Serahsî’de Hikmet Kavramı

Yıl 2022, Cilt: 27 Sayı: 2, 1 - 17, 31.12.2022

Aydın Taş

Öz

Hikmet kelimesi, Kitap, Sünnet ve kıyas delillerinde geçen önemli bir kavramdır. Söz konusu kavram usûl, furû ve fıkhın diğer alt türlerine ait literatürde de değişik münasebetlerle kullanılmaktadır. Bu çalışmada hikmet kavramının fıkıh edebiyatında hangi anlamlarda kullanıldığı Hanefî fakih Serahsî özelinde tespit edilmeye çalışmıştır. Bahsi geçen gayeye matuf olarak onun el-Mebsût, el-Usûl, Şerhu’s-Siyeri’l-kebîr, Şerhu’l-Câmii’s-sagîr ve en-Nüket adlı eserleri incelenmiştir. Serahsî, hikmet kelimesinin bir kısmını sözlük ve örfteki anlamında, diğer bir kısmını ise fıkıh usulündeki ıstılâhî anlamda kullanmıştır. Kendisi zaman zaman hükümlerin hikmetini belirtmişse de hükmün hikmete göre değil illete göre belirleneceğini açıkça ifade etmiştir. Şu var ki el-Usûl adlı eserinde bunun üzerinde özel olarak durmamıştır. Bu durumun onun döneminde mezkûr konuya dair ciddî bir tartışmanın yaşanmamış olması, zihninin net olması ve konuyu bir problem olarak görmemesinden kaynaklanmış olması muhtemeldir. Serahsî’nin de aralarında yer aldığı cumhura göre, illetin tespitinden maksat şer‘î hükmün bilinmesidir. Dolayısıyla illetin herhangi bir karışıklığa meydan vermeyecek şekilde açık, kişi veya durumlara göre değişiklik göstermeyen istikrarlı bir vasıf olması gerekir. Hâlbuki hikmette bu özellikler bulunmamaktadır. Hikmet, kıyasa konu edilmese de hükmün hikmetinin beyan edilmesinin, o hükmün daha net anlaşılmasını sağlamak ve kişiyi ona uyma konusunda ikna etmek gibi faydaları vardır. İnsanoğlunun ikna olduğu ve faydasına inandığı hususlarda emre imtisalde zorluk çekmeyeceği açıktır.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku (Fıkıh), Hikmet, Hanefî, Şemsü’l-eimme es-Serahsî, el-Mebsût, el-Usûl, Şerhu’s-Siyeri’l-Kebîr, Şerhu’l-Câmii’s-Sagîr., Islamic Law (Fiqh), Wisdom (Hikmah), Hanafi, Shamsul A’immah al-Sarakhsi, al-Usul, al-Mabsut, Sharh al-Siyar al-Kabir, Sharh al-Jami al-Saghir

The Concept of Wisdom (Hikmah) in Sarakhsi

Öz

The word wisdom is an important concept in the evidences of al-Kitab, Sunnah and qiyas. The concept in question is also used in different ways in the literature of usûl, furû and other sub-types of fiqh. In this study, the meaning of the concept of wisdom in fiqh literature was attempted to be explored in the context of Hanafi jurist Sarakhsi. For the aforementioned purpose, his works al-Mabsut, al-Usul, Sharh al-Siyar al-Kabir, Sharh al-Jami al-Saghir and al-Nukat were examined. Sarakhsi at times used the word wisdom in its dictionary and customary meaning, and the other part as the terminology in the fiqh al-usul. Although he sometimes explained the wisdom behind his verdicts, he clearly stated that the judgment would be determined according to the cause, not the wisdom. However, he did not specifically dwell on this in his work al-Usul. It is possible that this situation stemmed from the fact that there were no serious discussions on the subject in his time, his mind was clear and he did not see the issue as a problem. According to the majority, and Sarakhsi was among them, the purpose of determining the cause (illah) is to know the sharia provisions. Therefore, the cause (illah) must be a clear and stable characteristic that does not change according to the person or situation in a way that does not cause any confusion. However, these features do not exist in wisdom. Although wisdom is not the subject of analogy, declaring the wisdom of the decree has benefits such as providing a clearer understanding of that provision and convincing the person to follow it. It is clear that human beings will not have difficulty in obeying orders in matters that they are convinced of and believe to be beneficial.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law (Fiqh), Wisdom (Hikmah), Hanafi, Shamsul A’immah al-Sarakhsi, al-Usul, al-Mabsut, Sharh al-Siyar al-Kabir, Sharh al-Jami al-Saghir

Kaynakça

• Akay, İhsan. “Ahkâm Âyetleri Çerçevesinde Kur’ân Belâgati (Ukûbât Örneği)”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 26 (Haziran 2021), 150-180.
• Akay, İhsan. “Şâfiî Mezhebinde Makâsıd Literatürünün Gelişim Seyri (H. III -VIII)”. Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 10/21 (Ekim 2018), 75-98.
• Aslan, Nasi. “Hikmet Ekseninde Nassların Yorumlanma İmkânı ve Sınırları”. Bilimname 37 (Ocak 2019), 889-914.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukukı İslâmiyye ve Istılahat-ı Fıkhiyye Kamusu. 8 Cilt. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1985.
• Boynukalın, Ertuğrul. “Fihrisu’l-kavâidi’l-fıkhiyye ve’d-davâbit”. Şerhu’l-Câmii’s-sagîr. mlf. Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed es-Serahsî. 533-609. Ankara: TDV Yayınları, 2021.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd el-. es-Sıhâh Tâcü’l-lüga ve sıhâhu’l-Arabiyye. thk. Ahmed Abdulgafûr Attâr. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 4. Basım, 1407/1987.
• Çalışkan, Mehmet. “Kur’an’da Hikmet Kavramı”. Çukurova Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 1/2 (Aralık 2001), 89-119.
• Durmuş, Zülfikar. “Kur’an’da Hikmet Kavramı”. Akademik Araştırmalar Dergisi 5/18 (Ekim 2003), 177-198.
• Fırat, M. Zülfikar. İslam Hukukunda Hükümlerin Hikmet ile Ta‘lîli. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Fîrûzâbâdî, Mecduddîn Ebû Tâhir Muhammed b. Ya’kûb el-. el-Kâmûsu’l-muhît. thk. Muhammed Naîm el-Araksûsî vd. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle li’t-Tıbâa ve’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 8. Basım, 1426/2005.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed el-. el-Mustasfa İslam Hukukunda Deliller ve Yorum Metodolojisi. çev. H. Yunus Apaydın. 2 Cilt. Kayseri: Rey Yayıncılık, 1994.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed el-. el-Müstasfâ min ilmi’l-usûl. thk. Nâcî es-Süveyd. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1429/2009.
• Hallâf, Abdulvahhâb. İlmu usûli’l-fıkh. Kuveyt: Dâru’l-Kalem, 20. Basım, 1986.
• Hallâf, Abdulvahhâb. İslâm Hukuk Felsefesi (İlmu Usûli’l-Fıkh). çev. Hüseyin Atay. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2. Basım, 1985.
• İbn Düreyd, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen el-Ezdî. Cemheretü’l-luğa. thk. Remzî Münîr Ba’lbekî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 1987.
• İbn Fâris, Ebu’l-Hüseyn Ahmed el-Kazvînî er-Râzî. Mu‘cemü mekâyîsi’l-luga. thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. 6 Cilt. Kahire: Dâru’l-Fikr, 1399/1979.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem İbn Manzûr el-Ensârî. Lisânü’l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 3. Basım, 1414.
• Kılavuz, Ahmet Saim. “Bişr b. Gıyâs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/220-221. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.