İMAM EŞ’ARÎ’NİN HADİS YORUMCULUĞU (KELÂMÎ HADİSLER ÖZELİNDE)

Yıl 2021, Cilt: 26 Sayı: 2, 267 - 310, 31.12.2021

Cemal Ural

Öz

İslâm kelâmında mühim bir yere sahip şahsiyetlerden biri olan Eş‘arî, kendisini takip eden önemli bir kesim tarafından itikat imamı olarak kabul edilmiştir. Hal böyle olunca onun dînî konulardaki görüşleri hem mütâbîleri hem de diğerleri için büyük önem arz etmektedir. Eserlerine baktığımızda bunların sadece kelâm ile ilgili bilgileri ihtiva etmediği bunlara ilave olarak diğer İslâmî ilimlere dair malumatların da yer aldığı görülür. Hadis ilmine dair de pek çok görüş beyan eden Eş‘arî, hem hadisin kelâmî meselelerde kullanımı hakkında, hem de usule dair değerlendirmelerde bulunmaktadır. Ayrıca o, kullandığı hadislerin nasıl anlaşılması gerektiğine dair izahlar da yapmaktadır. Bu çalışmada Eş‘arî’nin söz konusu açıklamaları dikkate alınarak onun hadis yorumculuğu ele alınmıştır. Öncelikle Eş’arî’nin kendi kitaplarında yaptığı değerlendirmeler esas kabul edilmiştir. Gerekli görülen yerlerde başkaları tarafından Eş’arî’ye nispet edilen görüşlere de değinilmiştir. Böylece önemli bir kelâmcının, hadislere hangi açılardan baktığı açıklığa kavuşturulmaya çalışılmıştır. Eş’arî’nin hadis yorumunda hakikî anlamı esas alma, mecâzî anlamı tercih, cem-te’lîf, tevakkuf, aklî delillerin kullanımı ve te’vîl gibi yöntemleri kullandığı tespit edilmiştir. Bu değerlendirmelerin günümüzde de hadislerin anlaşılması ve yorumlanmasına katkı sağlayacağı aşikârdır.

Anahtar Kelimeler

Eş‘arî, Hadis Yorumu, Kelâmî Hadisler, Mecâz Anlam, Te’vîl.

Kaynakça

• Abdülhamid, İrfan, “Eş‘arî, Ebu’l-Hasan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 11/444-447, Ankara, TDV Yayınları, 1995.
• Abdulkâhir el-Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkahir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî, Usûlü’d-dîn, Matbaatu’d-Devle, İstanbul, 1346-1928.
• Abdullah b. Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdirrahmân eş-Şeybânî, Kitâbu’s-Sünne, thk. Muhammed b. Saîd b. Sâlim el-Kahtânî, 2 Cilt, Dammam, Dâru İbni’l-Kayyim, 1. Basım, 1406/1986.
• Abd b. Humeyd, Ebû Muhammed b. Nasr el-Kissî (el-Keşşî), el-Müntehab min müsnedi Abd b. Humeyd, thk. es-Seyyid Subhî el-Bedrî es-Sâmirrâî, Beyrut, ‘Âlemu’l-Kutub, 1. Basım, 1408/1988.
• Ahmed b. Hanbel Ebû Abdillah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî, Müsned, thk. Şu’ayb el-Arnaût vd., 50 Cilt, Beyrut, Müessesetu’r-Risâle, 1. Basım, 1416/1995.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî, el-Câmi’ li şu’abi’l-îmân, thk. Abdulalî Abdulhamid, 14 Cilt, Riyad, Mektebetu’r-Ruşd, 1. Basım, 1423/2003.
• ----------; Kitâbu’l-esmâ ve’s-sıfât, thk. Muhammed b. Abdillah el-Hâşidî, 2 Cilt, b.y.: Mektebetu’s-Sevâdî, ts.
• ----------; Delâilü’n-nübüvve ve ma’rifetu sâhibi’ş-şerîa, 7 Cilt, Beyrut, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1408/1988.
• Bezzâr, Ebû Bekr Ahmed b. Amr b. Abdilhâliḳ el-Bezzâr el-Basrî, el-Bahr’z-zehhâr el-ma’rûf bi müsnedi’l-Bezzâr, thk. Âdil b. Sa’d, 20 Cilt, Medine, Mektebetu’l-Ulûm ve’l-Hikem, 1. Basım, 1424/2003.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail b. İbrâhim, el-Câmiu’s-sahîh, 9 Cilt, Beyrut, Dâru Tavkı’n-Necât, 1. Basım, 1422.
• Câhız, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb el-Câhiz el-Kinânî, Mecmûu resâili Câhız, thk. Muhammed Taha el-Hâcirî, Beyrut, Dâru’n-Nehdati’l-Arabiyye, 1983.
• Dârekutnî, Ebu’l-Hasan Ali b. Ömer b. Ahmed, Kitâbu’r-ru’ye, thk. İbrahim Muhammed el-Ali, Zerka, Mektebetu’l-Menâr, 1. Basım, 1411/1990.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdirrahmân b. el-Fazl, Sünenu’d-Dârimî, thk. Hüseyn Selim Esed, 4 Cilt, Riyad, Dâru’l-Muğnî, 1. Basım, 1421/2000.
• Demirci, Kadir, “Eş‘arî’de Hadis ve Sünnet -el-İbâne Örneği-”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 10/2, (Temmuz-Aralık 2010), 45-86.
• Ebû ‘Avâne, Yakûb b. İshâk b. İbrahim el-İsferâyînî, Müsnedu Ebî ‘Avâne, thk. Eymen b. ‘Ârif ed-Dimeşkî, 5 Cilt, Beyrut, Dâru’l-Ma’rife, 1. Basım, 1419/1998.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. el-Eş’as el-Ezdî es-Sicistânî, es-Sünen, thk. Şu’ayb el-Arnaût, vd. 7 Cilt, Beyrut, Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 1430/2009.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. Dâvûd b. el-Cârûd et-Tayâlisî, Müsnedu Ebî Dâvûd et-Tayâlisî, thk. Muhammed b. Abdulmuhsin et-Türkî, 4 Cilt, Gize, Dâru Hecer, 1. Basım, 1419/1999.
• Ebü’ş-Şeyh, Ebû Muhammed Abdullah b. Muhammed el-Ensârî el-İsfahânî, Kitâbu’l-‘Azame, thk. Rızâullah b. Muhammed, 5 Cilt, Riyad, Dâru’l-Âsime, ts.
• Ebû Ya’lâ El-Mevsılî, Ahmed b. Ali b. el-Müsennâ et-Temîmî, Müsned, thk. Hüseyin Selim Esed, 14 Cilt, Beyrut, Dâru’l-Me’mûn li’t-Turâs, 1. Basım, 1408/1988.
• Eş‘arî, Ebu’l-Hasan Ali b. İsmail, el-İbâne ‘an Usuli’d-Diyâne, thk. Sâlih b. Mukbil b. Abdillah el-‘Usaymî, Riyad, Medâru’l-Müslim li’n-Neşr, 1. Basım, 1432/2011.
• ----------; Kitâbu’l-Luma’ fi’r-redd ‘alâ ehli’z-zeyğ ve’l-bida’, nşr. Hammûde Ğurâbe, Kahire, Matbaatu Mısır, 1955.
• ----------; Kitâbu Makâlâti’l-İslâmiyyîn ve’htilâfi’l-musallîn, tsh. Hellmut Ritter, Wiesbaden, Dârun-Neşr, 3. Basım, 1400/1980.
• ----------; Risâle ilâ ehli’s-Seğr, thk. Abdullah Şakir el-Cüneydî, Medine, Mektebetu’l-Ulûm ve’l-Hikem, 2. Basım, 1422/2002.
• ----------; Risâletu istihsâni’l-havd fî ilmi’l-kelâm, thk. Cemil Halim, Beyrut, Şeriketu Dâru’l-Meşârî’, 2. Basım, 1440/2019.
• Hâkim, Ebû Abdillah Muhammed b. Abdillah en-Nîsâbûrî, el-Müstedrek ‘ale’s-sahîhayn, 4 Cilt, Beyrut, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1411/1990.
• İbn Abdilberr, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed en-Nemerî, et-Temhîd li mâ fi’l-Muvatta’ mine’l-meânî ve’l-esânîd, thk. Mustafa b. Ahmed el-Alevî, vd., 26 Cilt, Rabat, Vezâretu Umûmi’l-Evkâf, 1387/1967.
• İbn Batta, Ebû Abdillah Ubeydullah b. Muhammed b. Muhammed el-Ukberî, el-İbâne ‘an şerîati’l-firkati’n-nâciye ve mücânebeti’l-firakı’l-mezmûme, 9 Cilt, Riyad, Dâru’r-Ra’ye, 1415/1994.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed el-Absî el-Kûfî, el-Musannef, thk. Muhammed Avvâme, 26 Cilt, Cidde, Dâru’l-Kıble, 1. Basım, 1427/2006.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen el-İsfahânî en-Nîsâbûrî, Mücerredü makâlâti’ş-şeyh Ebi’l-Hasan el-Eş‘arî, thk. Daniel Gimaret, Beyrut, Dâru’l-Meşrik,1987.
• İbn Hacer, Ebu’l-Fadl Ahmed b. Ali el-Askalânî, Fethu’l-bârî bi şerhi Sahîhi’l-Buhârî, 13 Cilt, Beyrut, Dâru’l-Ma’rife, ts.
• ----------; Tehzîbu’t-tehzîb, 12 Cilt, Haydarabad, Meclisu Dâiretu’l-Me’ârif en-Nizâmiyye, 1. Basım, 1325.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî, Sahîhu İbn Hibbân bi tertîbi İbn Balebân, thk. Şu’ayb el-Arnaût, 18 Cilt, Beyrut, Müessesetu’r-Risâle, 2. Basım, 1414/1993.
• İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî, es-Sünen, thk. Şu’ayb el-Arnaût, vd., 5 Cilt, Beyrut, Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 1. Basım, 1430/2009.
• İbn Mende, Ebû Abdillah Muhammed b. İshak, Kitâbu’l-Îmân, thk. Ali b. Muhammed el-Fakîhî, 2 Cilt, Beyrut, Müessesetu’r-Risâle, 2. Basım, 1406/1985.
• İbn Râhûye, Ebû Ya’kûb İshak b. İbrahim b. Mahled el-Hanzalî el-Mervezî, Müsned, thk. Abdülğafur Abdülhakk Hüseyin Bürr el-Belûşi, 5 Cilt, Medine, Mektebetu’l-Îmân, 1. Basım, 1410/1990.
• İbnü’l-Ca’d, Ebü’l-Hasan Alî b. el-Ca’d b. ‘Ubeyd el-Cevherî, Müsnedu İbni’l-Ca’d, Beyrut, Darul-Kutubi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1417/1996.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid b. Abdilhamîd es-Sivâsî el-İskenderî, Kitâbu’l-Musâmera ‘ale’l-Musâyera, Kahire, el-Mektebetu’l-Ezheriyye, 2006.
• Kalaycı, Mehmet, Ehl-i Sünnet Reislerinden İmâm-ı Eş’arî ve Eş’arîlik, Ankara, Anadolu Ay Yayınları, 2019.
• Keskin, Mehmet, İmam Eş’arî ve Eş’arîlik, İstanbul, Düşün Yayıncılık, 2015.
• Kurtubî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed el-Ensârî, el-Câmi’ li ahkâmi’l-Kur’ân, 20 Cilt, Kahire, Dâru’l-Kutubi’l-Mısriyye, 1. Basım, 1358/1939.
• Mâlik b. Enes, Ebû Abdillâh el-Asbahî el-Yemenî, el-Muvatta’, 2 Cilt, Beyrut, Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1406/1985.
• Ma’mer b. Râşid, Ebû ‘Urve el-Basrî es-San’ânî, Kitâbu’l-Câmi’, (Abdürrezzak’ın Musannef’i ile birlikte), thk. Habîbu’r-Rahmân el-A’zamî, 12 Cilt, Beyrut, el-Mektebu’l-İslâmî 1. Basım, 1392/1972.
• Mer‘Î b. Yusuf, Ebû Bekr Zeynüddin el-Hanbelî el-Kermî, Ekâvîlu’s-sukât fî te’vîli’l-esmâ ve’s-sıfât ve’l-âyâti’l-muhkemât ve’l-muteşâbihât, thk. Şuayb el-Arnaût, Beyrut, Müessesetu’r-Risâle, 1. Basım, 1406/1985.
• Mizzî, Ebu’l-Haccâc Cemalüddîn Yûsuf b. Abdirrahman, Tehzîbu’l-kemâl fî esmâi’r-ricâl, thk, Beşşâr ‘Avvâd Ma’rûf, 35 Cilt, Beyrut, Müessesetu’r-Risâle, 6. Basım, 1415/1994.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyri en-Neysâbûrî, el-Câmi’u’s-sahîh, thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî, 5 Cilt, Beyrut, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1412/1991.
• Necmeddin el-Gazzî, Ebü’l-Mekârim Necmüddîn Muhammed b. Muhammed el-Âmirî, Husnü’t-tenebbüh li mâ verade fi’t-teşebbüh, thk. Nureddin Tâlib, 12 Cilt, b.y.: Dâru’n-Nevâdir, 1. Basım, 1432/2011.
• Nesâî, Ebû Abdirrahman Ahmed b. Şu’ayb, Sünenü’n-Nesâî, 9 Cilt, Haleb, Mektebetu’l-Matbûâti’l-İslâmiyye, 1414/1994.
• ----------; es-Sünenü’l-kübrâ, thk. Abdülmün’im Şelbî, 12 Cilt, Beyrut, Müessesetu’r-Risâle, 1. Basım, 1421, 2001.
• Rabî’ b. Habîb, Ebû Amr el-Ezdî, el-Câmiu’s-sahîh müsnedu’l-imâm er-Rabî’ b. Habîb, 4 Cilt, Kahire, el-Matbaatu’s-Selefiyye, 2. Basım, 1349.
• Rûyânî, Ebû Bekr Muhammed b. Hârûn, Müsnedu’r-Rûyânî, 2 Cilt, Kahire, Müessesetu Kurtuba, 1. Basım, 1416/1995.
• Taberânî, Ebu’l-Kâsım Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb, el-Mu’cemu’l-evsat, thk. Târık b. ‘Ivadullah, Abdulmuhsin b. İbrahim, 10 Cilt, Kahire, Dâru’l-Harameyn, 1415/1995.
• ----------; el-Mu’cemu’l-Kebîr, thk. Hamdi Abdulmecid es-Silefî, 25 Cilt, Kahire, Mektebetu İbn Teymiyye, ts.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ, el-Câmiu’l-kebîr, thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf, 6 Cilt, Beyrut, Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1. Basım, 1996.
• Zehebî, Ebû Abdillah Şemsü’d-Dîn Muhammed b. Ahmed b. Osman, Mîzânu’l-i’tidâl fî nakdi’r-ricâl, thk. Ali Muhammed el-Becâvî, 5 Cilt, Beyrut, Daru’l-Ma’rife, ts.