur. Financial support: The study received no financial support from any institution or project. Finansal destek: Çalışmada finansal destek alınmamıştır. Conflict of Interest: The author declares no conflict of interest. Çıkar çatışması: Çalışmada potansiyel çıkar çatışması bulunmamaktadır.

Notes On Traditional Treatments in a Forgotten Ottoman Toxicology Booklet

Öz

From the 13th century onwards, Turkish medicine in the Ottoman geography began
producing its own written works. In the 17th and 18th centuries, it turned its focus
towards the West, resulting in a more diverse and rich body of literature. During this
period, treatment methods rooted in tradition and belief, particularly around folk
medicine, were employed. It can be said that the developments of this period are
easily traceable through treatises. These writings often discuss treatment methods
and cures for diseases, as well as antidotes used against poisonings. Although there
have been some limited studies on these works, the absence of a study specifically
on the translated and examined manuscript in this research prompted its initiation.
This paper is based on a manuscript registered under the name “Risale-i Beyan-ı
Havass-ı Panzehir” in the Collection of Mustafa Hakkı Yeşil Library of Kütahya
Municipality, Türkiye (Catalog number: B024242/01). Although the library
records list it as “Risale-i Beyan-ı Havass-ı Panzehir,” the author prefers the name
“Derbeyān-ı cevher” at the beginning of the work. However, he immediately adds,
“Ammā baʿd; risāle-i ʿamelı̇̄ olan pānzehiri ḫavāṣṣı beyānındadur.” In this paper, the
manuscript’s mentioned antidote-whose specific substance is not explicitly stated
in the relevant manuscript-is classified into twenty-three remedies. The linguistic
elements used in treatments, such as animal and plant names, are evaluated within
the framework of contributions to the Turkish language’s lexicon.

Anahtar Kelimeler

risale, toxin science, antidote, Ottoman Empire, custom

Kaynakça

• Ak, M. (2004). Leke-Name ve panzehir risalesi. Tarih Dergisi, 39, 97-124.
• Arslan, M. (2019). Risāle fī ḥavāṣṣı pānzehr-i Kenān. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 16, 126-147.
• Bayat, A. H. (2016). Tıp tarihi. Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği Yayınları.
• Eliaçık, M. (2012). Şifâ’iyye adlı esere göre dağ keçisi ve yılanda panzehir özellikli taşlar. İdil Dergisi, 1/5, 8-31.
• Eliaçık, M. (2012). Şaban Efendi’nin Şifâ’iyye risalesinde inci üzerine açıklamalar. The Journal of Academic Social Science Studies, 5/6, 189-203.
• Er, R. (2008). Risale maddesi. TDAV İslam Ansiklopedisi, 35, 112-113.
• Keskin Aslan, R. (2021). Celîlî Divanı’nda değerli taşlar. Hikmet-Akademik Edebiyat Dergisi (Online), (Özel Sayı), 311-330.
• Murphey, R. (1998). Osmanlı Tıbbı ve Kültürlerüstü Karakteri (Onaltıncı Yüzyıldan Onsekizince Yüzyıla) (T. Zorlu, Çev.) Osmanlı Bilimi Araştırmaları 2.
• Özgeriş, M. M. (2016), Değerli taşlar yönünden Ahmet Paşa Divanı. Türkiyat Mecmuası, 26/2, 307- 327.
• Elektronik kaynakça: Güncel Türkçe Sözlük. (2023). Erişim adresi: <https://sozluk.gov.tr/ >.(21.05.2023)
• Risale-i Beyan-ı Havass-ı Panzehir. Kütahya: Kütahya Belediyesi Mustafa Hakkı Yeşil Kütüphanesi, B024242/01. (2023). Erişim adresi: <https://kutuphane.kutahya.bel.tr/ yordam/?dil=0&p=1&q=Risale-i+beyan-%C4%B1+havass-%C4%B1+panzehir&alan=tum_txt >.(19.05.2023)