Kur’an’ın ve İslam’ın Kays b. Mülevvah’ın “Leyla ile Mecnûn” Divanındaki Etkileri

Yıl 2023, Cilt: 28 Sayı: 1, 55 - 77, 30.06.2023

Enas Boubes , Hatice Merve Çalışkan Başer

Öz

İslamiyet geldiğinde Arap yarımadasına inanç, fikir ve ahlak noktasında köklü değişiklikler meydana getirmiştir. Bu değişikliklerin neticesinde daha sağlam ahlaka sahip bir nesil ortaya çıkmıştır. Zira “Ben güzel ahlakı tamamlamak için gönderildim.” sözü de bunun bir yansıması olarak görülebilir. İslam ile insanlara bir misyon yüklenmiş ve onların hayatın anlamına ilişkin sorgulamaları değişmiştir. Değişim hem insan davranışlarında hem de insanın bilgiyi eyleme dönüştürmesi noktasında etkili olmuştur. Böylelikle hayata etki eden bir fonksiyona sahip olmuştur. İslamiyet’in etkilerinin görüldüğü yerlerden biri de Arap şiiridir. Çünkü şiir Araplarda özellikle o dönemde oldukça önemli bir yere sahiptir. Şairler, şiirlerinde Kur’an’ın belagatinden yararlanmışlardır. Gerek Kur’an’ın anlamı gerekse üslubu noktasında çeşitli etkiler şiirlerine yansımıştır. Özellikle Kur’an’daki zengin kavram içeriği, kıssa anlatımları bu etkinin nedenlerindendir. İslam’dan önce cahiliyeden gelen edebi miras, tarih ve efsaneler şiirin kaynaklarını oluşturur iken, İslam ile birlikte şiir yeni ve beliğ bir kaynağa daha sahip olmuştur. Ayrıca İslam’ın da etkisiyle cihad, medh, ibadet gibi konular da şiirlere girmiş böylelikle zenginleşen alan daha da önemli bir konuma yerleşmiştir. İffetli aşkı ifade eden “Uzrî aşk” şiirleri, İslam’ın ahlaka dair söylediklerinin en açık, en güzel şekilde görüldüğü yerlerdendir. Adını bu tarz şiirlerin çokça yazıldığı bir çöl kabilesinden almaktadır. Konusunu günahlardan kaçınma, iffeti koruma gibi erdemlere dayanan aşkı içermektedir. Bu makalede de “Leyla ile Mecnûn” hikâyesi bu tarz şiirin en önemli örneklerinden olduğu için tercih edilmiştir. Zira “Leyla ile Mecnûn” divanının şairi olan Kays b. Mülevvah, uzrî şiirler yazan bir şairdir. Bu şairin yaşadığı aşktan ötürü aklını yitirdiği ya da aklı karışık/yarım akıllı olduğu için ona “Mecnûn” lakabı verilmiştir. Döneminin en iyi ve etkili şairlerinden biri olmasından ötürü ona ait olmayan pek çok şiir kendisine atfedilmiştir. Söz konusu divan onun, Leyla’ya olan aşkının anlatımıdır. Yer yer bu aşkı, aşktan çektiği acıları, hissettiklerini; İslam’ın koyduğu ilkeler ve getirdiği ya da dönüştürdüğü kavramlarla anlatmıştır. Çalışmanın konusu Kays b. Mülevvah’ın divanının Kur’an ve İslam anlatımları üzerinden incelenmesidir. Şairin “Leyla ile Mecnûn” divanındaki İslam’ın ve Kur’an’ın etkilerini ortaya koymak ise bu çalışmayla amaçlanmıştır. İslam’dan önce de zaten ahlaki unsurlar içeren bu şiirin, İslam etkisiyle nasıl bir dönüşüm geçirdiğini göstermek adına bu şiir türü seçilmiştir. Bu çalışmada nitel araştırma yöntemi kullanılmıştır. İçerik analizi tekniği ile şiir baştan sonra taranmış ve bulgular tasnif edilmiştir. Bu bağlamda uzrî şiir örneği olan Kays’ın divanında İslam’dan etkilendiği bazı fikir ve lafızlar ortaya konmuştur. Söz konusu lafızlar anlam ve üslup olmak üzere iki ayrı başlıkta incelenmiştir. Anlam ile ilgili olarak namaz, oruç, hac gibi ibadetlerin, zikir ve ahlak gibi konuların; üslup olarak ise “şairin Kur’an’ın anlamını çevirerek alıntı yapması” anlamına gelen tazmin, “Kur’an’daki bir ifadeyi şiirine yerleştirmesi” anlamında iktibas ve “kelime grupları anlamına gelen Kur’an ifadeleri”’ni anlatmak için kullanılan terkiplerin şiirinde kullanıldığı tespit edilmiştir. Bu doğrultuda akide ile ilgili olarak kaza ve kader, öldükten sona dirilme, kıyamet, Allah’a ve meleklere iman konuların yanı sıra, hac, dua, salat gibi kavramlara yer vermiştir. Ayrıca farklı sosyal meseleler ve tövbe, yemin gibi Kur’an terkipleri de bu divanda ele alınmıştır. Beyitlerinde kullandığı ifadelerden hareketle şairin Kur’an ilkelerini benimsediği ve İslam’ın konularına hakim olduğu görülmektedir. Her ne kadar durum böyle olsa da söz konusu konuları zaman zaman aşkının ve çektiği acının büyüklüğünü göstermek için İslam’ın ilkelerine ters bir biçimde kullanmıştır. Çalışmaya göre şairin sadece Kur’an’dan etkilenmekle kalmayıp Kur’an’a dair kıssa, kavram, üslup kullanımıyla İslam’a dair bilgisinin ve yetkinliğinin olduğu da görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Leyla ile Mecnûn, Kays b. Mülevvah, Uzrî şiir, Tazmin, İktibas, Terkip.

The Effects Of The Qur'an And Islam On The Dıvan Of Kays B. Mulevvah "Leyla And Majnun"

Öz

When Islam came, it brought about radical changes in the Arabian peninsula regarding beliefs, ideas and to complete good morals.” This can be seen as a reflection of this. Because “I was sent to complete good morals.” can be seen as a reflection of this. With Islam, people have been given a mission and their questioning about the meaning of life has changed. Change has been effective in human behavior and transforming knowledge into action. Thus, it has a function that affects life. With Islam, people have been given a mission and their questioning about the meaning of life has changed. Change has been effective in human behavior and transforming knowledge into action. Thus, it has a function that affects life. One of the places where the effects of Islam are seen in Arabic poetry. Poets have benefited from the eloquence of the Qur'an in their poems. Various influences on the meaning and style of the Qur'an were reflected in his poems. Especially the rich concept content and anecdotal narratives in the Qur'an are the reasons for this effect. While literary heritage, history and legends from ignorance before Islam constitute the sources of poetry, with Islam, poetry has had a new and eloquent source. In addition, with the influence of Islam, subjects such as jihad, praise, and worship were also included in the poems, thus enriching the field became even more important. We see that Islamic influences are reflected in poetry, both in terms of meaning and style. The poems of "Uzri poetry", which express chaste love, are among the places where Islam's words about morality are seen in the clearest and most beautiful way. It takes its name from a desert tribe where such poems were writtmost clearly and beautifullysed on virtues such as avoiding sins and protecting chastity. In this article, the story "Leyla and Majnûn" was chosen because it is one of the most important examples of this type of poetry. Because Kays b. Mülevvah is a poet who writes uzri poems. Because this poet lost his mind due to the love he lived or because he was confused/half-intelligent, he was given the nickname "Mecnûn". Since he was one of the best and most influential poets of his time, many poems that did not belong to him were attributed to him. The sofa in question is the expression of his love for Leyla. From place to place this love, the pains he suffered from love, what he felt; He explained it with the principles set by Islam and the concepts it brought or transformed. The subject of the study is Kays b. It is the examination of Mülevvah's divan through the Qur'an and Islamic narratives. The aim of the study is to reveal the effects of Islam and the Qur'an in the "Leyla and Majnun" divan of The study aimstype of poetry has been chosen to show how this poem, which already contains moral elements before Islam, has undergone a transformation under the influence of Islam. Content analysis, one of the qualitative researctransformes study. In this context, in the divan of Kays, which is an example of uzri poetry, some ideas and words that were influenced by Islam were revealed. The words in question were examined under two separate headings, meaning and style. Concerning the meaning, the creeds such as prayer, fasting, pilgrimage, worship, dhikr and morality; In terms of style, it has been determined that compensation, quotations and compositions are used in his poetry. According to the study, it was seen that the poet was not only influenced by the Qur'an; but also had knowledge and competence about Islam with the use of stories, concepts and styles about the Qur'an.morals. As a result of these changes, a generation with stronger morals has emerged.

Anahtar Kelimeler

Leyla and Majnun, Kays b. Mülevvah, Uzrî poetry, Tadmīn, Qur’anic quotation, Composite.

Kaynakça

• Aladağ, Mehmet Şirin. “Âyetlerin İktibâsında Öne Çıkan Edebî Gayeler: Klasik Arap Edebiyatı Özelinde”. Balıkesir İlahiyat Dergisi 13 (2021).
• ’Ânî, Sâmî Mekkî. el-İslâm ve’ş-şi’r. Kuveyt: Âlemu el-Ma’rifeti, 1996.
• Apak, Adem. Ana Hatlarıyla İslâm Öncesi Arap Tarihi ve Kültürü. Ensar Neşriyat, 2016.
• Aydın, Muhsin. Terkip ve Tertip Açısından Kur’ân-ı Kerim’de Mef’ûller. Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Bağdâdî, Abdülkādir. Ḫizânetü’l-edeb ve lübbü lübâbi lisâni’l-ʿArab. thk. Absüsselâm Hârun. Mısır: Matbaatü’l-Medenî, 1997.
• Bellûhî, Muhammed. eş-Şi’ru’l-uzrî fî davi’n-nakdi’l-Arabiyyi’l-Hadîs. Dimeşk: İttihâdu’l-Kuttâbi’l-Arab, 2000.
• Boubes, Enas. “Hz. Peygamber’in (sav) Medîne-i Münevvere’de Verdiği İlk Hutbe: Dinî Öğüt Hutbeleri Bağlamında Bir İnceleme”. Mizanü’l-Hak: İslami İlimler Dergisi 14 (2022).
• Coşkun, Muhammed. “Aksâmu’l-Kur’ân 89/Fecr, 1-14. Âyetleri Örneğinde Yemin İfadelerinin Anlaşılması ve Tercüme Edilmesi”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 46 (2014).
• Çalışkan Başer, Hatice Merve. “Kur’an Söylemi Örnekliğinde Bugünün Gerçekliğini Okuma: Duyarlı Görünerek Duyarsızlaşma”. Turkish Studies-Comparative Religious Studies 17/4 (2022).
• Dayf, Şevkî. Târîhu’l-Edebi’l-Arabiyyi -el-Asru’l-İslâmi-. Mısır: Dâru’l-Maârif, 7. basım., ts.
• Demir, Şehmus. “Kur’an’da Zekat Kavramının Etimolojik Ve Semantik Analizi”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 28 (2007).
• Durmuş, İsmail. “İktibas”. TDV İslâm Ansiklopedisi. C. 22. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2000.
• Durmuş, İsmail. “Tazmin”. TDV İslâm Ansiklopedisi. C. 40. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2011.
• Durmuş, İsmail. “Uzrî Aşk”. TDV İslâm Ansiklopedisi. C. 42. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2012.
• Divanu Kays İbnu Zerîh. thk. Abdurrahman Mustâvî. Beyrût: Dâru’l-ma’rifa, 2004.
• Ebü’l-Fazl Celâlüddîn, es-Süyûtî. el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhîm. Mısır: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme, 1974.
• Faysal, Şükri. Tatavvur’l-Gazel Beyne’l-Cahiliyyeti ve’l-İslam. Lübnan: Darü’l-İlmi li’l-Melâyîn, 1982.
• Ferâhîdî, Halîl b. Ahmed. Kitâbü’l-ayn. thk. Abdülhamid Hindâvî. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Ferrâ, Ebu Zekeriyya Yahyâ b. Ziyâd. Meâni’l-Kur’ân. Lübnan: Âlimeʹl‐Kütüb, 1983.
• Halîf, Mey. et-Teyyaru’l-İslami fî kasîdeti el-umeviyyeti. Mısır: Dâru Sakâfeti, 1993.
• Hamevî, Yâkût. Mu’cemü’l-buldân. Lübnan: Dâru Sâdir, 1977.
• Hüseyin, Tâhâ. Taḳlîd ve Tecdîd. Beyrut: Darü’l-İlmi li’l-Melâyîn, 1979.
• İbn Âşûr, Muhammed b. Muhammed et-Tâhir et-Tûnisî. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. Tunus: ed-Dârü’t-Tunusiyye, 1984.
• İbn Fâris, Ahmed b. Zekeriyyâ. Mu’cemu mekâyisi’l-lüğa. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. Beyrût: Daru’l-Fikr, 1979.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullāh. eş-Şi‘r ve’ş-şuarâ. thk. Ahmed Muhammed Şakîr. Mısır: Dâru’l-Maârif, 1967.
• İbnu’l-Mülevvah, Kays. Dîvânü Mecnûnı Leylâ. Mısır: Mektebetü’l-Âdâb, 1988.
• İbnu’l-Mülevvah, Kays. Dîvânü Mecnûnı Leylâ. thk. Yusrî Abdü’l-Ğanî. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• İsfahânî, Ebü’l-Ferec. el-Ağânî. Mısır: Darü Kütübi’l-Mısrıyye, 1928.
• Kit, Abdulkâdir. fi’ş-Şi’ri’l-İslâmî ve’l-ümevî. Lübnan: Dârü’n-Nahdatü’l-Arabiyye, 1987.
• Kutub, Seyyid. Fî Zılâli’l-Kur’an. Beyrut: Dâru’ş-Şürûk, 1972.
• Mukâtil b. Süleymân, İbn Beşir el-Ezdî el-Belhî. Tefsîru Mukâtil b. Süleymân. thk. Ahmed Ferîd. Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım., 2003.
• Nîsâbûrî, Hâkim. el-Müstedrek ale’l-sahihayni. Mısır: Dârü’l-Harameyn, 1997.
• Nûrî, Kays. el-Esâtîr ve ilmu’l-ecnâs. Bağdat: Camiatu Bağdat, 1981.
• Palabıyık, Hanefi. “Felak ve Nâs Surelerinin Nüzul-Siyer İlişkisi Bağlamında Mekkî ve Medenî Okunmasının Anlamı/Yorumu”. İslam ve Yorum: Temel Tartışmalar, İmkânlar ve Sorunlar, 2017.
• Soysaldı, H. Mehmet. “İslam Öncesi Mekke Toplumlarında Namaz, Zekat, Oruç ve Hac Uygulamaları”. Kur’an’ın Anlaşılmasına Katkısı Açısından Kur’an Öncesi Mekke Toplumu. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Daire Başkanlığı-Kültür Müdürlüğü, 2011.
• Soysaldı, H. Mehmet. “Kur’an Semantiği Açısından Salat Kavramı”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1 (1996).
• Süyûtî, Celâleddin. el-Müzhir fî ʿulûmi’l-luga. thk. Muhammed Câdü’l-Mevlâ Bek. Lübnan: Menşûrâtu’l-Mektebeti’l-Asriyya, 1986.
• Temizer, Aydın. “Arap Dilinde Tazmin”. Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 39 (Şubat 2010).
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. el-Câmiʿu’s-sahîh. thk. İbrahim Atvah Avad. Mısır: Matbaatü Mustafa el-Bâbi el-Halebî ve Evlâdihi, 1962.
• Toprak, M. Faruk. “Klasik Arap Şiir ve Nesrinde En Sık Rastlanan Yeminler”. Nüsha: Şarkiyat Araştırmaları Dergisi 2/7 (2002).
• Turan, Abdülbâki. “Kur’an-ı Kerimdeki Yeminler (Aksâmu’l-Kur’an)”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi [Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi] 2 (1986).
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd. Esâsu’l-belâğa. Mısır: Daru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1922.
• Zeyd b. Alî, Ebû’l-Huseyin. Tefsîru garîbi’l-Kur’âni’l-Mecid. Hindistan: Troop Baza, 2001.