Kinship Relations and Roles in The Turkic World Proverbs

Yıl 2024, Cilt: 30 Sayı: 120, 991 - 1012, 01.11.2024

İlke Altuntaş Gürsoy

https://doi.org/10.22559/folklor.2746

Öz

Proverbs, which transfer cultural memory, self, and consciousness beyond time
and space, also contain rules that fix the cultural codes of these phenomena with
linguistic indicators. The perspective on values, structures, and institutions that
construct, substitute, and sustain culture is also manifested in these oral culture
products as a system of principles. Kinship relations, an important cultural
indicator, are a part of the nation’s identity. In Turkic world, family and kinship
relations are valued. This value given to family and kinship ties is reflected
in the diversity of kinship names. The richness of kinship names is reflected
in proverbs, which are among the vocabulary elements of the language. This
study aims to analyze the proverbs of the Turkic world, which has a common
language, history, and culture, based on kinship relations. Analyzing proverbs in
the context of kinship relations is deemed important to reveal and promote this
common heritage. The aim of the study is an examination of the Turkish proverbs
of Kazakh, Kyrgyz, Uzbek, and Türkiye, in terms of kinship relations and roles.
The data source of this qualitative study consists of the proverbs included in the
proverb dictionaries. The data were collected by document review and analyzed
by content analysis. A comparison was made between proverbs of the Turkic
world, and how kinship relations and roles are reflected in the proverbs, with
their commonalities and differences, were revealed. The results indicate that
Kazakh and Uzbek proverbs mostly include kinship relations and roles formed
by marriage, Kyrgyz proverbs mostly contain proverbs about the place and value
of the child, and most of the Turkish kinship proverbs focus on parent-child
relationships. In addition, these common proverbs provide data regarding the
linguistic and cultural unity of the Turkic world. Proverbs, as a common element
of Turkish culture, can be examined further and may be the subject of future
research with different foci.

Anahtar Kelimeler

kinship relations, cultural heritage, Turkic world proverbs, Turkic culture

Türk Dünyası Atasözlerinde Akrabalık İlişkileri ve Rolleri

Öz

Kültürel bellek, benlik ve bilinci zaman ve mekân ötesine taşıma işlevini gerçekleştiren
atasözleri aynı zamanda bu olgulara ait kültürel kodları dilsel göstergelerle
sabitleyen kuralları içerir. Kültürü inşa eden, ikame ve idamesini sağlayan değerler,
yapılar ve kurumlarla ilgili bakış açısı da bu sözlü kültür ürünlerinde ilkeler dizgesi
olarak kendine yer bulur. Önemli bir kültürel gösterge olan akrabalık ilişkileri
ulusların benliğinin bir parçasıdır. Türk dünyasında aile ve akrabalık ilişkilerine
değer verilir. Aileye, akrabalık bağlarına verilen bu değer; akrabalık adları konusundaki
çeşitliliğe yansır. Bu zenginliğin de dilin söz varlığı ögelerinden atasözlerine
yansıdığı bilinmektedir. Çalışmada; ortak dil, tarih ve kültüre sahip olan Türk
dünyasının atasözleri, akrabalık ilişkileri esasında özelleştirilerek ortak mirasın bu
yönüyle ele alınması amaçlanmıştır. Atasözlerini akrabalık ilişkileri bağlamında
özelleştirmenin, bu birlikteliği gözler önüne serme ve tanıtma açısından önemli
olduğu düşünülmektedir. Çalışmanın amacı; Kazak, Kırgız, Özbek ve Türkiye
Türkçesindeki atasözlerinin akrabalık ilişkileri ve rolleri açısından incelenmesidir.
Nitel yaklaşımla yapılandırılan çalışmanın veri kaynağını, atasözleri sözlüklerinde
yer alan atasözleri oluşturmuştur. Veriler doküman incelemesiyle toplanmış ve
içerik analiziyle çözümlenmiştir. Türk dünyasının atasözleri arasında karşılaştırma
yapılmış ve akrabalık ilişkileriyle rollerinin atasözlerine nasıl yansıdığı, ortaklıklarıyla
farklılıkları ortaya koyulmuştur. Çalışmanın sonucunda; Kazak ve Özbek
atasözlerinde en çok evlilik yoluyla kurulan akrabalık ilişkileri ve rollerine, Kırgız
atasözlerinde en çok çocuğun yeri ve değerine, Türkiye Türkçesindeki atasözlerinde
ise en çok anne-baba çocuk ilişkisine yönelik atasözlerinin yer aldığı belirlenmiştir.
Ortak atasözlerinin varlığının, Türk dünyasının dil ve kültür birliğine
ilişkin veriler sunması da çalışmanın sonuçları arasındadır. Türk kültürünün ortak
bir unsuru olarak atasözleri daha çok incelenebilir ve ileride yapılacak farklı
çalışmaların konusu olabilir.

Anahtar Kelimeler

akrabalık ilişkileri, kültürel miras, Türk dünyası atasözleri,, Türk kültürü

Kaynakça

• Abay Çelik, Z.E. (2023). Türkçedeki atasözlerinde aile ve aile içi ilişkiler. Journal of History School, 62, 489-511. http://dx.doi.org/10.29228/Joh.67706
• Adilbekova, E.S., vd. (2021). Türkiye Türkçesinde ve Özbek Türkçesinde akrabalık adlarıyla kurulan atasözlerinin incelenmesi. Iasaýı Ýnıversıtetіnіń Habarshysy, 119(1),198-208. https://doi. org/10.47526/habarshy.vi1.393
• Aksan, D. (2006). Anadilimizin söz denizinde. Bilgi.
• Aksan, D. (2011). Türkçenin zenginlikleri incelikleri. Bilgi.
• Aksan, D. (2021). Türkçenin sözvarlığı. Bilgi.
• Albayrak, N. (2009). Türkiye Türkçesinde atasözleri. Kapı.
• Altunsoy, S. (2022). Özbek Türkçesindeki aile kavramı ile ilgili atasözlerinin anlam bilimi ve söz dizimi açısından incelenmesi [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi] Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Başgöz, İ. (1995). Bir atasözümüzün yedi yüz yıllık tarihi, İpek Yolu Uluslararası Halk Edebiyatı Sempozyumu Bildirileri (Ankara 1-7 Temmuz 1993) 79-84. Kültür Bakanlığı.
• Baykara, T. (2001). Türk kültür tarihine bakışlar. Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu-Atatürk Kültür Merkezi.
• Boratav, P.N. (1982). Folklor ve edebiyat 1. Adam.
• Borodavchenko, V. (2018). Türkiye Türkçesi atasözleri ve deyimlerinde aile ve akrabalık anlayışı [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi] Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Çevik, M. (2006). Anlamca çelişen ve olumsuz yargı bildiren atasözleri. folklor/edebiyat Dergisi, 12(48), 433-444.
• Çevik, M. (2019). Bir atasözünün tarih içindeki değişimleri üzerine tespit ve değerlendirmeler. Türklük biliminde gür bir ses Prof. Dr. İsa Özkan’a Armağan. İ. Dilek ve İ. Kalenderoğlu (Ed.) Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 341-350.
• Çobanoğlu, Ö. (2004). Türk dünyası ortak atasözleri sözlüğü. Atatürk Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı.
• Dıykanbayeva, M. (2018). Kırgız atasözlerinde kadın ve toplumdaki yeri. Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 59, 61-70.
• Durbilmez, B. (2021). Türk dünyası kültürü 1. Ötüken.
• Erdem, A. (2022). Akrabalık kavramları bağlamında Özbek atasözleri üzerine bir inceleme. Turkish Studies, 17 (1), 37-53. https://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.54227
• Gülensoy, T. (1974). Altay dillerindeki akrabalık adları üzerine notlar. Türk Dili Araştırmaları YıllığıBelleten, 21-22 (1973-1974), 283-318.
• Gürsu, U. (2009). Kazak Türkçesindeki ve Türkiye Türkçesindeki atasözlerinin karşılaştırmalı biçimde incelenmesi [Yayımlanmamış doktora tezi] İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Hirik, E. (2017). Türkiye Türkçesi atasözlerinde akrabalık bildiren kelimeler ve duygu değerleri. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 6(3), 1726-1746.
• Kafesoğlu, İ. (1998). Türk Millî kültürü. Ötüken Neşriyat.
• Kılınç, O. (2012). Türkçe ve Kırgızcadaki Akrabalık Terimlerinin Atasözü ve Deyimlere Yansıması [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi] Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi.
• Oy, A. (1991). Atasözü. İslam Ansiklopedisi. Türkiye Diyanet Vakfı, 4, 44-46.
• Ozharova, A. ve Jakypbekova, M. (2021). Kazak ve Türk ailesiyle ilgili anlamsal atasözleri. Uluslararası Beşeri Bilimler ve Sanat Dergisi, 2(1),101-112.
• Ögel, B. (2001). Dünden bugüne Türk kültürünün gelişme çağları. Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Savcı, K. (1973). Cumhuriyetin 50. yılında Türk kadını. Cihan.
• Uçar, İ. ve Doğruer, N. (2016). Kazak Türkçesinde aile bireyleri ile ilgili atasözleri üzerine bir çalışma. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 5(1), 94-107. http://dx.doi.org/10.7884/ teke.603
• Usubova, G. (2017). Türkiye Türkçesi ve Azerbaycan Türkçesindeki akrabalıkla ilgili atasözleri üzerine bir inceleme [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi] İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Üstüner, A. (2002). Olumsuz yargılı atasözleri. Türk Dili, 83 (601), 35-42.
• Yatağan, M. (2010). Özbek halk atasözleri [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi] Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yeraliyev, Z. (2015). Kazak Türkçesi ve Türkiye Türkçesinde yakın akrabalık isimleri ile kurulan atasözleri üzerine bir inceleme denemesi [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi] Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• İncelenen Sözlükler: Aksoy, Ö.A. (1993). Atasözleri ve deyimler sözlüğü. İnkılap.
• Çelik Şavk, Ü. (2018). Kırgız atasözleri. Türk Dil Kurumu.
• Güngör, A. ve Cailova Güngör, A. (1998). Kırgız atasözleri. Engin.
• Gürsu, U. (2017). Kazak atasözleri. Türk Dil Kurumu.
• İsmail, Z. ve Gümüş, M. (1995). Türkçe açıklamalı Kazak atasözleri. Engin.
• Mirzayev, T., vd. (2005). O’zbek xalq maqollari. S. Turdimov (Ed.)Sharq Nashriyot.
• Sertel, A. (2014). Konularına göre atasözlerimiz. Eşik.
• Yoldaşev, İ. ve Gümüş, M. (1995). Türkçe açıklamalı Özbek atasözleri. Engin.
• Elektronik Kaynaklar: Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Kurumu (UNESCO). Somut olmayan kültürel mirasın korunması sözleşmesi (17 Ekim, 2003). Erişim adresi: www.unesco.org.tr/Pages/181/177/ (10.08.2024)
• Türk Dil Kurumu. Atasözleri ve deyimler sözlüğü. Erişim adresi: https://sozluk.gov.tr/ (17.03.2024)
• Türk Dil Kurumu. Güncel çevrim içi sözlüğü. Erişim adresi: https://sozluk.gov.tr/ (17.03.2024)