İSLAM HUKUKUNDA ŞAHSİ GAYENİN AKİTLERİN HUKUKİ SONUÇLARINA ETKİSİ ÜZERİNE HANEFÎ VE ŞÂFİÎ MEZHEPLERİ ÖZELİNDE BİR İNCELEME

Yıl 2017, Cilt: 22 Sayı: 1, 243 - 270, 01.06.2017

Zuhal Dağ

Öz

Bu çalışmada, şahsi gayenin akitlerin hukuki sonuçlarına etkisi, Hanefî ve Şâfiî mezhepleri özelinde ele alınacaktır. Akitlerin inşasında ve yorumlanmasında, objektif teoriyi esas alan hukuk sistemleri, prensip olarak, irade beyanında ifade edilmediği müddetçe, şahsi gayeyi akitlerin hukuki sonuçları üzerinde etkili görmezler. Sübjektif teoriyi esas alan hukuk sistemleri ise irade beyanında ifade edilmemiş olsa bile, hukuka ve ahlaka aykırı şahsi gayenin, bazı karineler yoluyla tespit edilmesi durumunda, akitlerin hukuki sonuçları üzerinde etkili olduğunu kabul ederler. Batılı hukukçuların, hukuk-ahlak ilişkisi çerçevesinde ele aldığı bu problemi, İslam hukukçuları, diyani hüküm-kazai hüküm ve uhrevi hüküm-dünyevi hüküm şeklindeki ikili hüküm anlayışları çerçevesinde ele almıştır. Hanefi ve Şâfiî mezhepleri, bu ayrıma daha fazla dikkatleri çekmiş ve akitlerin dünyevi hükmü konusunda objektif ölçüleri esas almışlardır. Bu nedenle irade beyanında, şart koşma şeklinde ifade edilmediği veya akdin mahallinin tabiatından anlaşılmadığı müddetçe, tarafların meşru olmayan şahsi gayelerini, prensip olarak akitlerin hukuki sonuçları üzerinde etkili görmemişlerdir

Anahtar Kelimeler

İrade beyanı, akdin mahalli, niyet, şahsi gaye, objektif teori

A Research on the Effect of Personal Purpose on the Legal Consequences of the Contracts in the Islamic Law According to the Hanafi and Shafi Schools

Öz

In this study, the effect of personal purpose on the legal consequences of the contracts will have been investigated specific to Hanafi and Shafi schools. The law systems who predicate objective theory upon making contracts and interpreting them, don’t regard the personal purpose as effective on the legal consequences of the contracts unless it has been expressed in the declaration of intention as a matter of principle. All the same, the law systems who predicate subjective theory, regard the illegitimate and immoral personal purpose as effective on the legal consequences of the contracts if it has been identified by means of presumption, even though it’s not been expressed in the declaration of intention. The Islamic jurists have analysed this problem within their sense of dual hukm, as hukm diyani-hukm qadhai and hukm uhrawi-hukm dunyawi, while the western jurists have handled this issue as part of the law and moral relationship. The Hanafi and Shafi schools have pointed out this difference and have predicated objective criteria upon the worldly hukm of contracts. Therefore, they have not regarded the illegitimate personal purpose of the contracting parties as effective on the contracts unless it has been expressed in the declaration of intention and has been understood by nature of the subject of the contract, as principle

Anahtar Kelimeler

Declaration of intention, subject of the contract, intent, personal purpose, objective theory

Kaynakça

• Abdülaziz Buhârî, Alâuddîn Abdülazîz b. Ahmed b. Muhammed (ö. 730/1330), Keşfu’l- Esrâr an Usûli Fahri’l-İslâm el-Pezdevî I-IV, Thk. Abdullah Mahmûd Muhammed Ömer, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1418/1997.
• Alâî, Ebû Saîd Salâhuddîn Halîl b. Keykeldî ( ö. 761/1359 ), Tahkîku’l-Murâd fî Enne’n- Nehye Yektedi’l-Fesâd, Thk. İbrahim Muhammed Selkînî, Matbaatu Zeyd b. Sâbit, Şam, 1395/1975.
• Ali el-Hafîf, Ahkâmu’l-Muâmelâti’ş-Şer’iyye, Dâru’l-Fikri’l-Arabî, Kâhire, 1429/2008.
• Arı, Abdüsselam, “İslam Hukukunda Sâik ve Hukuki İşlemlere Etkisi”, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, İstanbul, 2000, Sayı: 2, s. 203-220.
• Bahrululûm, Muhammed, Uyûbu’l-İrâde fi’ş-Şerîati’l-İslâmiyye, Şeriketü Mektebeti’l-Elfîn, II. Baskı, Kâhire, 1421/2001.
• Debûsî, Ebû Zeyd Abdullah (Ubeydullah) b. Muhammed b. Ömer b. Îsâ (ö. 430/1039), Takvîmu’l-Edille fî Usûli’l-Fıkh, Thk. Halîl Muhyiddîn el-Mîss, Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, I. Baskı, Beyrut, 1421/2001.
• Dönmez, İbrahim Kâfi, “İslâm Hukukunda Modern İletişim Araçları ile Yapılan Akitler (Batı Hukuku ile Mukayeseli Olarak”, İLAM Araştırma Dergisi, İstanbul, 1996, Cilt: 1, Sayı: 1, s. 9-62.
• Düreynî, Fethî en-Nazariyyâtu’l-Fıkhiyye, , Menşûratu Câmiati Dımeşk, IV. Baskı, Dımeşk, 1417/1997.
• Ebû Zehra, Muhammed, el-Milkiyye ve Nazariyyetü’l-Akd fi’ş-Şerîati’l-İslâmiyye, Dâru’l- Fikri’l-Arabî, y.y. t.y.
• Eren, Fikret, Borçlar Hukuku Genel Hükümler, Yetkin yayınları, XXI. Baskı, Ankara, 2017.
• Esener, Turhan, Borçlar Hukuku - Akitlerin Kuruluşu ve Geçerliliği, AÜHFY, Ankara, 1969.
• Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed et-Tûsî (ö. 505/1111), el-Vecîz fî Fıkhi’l- İmâmi’ş-Şâfiî I-II, Thk. Ali b. Muavviz ve Âdil Ahmed el-Mevcûd, Şeriketü Dâru’l- Erkam b. Ebi’l-Erkam, I. Baskı, Beyrut, 1418/1997.
• Giryânî, Mahmûd Selâme, “Nahve Te’sîlin Cedîdin li Nazariyyeti’l-Bâis fi’l-Fıkhi’l-İslâmî”, Mecelletü Külliyeti’d-Da’veti’l-İslâmiyye, Sayı: 20 (2003), s. 188-210.
• Hamûdî, Halime Âyet, Nazariyyetü’l-Bâis fi’ş-Şerîati’l-İslâmiyye ve’l-Kânûni’l-Vaz’î, Dâru’l- Hadese, Beyrut, 1986.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz el-Hüseynî ed-Dımaşkī (ö. 1252/1836), Reddu’l-Muhtâr ale’d-Dürri’l-Muhtâr Şerhu Tenvîri’l-Ebsâr I-XIII, Thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd-Ali Muhammed Muavviz, Dâru Âlemi’l-Kütüb, Riyâd, 1423/2003.
• İbn Rüşd, Ebu’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Kurtubî el-Endelüsî (ö. 595/1198), Bidâyetü’l-Müctehid ve Nihâyetü’l-Muktesid, Thk. Ali Muhammed Muavviz-Adil Ahmed Abdulmevcûd, Dâru’l-Kübübi’l-İlmiyye, Beyrût 1428/2007.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn Abdisselâm el-Harrânî (ö. 728/1328), el-Fetâva’l-Kübrâ I-VI, Thk. Muhammed Abdülkadir Atâ-Mustafa Abdülkadir Atâ, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, I. Baskı, Beyrut, 1408/1987.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid b. Abdilhamîd es-Sivâsî el- İskenderî (ö. 861/1457), Şerhu Fethi’l-Kadîr I-X, Thk. Abdürrezzak Ğâlib el-Mehdî, Dâru’l-Fikri’l-İlmiyye, I. Baskı, Beyrut, 1424/2003.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdullah Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb (ö. 751/1350), İ’lâmu’l-Muvakki’în an Rabbi’l-Âlemîn I-VIII, Thk. Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasan Âli Selmân-Ebû Ömer Ahmed Abdullah Ahmed, Dâru İbni’l-Cevziyye, Dammâm, 1423.
• Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs b. Abdirrahmân el-Mısrî el-Karâfî (ö. 684/1285), el-Furûk I-IV, Thk. Ömer Hasan el-Kıyyâm, Müessetü’r-Risâle, I. Baskı, Beyrut, 1424/2003.
• Karaman, Hayrettin, Mukayeseli İslam Hukuku I-III, İz Yayıncılık, IV. Baskı, İstanbul 2006.
• Kâsânî, Alâuddîn Ebî Bekr b. Mes’ûd (ö. 587/1191), Bedâi’u’s-Sanâi’ fî Tertîbiş’ş-Şerâi’ I-X, Thk. Ali Muhammed Muavviz ve Âdil Ahmed Abdulmevcûd, Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, III. Baskı, Beyrut, 2010.
• Keylânî, Abdullah İbrahim Zeyd, Nazariyyetü’l-Bâis ve Eseruha fi’l-Ukûd ve’t-Tasarrufât fi’l- Fıkhi’l-İslâmî, Amman t.y.
• Mâverdî, Ebu’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî (ö. 450/1058), el-Hâvi’l-Kebîr I- XVIII, Thk. Ali Muhammed Muavviz-Âdil Ahmed Abdulmevcûd, Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, I. Baskı, Beyrut, 1414/1994.
• Merğînânî, Burhânuddîn Ebu’l-Hasen Ali b. Ebî Bekr b. Abdilcelîl (ö. 593/1197) el-Hidâye Şerhu Bidâyeti’l-Mübtedî I-IV, Thk. S. Yusuf, Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, I. Baskı, Beyrut, 1425/2004.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî en-Nevevî (ö. 676/1277), Kitâbu’l-Mecmû’ I- IX, Thk. Muhammed Necîb el-Mutîî’, Mektebetü’l-İrşâd, Cidde t.y.
• _______, Minhâcu’t-Tâlibîn ve Umdetu’l-Müftîn, Thk. Muhammed Tahir Şaban, Dâru’l- Minhâc, I. Baskı, Beyrut, 1426/2005.
• Pala, Ali İhsan, İslam Hukuk Metodolojisinde Emir ve Yasakların Yorumu, Fecr Yayınları, I. Baskı, Ankara, 2009.
• Senhûrî, Abdurrezzak (ö. 1971), el-Vasît fî Şerhi’l-Kânûni’l-Medenî I-IV, y.y. t.y.
• _______, Mesâdiru’l-Hakk fi’l-Fıkhi’l-İslâmî I-VI, Menşûratu’l-Halebiyyi’l-Hukukiyye, y.y. 1998.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-Eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed es-Serahsî (ö. 483/1090), Usûlu’s-Serahsî, Thk. Ebu’l-Vefâ el-Efğanî, Dâru’l-Fikr, I. Baskı, Beyrut, 1425/2005.
• _______, Kitâbu’l-Mebsût I-XXX, Dâru’l-Ma’rife, Beyrut, 1409/1989.
• Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî b. Abdilkâfî es-Sübkî (ö. 771/1370), el- Eşbâh ve’n-Nezâir I-II, Thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd-Ali Muhammed Muavviz, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, I. Baskı, Beyrut, 1411/1991.
• Şa‘bân, Zekiyüddîn, İslam Hukuk İlminin Esasları (Usûlü’l-Fıkh), Trc. İbrahim Kâfi Dönmez, TDV Yay., VII. Baskı, Ankara, 2004.
• Şâfiî, Muhammed b. İdris (ö. 204/820), el-Ümm I-XI, Thk. Rifat Fevzî Abdulmuttalib, Dâru’l-Vefâ, I. Baskı, y.y., 1422/2001.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrahim b. Mûsa b. Muhammed (ö. 790/1388), el-Muvâfakât I-VI, Thk. Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasan Âli Selman, Dâru İbni Affân, I. Baskı, y.y. 1417/1997.
• Şîrâzî, Ebû İshâk Cemâlüddîn İbrâhîm b. Alî b. Yûsuf eş-Şîrâzî (ö. 476/1083), et-Tabsıra fî Usûli’l-Fıkh, Thk. Muhammed Hasan Heyto, Dâru’l-Fikr, Dımeşk, 1403/1983.
• _______, el-Mühezzeb fî Fıkhi’l-İmâmi’ş-Şâfiî I-VI, Thk. Muhammed Zuhaylî, Dâru’l-Kalem- Dâru’ş-Şâmiyye, I. Baskı, Dımeşk-Beyrut, 1412/1992.
• Şirbînî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed el-Hatîb eş-Şirbînî (ö. 977/1570), Muğni’l- Muhtâc ilâ Ma’rifeti Meânî Elfâzi’l-Minhâc I-IV, Thk. Muhammed Halil Îtânî, Dâru’l-Ma’rife, I. Baskı, Beyrut, 1418/1997.
• Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. Selâme el-Ezdî el-Hacrî el-Mısrî et-Tahâvî (ö. 321/933), Muhtasaru’t-Tahâvî, Thk. Ebu’l-Vefâ el-Efğânî, Haydarâbâd, t.y.
• Zerkâ, Mustafa Ahmed, el-Medhalu’l-Fıkhiyyu’l-Âmm I-II, Dâru’l-Kalem, I. Baskı, Dımeşk, 1418/1998.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh et-Türkî el-Mısrî el- Minhâcî ez-Zerkeşî eş-Şâfiî (ö. 794/1392), el-Bahru’l-Muhît fî Usûli’l-Fıkh I-VI, Thk. Abdülkadir Abdullah el-Ânî, Dâru’s-Safve, II. Baskı, Kuveyt, 1413/1992.
• Zeydân, Abdülkerim, “Eseru’l-Kusûd fi’t-Tasarrufât ve’l-Ukûd”, Mecmûatu Buhûsun Fıkhiyye, Müessetü’r-Risâle, Beyrut, 1407/1986, s. 247-270.
• Zeylaî, Ebû Muhammed Fahruddîn Osman b. Ali b. Mihcen b. Yûnus es-Sûfî el-Bâriî ez- Zeylaî (ö. 743/1343), Tebyînu’l-Hakâik Şerhu Kenzi’d-Dekâik I-VI, Matbaa-ı Âmiriyye, I. Baskı, Bûlâk, 1314.
• Zuhaylî, Vehbe, el-Bâis ale’l-Ukûd fi’l-Fıkhi’l-İslâmî ve Usûlihî, Dâru’l-Mektebî, I. Baskı, Dımeşk, 1420/2000.