Türkiye’deki Sanat Piyasasının Oluşum Sürecinin Sanat Sinemasının Kurumsallaşmasına Etkisi

Yıl 2022, Cilt: 2 Sayı: 1, 1 - 21, 30.06.2022

Barış Saydam , Serpil Kırel

Öz

Türkiye’de sanat piyasasının oluşum süreci Avrupa’dakine benzer bir yol izler. Osmanlı İmparatorluğu içerisinde padişahın ve devlet erkânından kişilerin hamiliğinde ilerleyen sanatçılar, Batılılaşma hamlelerinin uzantısı olarak kurulmaya başlanan sanat piyasası çevresinde üretim gösterirler. İmparatorluk içerisinde yaşayan Rum, Yahudi ve Levantenlerin kurulmasında ön ayak olduğu sanat piyasası, müze ve sergilerle birlikte Osmanlı’nın son döneminde daha geniş kitlelere ulaşır. Bu dönemde Avrupa’dakine benzer şekilde bir sanat piyasasının oluşmasıyla birlikte yeni sanatçılar da eserlerini sergileyebilecekleri bir ortama sahip olurlar. Cumhuriyet’in ilânı ile birlikte ise devlet sanatın başlıca hamisi konumuna gelir. Başta Mustafa Kemal Atatürk ve yaverlerinin teşvikleriyle birlikte çeşitli devlet kurumları da sanat eserlerini satın alarak sanatçıların ayakta kalabilmesine ve özgün işler üretebilmesine imkân tanır. İkinci Dünya Savaşı sonrasında ise yeni kurulan müzeler, sanat galerileri ve sanatçıların bir araya geldiği mekânlarla birlikte sanat alanında bir kurumsallaşma süreci yaşanır. Bu sürecin bir uzantısı olarak Türkiye’de sanat sineması da İkinci Dünya Savaşı sonrasında Atilla Tokatlı’nın Denize İnen Sokak (1960) filmi ile ilk örneğini verir. İkinci Dünya Savaşı sonrasında sinema derneklerinin, cemiyetlerin ve film kulüplerinin kurulması ile başlayan sinema sanatının kurumsallaşma süreci, 1960’lı yıllarda Türkiye’deki sanat sinemasının oluşum ve gelişim sürecine de etki eder. Bu çalışmada Türkiye’de sanat sineması oluşumu üzerinde etkisi olan dinamiklerin olası kültürel sonuçları tartışmaya açılarak sanat sineması üretimi merkezinde tarihsel koşulların ve oluşumların izi sürülecektir.

Anahtar Kelimeler

sanat piyasası, sanatta hamilik, patronaj ilişkisi, sanat sineması, sinema kulüpleri

The Effect of the Formation Process of the Art Market in Turkey on the Institutionalization of Art Cinema

Öz

The formation process of the art market in Turkey follows a similar path to the one that happened in Europe. Artists, who proceeded under the patronage of the Sultan and state officials in the Ottoman State, make productions in the art market, which was initiated to be established as an extension of the westernization movements. The art market, which was pioneered initially by Greek, Jewish, and Levantine citizens who lived in the State, reached wider masses in the last period of the Ottoman State along with museums and exhibitions. In this period, after the formation of an art market that was similar to the one in Europe, new artists also had an environment where they could exhibit their works. After the proclamation of the Republic, the state became the main patron of the arts. Various state institutions also allowed artists to survive and produce original works by purchasing works of art with the encouragement of Mustafa Kemal Atatürk and his aides. An institutionalization process was experienced after the Second World War in the field of art with newly established museums, art galleries, and places where artists came together. As an extension of this process, art cinema gave its first example in Turkey after the Second World War with Atilla Tokatlı’s film Denize Inen Sokak (1960). The institutionalization process of art, which was initiated with the establishment of cinema associations, societies, and film clubs after the Second World War, also affected the formation and development process of art cinema in Turkey in the 1960s. In the present study, possible cultural consequences of the dynamics that had effects on the formation of art cinema in Turkey will be discussed, and historical conditions and formations will be traced with the art cinema production in the center.

Anahtar Kelimeler

art market, patronage in art, patronage relation, art cinema, cinema clubs

Kaynakça

• Acar, A. (2017). Sessiz Sinema Tarihi. İstanbul: Doruk Yayınları.
• Ahmet, Ş. (1916, Temmuz 28). Tedrisatta Sinematograf. Muallim.
• Akçura, G. (2004). Ivır Zıvır Tarihi 7: Aile Boyu Sinema. İstanbul: İthaki Yayınları.
• Anderson, B. (1993). Hayali Cemaatler. İstanbul: Metis Yayınları.
• Arseven, C. E. (1967). Türk Sanatı Tarihi III. Ankara: Milli Eğitim Basımevi.
• Arslan, S. (1997). Popüler Yeşilçam Filmlerinin Eleştirilmesinde Bir Sanat Sineması Söyleminin Oluşumu. 25. Kare (20), s. 45-54.
• Artun, A. (1999). Fordizmin ve Mühendisin Dönüşümü. Ankara: Türk Mühendis ve Mimarlar Odası Yayınları.
• Astruc, A. (2010). Yeni Avangardın Doğuşu: Kamera-Kalem. A. Karadoğan içinde, Sanat Sineması Üzerine (s. 21-27). Ankara: De Ki Yayınları.
• Ayça, E. (2016). Şu Sinema Dedikleri. İstanbul: Artshop Yayıncılık.
• Ayça, E. (1994). Türk Sinemasının Periyodizasyonu. Görüntü (2), s. 43-53.
• Başkan, S. (1991). On Dokuzuncu Yüzyıldan Günümüze Türk Ressamları. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Bazin, A. (2007). Sinema Nedir?. İstanbul: İzdüşüm Yayınları.
• Benjamin, W. (2011). Pasajlar. İstanbul: YKY.
• Berktaş, E. (2010). 1940'lı Yılların Türk Sineması. İstanbul: Agora Kitaplığı.
• Beyoğlu, S. (2018). İmparatorluktan Cumhuriyete Türk Sineması. İstanbul: Dergah Yayınları.
• Birsel, S. (1957, Şubat 19). Sinema Kulüpleri. Vatan .
• Biryıldız, E. (2002). Örneklerle Türk Film Eleştirisi (1950-2002). İstanbul: Beta Yayınları.
• Blendford, S., B. K. Grant, J. Hillier (2004). The Film Studies Dictionary. London: Arnold Publishers.
• Bordwell, D. (2010). Film Pratiğinin Kipi Olarak Sanat Sineması. A. Karadoğan içinde, Sanat Sineması Üzerine (s. 71-83). Ankara: De Ki Yayınları.
• Bourdieu, P. (2021). Ayrım. İstanbul: Nika Yayınları.
• Bozis, S., & Bozis, Y. (2014). Paris'ten Pera'ya Sinema ve Rum Sinemacılar. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Bürger, P. (2017). Avangard Kuramı. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Calinescu, M. (2017). Modernliğin Beş Yüzü. İstanbul: Küre Yayınları.
• Çakır, M. (2002). Sanatta Eleştirellik. İstanbul: Beta Yayınları.
• Çeliktemel-Thomen, Ö. (2010). Osmanlı İmparatorluğu'nda Sinema ve Propaganda (1908-1922). Kurgu (2), s. 1-17.
• Deleuze, G. (2021). Sinema 2: Zaman-İmge. İstanbul: Norgunk Yayınları.
• Doyran, T. (1953). Sinemaya Doğru IV: ‘Cine Clup’ler Üzerine. Kaynak .
• Duben, İ. (2007). Türk Resmi ve Eleştiri (1880-1950). İstanbul: İstanbul Bilge Üniversitesi Yayınları.
• Durmuş, D. A. (2019). Türkiye Bağımsız Sinema Tarihi Örneği. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi.
• Durmuş, T. I. (2009). Tutsan Elini Ben Fakirin. İstanbul: Doğan Kitap.
• Erbil, D. (1964). Arkitekt. Türk Resiminin Ulusal Niteliği (314), s. 11-12.
• Erdoğan, N. (2017). Sinemanın İstanbul'da İlk Yılları Modernlik ve Seyir Maceraları. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Ergüney, Y. D., & Pilehvarian, N. K. (2015). Ottoman Representation in Nineteenth Century Universal Expositions. Megaron, 10 (2), s. 224-240.
• Ertuğrul, M. (1989). Benden Sonra Tufan Olmasın! İstanbul: Eczacıbaşı Vakfı Yayınları.
• Esen, Ş. K. (2010). Türk Sinemasının Kilometre Taşları. İstanbul: Agora Kitaplığı.
• Filim Dostları Derneği Nihayet Ciné Club Çalışmalarına Başladı. (1955, Şubat 17). Akşam .
• Filmer, C. (1984). Hatıralar. İstanbul: Emek Matbaacılık.
• Filmlerimiz. (1948). İstanbul: Yerli Film Yapanlar Cemiyeti Yayınları.
• Galt, R., K. Schoonover (2018). Küresel Sanat Sineması. İstanbul: Doruk Yayınları.
• Germeç, U. (2018). Batılılaşma Yönünde Türk Resim Sanatının Estetik Bağlam Sorunu. Ulakbilge, 6 (29), s. 1363-1387.
• Granda, C. (2012). Atatürk'ün Uşağının Gizli Defteri. Ankara: Kent Kitap.
• Gürdaş, B. (2008). 1960-1970 Yılları Arasında Türkiye'de Kültür ve Sanat Ortamı. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Fakültesi.
• Güvemli, Z. (1987). Resim Sanatı ve Türk Resmi. İstanbul: Ak Yayınları.
• Halkevleri İdare ve Teşkilat Talimatnamesi. (1940). Ankara: Zerbamat Basımevi.
• Holy, M. A. (2012). Panofsky ve Sanat Tarihinin Kökenleri. İstanbul: Dedalus Kitap.
• İnalcık, H. (2018). Şair ve Patron. Ankara: Doğu Batı Kitabevi.
• İndirkaş, Z. (2001). Ana Tanrıçalar, Kybele ve Çağdaş Türk Resmindeki İzdüşümleri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• İpekten, H. (1996). Divan Edebiyatında Edebi Muhitler. Ankara: MEB Yayınları.
• İsen, M. (1994). Künhü'l-Ahbar'ın Tezkire Kısmı. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Kalkışım, M. (tarih yok). Osmanlı Devleti'nde Şair ve Yazarları Himaye Kriterleri. Milli Folklor Dergisi, 15 (57), s. 105-108.
• Karadoğan, A. (2018). Modernist Estetik: Türkiye'de Sanat Sinemasına Tarihine Giriş (1896-2000). Ankara: De Ki Yayınları.
• Karadoğan, A. (2019). Türk Sineması Hakkında Raporlar. Ankara: De Ki Yayınları.
• Keleş, Ö. T. (2020). Tebaadan Ulusa Erken Dönem Sinema Tarihi. İstanbul: Türkmen Kitabevi.
• Kınalızâde, H. Ç. (1989). Tezkiretü’ş-Şuar’a. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kırel, S. (2018). Kültürel Çalışmalar ve Sinema. İstanbul: İthaki Yayınları.
• Koçak, O. (2009). Modern ve Ötesi: Elli Yılın Sanatına Kenar Notları. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Kovacs, A. B. (2010). Modernizmi Seyretmek. Ankara: De Ki Yayınları.
• Lüleci, Y. (2015). Tek Parti Döneminde İktidar ve Sanat. İstanbul: İskenderiye Kitap.
• Maktav, H. (2002). Cumhuriyet'in Sinemacısı: Muhsin Ertuğrul. Tarih ve Toplum (38), s. 49-55.
• Maraşlı, G. N. (2006). Osman Fahir Seden'le Türk Sinemasında Düet. Ankara: Elips Kitap.
• Neale, S. (2010). Kurum Olarak Sanat Sineması. A. Karadoğan içinde, Sanat Sineması Üzerine (s. 83-113). Ankara: De Ki Yayınları.
• Onaran, A. Ş. (2013). Muhsin Ertuğrul'un Sineması. İstanbul: Agora Kitaplığı.
• Onaran, A. Ş. (1986). Sinema Sanatına Giriş. Ankara: Filiz Kitabevi.
• Osmanoğlu, A. (1986). Babam Sultan Abdülhamid. Ankara: Selçuk Yayınları.
• Öcal, L. (2021). Yerçekimsiz Dünya Sineması. İstanbul: NotaBene Yayınları.
• Özön, N. (1970). İlk Türk Sinemacısı Fuat Uzkınay. İstanbul: Türk Sinematek Derneği Yayınları.
• Özön, N. (2013). Türk Sineması Tarihi (1896-1960). Ankara: Doruk Yayınları.
• Öztürk, S. (2005). Erken Cumhuriyet Döneminde Sinema Seyir Siyaset. Ankara: Elips Kitap.
• Özuyar, A. (2021). Gazi'nin Sineması. İstanbul: YKY.
• Özuyar, A. (2017). Sessiz Dönem Türk Sinema Tarihi (1895-1922). İstanbul: YKY.
• Palabıyık, A. (2020). Pierre Bourdieu Sosyolojisinde Habitus, Sermaye ve Alan Üzerine. Liberal Düşünce Dergisi, 1 (1), s. 1-21.
• Polat, N. H. (1991). Müdafaa-i Milliye Cemiyeti. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Rastgeldi, G. G. (2019). Türkiye'de Çağdaş Sanat Piyasasının Gelişimi: 2001 Krizi ve İktisat Bankası Koleksiyonunun Satılışı. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sanat Tarihi .
• Rees, A. L. (2008). Sinema ve Avangard. G. N. Smith içinde, Dünya Sinema Tarihi (s. 123-134). İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Refiğ, H. (1958, Ocak 4). Özel Sinema İhtiyacı. Akis .
• Refiğ, H. (2007). Sinemada Ulusal Tavır. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Saydam, B. (2021). Türk Sinemasında Dergi Yayıncılığının Tarihsel Serüveni Üzerine. Türkiye Film Araştırmaları Dergisi, 1 (1), s. 81-87.
• Scognamillo, G. (2008). Cadde-i Kebir'de Sinema. İstanbul: Agora Kitaplığı.
• Scognamillo, G. (2014). Türk Sinema Tarihi. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Simmel, G. (2009). Bireysellik ve Kültür. İstanbul: Metis Yayınları.
• Sinematografın İstilası. (1912, Temmuz 4). Servet-i Fünun .
• Söğüt, M. (2000). Adalet Cimcoz: Bir Yaşam Öyküsü Denemesi. İstanbul: YKY.
• Şener, E. (1972). Festivaller. İstanbul: Anlam Yayınları.
• Şener, E. (1970). Yeşilçam ve Türk Sineması. İstanbul: Kamera Yayınları.
• Tansuğ, S. (1996). Çağdaş Türk Sanatı. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Tansuğ, S. (1995). Türk Resminin Tarihi. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Üstünipek, M. (1998). Cumhuriyet'ten Günümüze Türkiye'de Sanat Yapıtı Piyasası. İstanbul: Mimar Sinan Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi.
• Wilinsky, B. (2001). Sure Seaters: The Emergence of Art House Cinema. Minneapolis: University of Minnesota Press.
• Yalman, T. (1953, Ekim 7). İstanbul Bir San’at Sinemasına Şiddetle Muhtaçtır. Vatan .
• Yalman, T. (1952, Mayıs 25). İstanbul’un İhtiyacı: Bir Sanat Sineması! Vatan .
• Yaman, Z. Y. (2012). İmparatorluk'tan Cumhuriyet'e Sanat. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Yılmaz, R. O. (2010). Karşılaştırmalı Bir Yaklaşımla Türkiye'de Sanat-Siyaset İlişkisi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü.
• Yılmaz, S. (2011). 20. Yüzyıl Avangard Akımların Gelişim Sürecinde Sinema. Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 13 (2), s. 371-382.