Kavram, Önerme ve Kıyas Bağlamında İhvân-I Safâ’nın Mantık İlmine Yaklaşımı

Yıl 2022, Cilt: 27 Sayı: 1, 37 - 52, 30.06.2022

Mahmut Meçin

Öz

İhvân-ı Safâ, İslâm düşünce tarihinde ilk bilimsel ansiklopedi tarzında risaleler kaleme alan bir grup düşünür olarak bilinmektedir. Dinî ve siyasî çekişmelerin yoğun yaşandığı bir dönemde Basra dolaylarında ortaya çıkan İhvân-ı Safâ, hurafelerle özünden uzaklaştığını iddia ettikleri dinin özüne dönmesi için yegâne yolun felsefe olduğuna inanır. Bu amaçla eklektik bir tutumla dinî, ilmî ve felsefî olmak üzere ulaşabildiği her türlü bilgiyi kullanan İhvân’ın ilim ve hikmete bakışları İslâm düşüncesinin klasik çağının bilim anlayışını anlamada önemlidir. Kaynağı ne olursa olsun doğru buldukları her düşüncenin mirasçısı olduklarını belirten İhvân-ı Safâ, mensuplarına ilimlerden hiçbirine düşman olmamaları, hiçbir kitabı ihmal etmemeleri, hiçbir mezhebe körü körüne bağlanmamaları konusunda tembihlerde bulunur. Bu çalışmada İhvân-ı Safâ’nın geniş bir müktesebata dayanan ilim anlayışları içerisinde mantık ilmine yaklaşımları ele alınacaktır. Mantığı felsefenin ölçüsü ve filozofun gereci olarak tanımlayan İhvân-ı Safâ’ya göre peygamberlikten sonra en yüce uğraş felsefedir. Bu nedenle felsefenin ölçüsü olan mantık da en üstün alet ve ölçü olmalıdır. Çalışmada klasik mantığın ana konuları olan kavram, önerme ve kıyas bağlamında İhvân’ın Risalelerinde mantık ilmine nasıl yaklaştıkları ve bu ilme özgün bir katkı yapıp yapmadıkları üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler

İhvân-ı Safâ, Mantık, Kavram, Önerme, Kıyas

Ikhwān al-Ṣafā 's Approach to the Science of Logic in the Context of Concept, Proposition and Syllogism

Öz

Ikhwan-i Safa is known as a group of thinkers who wrote treatises in the style of the first scientific encyclopedia in the history of Islamic thought. Ikhwan-i Safa, which emerged in the vicinity of Basra at a time when religious and political conflicts were intense, aims to clean the religion, which they believe has moved away from its essence with false information and false thoughts, with philosophy. For this purpose, the Ikhwan's views on science and wisdom, who use all kinds of religious, philosophical and scientific knowledge with an eclectic approach, are important in understanding the scientific understanding of the classical age of Islamic thought. Ikhwan-i Safa, who states that they are the heirs of every thought they find true, regardless of its source, advises its members not to be hostile to any of the sciences, not to turn their backs on any of the books, and not to be attached to any of the sects with bigotry. In this study, the approaches of İhvân-ı Safâ to the science of logic will be discussed within their understanding of science based on this broad acquis. According to Ikhwan-i Safa, who defines logic as the measure of philosophy and the instrument of the philosopher, since philosophy is the highest of human endeavours after Prophethood, logic, which is the measure of philosophy, must also be the highest of measures and instruments. In the study, it will be emphasized how the Ikhwan approached the science of logic in his treatises in the context of concept, proposition and syllogism, which are the main subjects of classical logic, and whether they made a unique contribution to this science.

Anahtar Kelimeler

Ikhwan-i Safa, Logic, Concept, Proposition, Syllogism

Kaynakça

• Bingöl, Abdulkuddûs. Gelenbevi’nin Mantık Anlayışı. M.E.B. Yayınları, 1993.
• Bingöl, Abdulkuddûs. “İhvanü’s-Safa Risalelerinden Mantık Konuları”. Türkiye I. Felsefe Mantık Bilim Tarihi Sempozyumu Bildirileri. Ankara: Ülke Yayın Haber, 1996.
• Çapak, İbrahim. “İslam Dünyasındaki İlk Mantık Çalışmalarına Genel Bakış”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/9 (15 Haziran 2004). https://doi.org/10.17335/suifd.48588
• Çetinkaya, Bayram Ali. İhvân-ı Safâ’nın Dinî ve İdeolojik Söylemi. Ankara: Elis Yayınları, 2003.
• Emiroğlu, İbrahim. “Mantık”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/18-28. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Fahri, Macit. İslâm Felsefesi Tarihi. çev. Kasım Turhan. İstanbul: İklim Yayınları, 1992.
• İhvân-ı Safâ. “Matematik Kısmının Onuncu Risalesi”. çev. Ali Durusoy. İhvân-ı Safâ Risâleleri. ed. Abdullah Karaman. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2012.
• İhvân-ı Safâ. “Matematik Kısmının Onüçüncü Risalesi, Birinci Analitiklerin Anlamı Üzerine”. çev. Elmin Aliyev. İhvân-ı Safâ Risâleleri. ed. Abdullah Karaman. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2012.
• İhvân-ı Safâ. “Risalelerin İçeriklerini Özetleyen Fihrist Bölümü (Fihrüstü’r-Resâil)”. çev. Enver Uysal. İhvân-ı Safâ Risâleleri. ed. Abdullah Karaman. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2012.
• İhvânü’s-Safâ. Resāʾilü İḫvāni’ṣ-Ṣafā ve ḫullāni’l-vefāʾ. 4 Cilt. Beyrut, 1957.
• Kaya, Emrah. “Reason and Rationality in the Epistles of Ikhwān Al-Ṣafā’”. İlahiyat Tetkikleri Dergisi 52 (31 Aralık 2019), 155-172. https://doi.org/10.29288/ilted.574428.
• Keklik, Nihat. İslam Mantık Tarihi ve Fârâbî Mantığı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1969.
• Netton. Muslim Neoplatonists: An Introduction to the Thought of the Brethren of Purity. Edinburgh: Edinburgh University Press, 1991. Öner, Necati. Klasik Mantık. Ankara: Bilim Yayınları, 1996.
• Özel, Aytekin. İhvânü’s-Safâ’nın Mantık Anlayışı. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2003.
• Tevhidî, Ebu Hayyân et-. el-İmtâ’ ve’l-Müânese. Beyrut: el-Mektebetü’l-Unsuriye, 2003.
• Uysal, Enver. “İhvân-ı Safâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/1-6. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.