UYGUR SORUNUNUN TÜRKİYE-ÇİN İLİŞKİLERİNE ETKİSİ

Yıl 2024, , 919 - 932, 29.05.2024

Ümit Alperen

https://doi.org/10.18069/firatsbed.1423656

Öz

Uygur sorunu, Türkiye ve Çin ilişkilerinin şekillenmesinde, tarafların birbirlerini algılamasında, etkileşim düzeylerinin artmasında, azalmasında ve ilişkilerinin kötüleşmesinde önemli rol oynamaktadır. Türkiye, Uygurlarla etnik, kültürel, dini ve tarihsel bağları nedeniyle insan hakları bağlamında ilgilendiğini belirtirken, Çin ise Uygur sorununu egemenlik ve toprak bütünlüğü meselesi bağlamında ayrılıkçılık, terörizm ve radikalizm kapsamında değerlendirmektedir. Bu çerçevede Çin’in Uygur sorununa yaklaşımı küresel ve bölgesel düzeyde dönemsel olarak algıladığı tehdit düzeyine göre şekillendiği görülmektedir. Türkiye’nin Uygur sorununa yaklaşımı ise Pekin’in Uygurlara yönelik politikaları çerçevesinde daha çok etki ve tepki bağlamında şekillendiği görülmektedir. Dolayısıyla Uygur sorunundaki gerilimlere Türkiye’nin gösterdiği reaksiyonlar ikili ilişkileri de doğrudan etkileyebilmektedir. Son yıllarda Türkiye-Çin ilişkilerinin ekonomik ve politik olarak asimetrikleşmesinin de bir neticesi olarak Türkiye’nin bu reaksiyoner Uygur politikasının konjonktürel bir değişim geçirdiği görülmektedir. Bu çalışma, Uygur sorununun Türkiye-Çin ilişkilerini şekillenmesinde, tarafların birbirini algılamasında sürekli bir etkisinin olduğunu ve olacağını savunmaktadır. Bu makale, Uygur sorununun dönemsel olarak konjonktürel değişimler çerçevesinde Türkiye-Çin ilişkilerini nasıl etkilediğini incelemektedir.

Anahtar Kelimeler

Uygur sorunu, Türkiye, China, tehdit algısı, ikili ilişkiler

The Effect of the Uyghur Issue in Türkiye-China Relations

Öz

The Uyghur issue has an immense impact on how Türkiye and China relate to one another, view one another, interact, and worsen their relationship. China regards the Uyghur issue through the contexts of separatism, terrorism, and radicalism in terms of sovereignty and territorial integrity, whereas Turkey interprets the Uyghurs as a human rights concern due to their ties to other ethnic, cultural, religious, and historical groups. According to this paradigm, China's approach to the Uyghur issue is determined by its periodically evaluated global, regional, and internal threat levels. Furthermore, Türkiye’s position on the Uyghur issue appears to have been developed more by acting and reacting within the constraints of China’s Uyghur policy. As a result, Türkiye’s responses to tensions over the Uyghur problem may have an impact on bilateral ties. Türkiye’s Uyghur policy appears to have altered as a result of recent inequalities in its political and economic relationship with China. According to this study, the Uyghur question has substantially affected the relationship between Türkiye-China and will continue to do so. This essay examines the influence of the Uyghur question on Turkish-Chinese relations in light of cyclical conjunctural changes.

Anahtar Kelimeler

Uyghur issue, Turkiye, China, threat perception, bilateral relations

Kaynakça

• Adıbelli, B. (2016). Osmanlı’dan Günümüze Türk-Çin İlişkileri. IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
• Alemdaroğlu, A. and Tepe S. (2020. Eylül). Erdogan Is Turning Turkey Into a Chinese Client State. Foreign Policy. Erişim adresi https://foreignpolicy.com/2020/09/16/erdogan-is-turning-turkey-into-a-chinese-client-state/.
• Atlı, A. (2017). China and Turkey: Sailing Through Rough Waters., J. Reardon-Anderson (Ed.). The Red Star and the Crescent: China and the Middle East içinde (103-121. ss.). Oxford University Press. BBC Türkçe. (2018. 21 Şubat). AKP ve MHP'nin Meclis'e sunduğu 'Cumhur İttifakı' kanun teklifi nedir?. Erişim adresi https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-43140673.
• Chen, Y. (2020). Developments in China–Turkey relations: a view from China. Critical Sociology, 46 (4-5), 777–787.
• China. (2016. 27 Nisan). China, Turkey to strengthen anti-terrorism cooperation. Erişim adresi http://www.china.org.cn/world/2016-04/27/content_38340015.htm.
• CHP. (2020). Doğu Türkistan&Uygur Türkleri: Tarih, kimlik ve siyaset.
• ÇHC Büyükelçiliği. (2020). Çin Halk Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı Açıklaması. (2020. 19 Haziran). Erişim adresi http://tr.china-embassy.gov.cn/tur/sgxw/202006/t20200619_9617230.htm.
• Cohen, R. (1978). Threat Perception in International Crisis. Political Science Quarterly. 93(1), 93–107.
• Daily Sabah. (2021. 08 Şubat). IP to urge Turkish Parliament to recognize 'Uyghur genocide’. Erişim adresi https://www.dailysabah.com/politics/legislation/ip-to-urge-turkish-parliament-to-recognize-uyghur-genocide.
• Davis, D. and Will M. (1997). Ethnicity Matters: Transnational Ethnic Alliances and Foreign Policy Behavior. International Studies Quarterly. 41 (1), 171–184.
• Dillon, M. (2004). Xinjiang: China’s Muslim Far Northwest. Routledge.
• Ding, G. (2011). [丁工] 中土关系四十年:回顾与展望. 阿拉伯世界研究. 3, 20-28.
• Duchatel, M. (2019. 25 Ocak). China’s foreign fighters problem. War On The Rocks. Erişim adresi https:// warontherocks.com/2019/01/chinas-foreign-fighters-problem/.
• Dwyer, A. (2005). The Xinjiang Conflict: Uyghur Identity, Language Policy, and Political Discourse. The East-West Center.
• Emet, E. (2009). 5 Temmuz Urumçi Olayı ve Doğu Türkistan. Grafiker Yayınları.
• Ersoy, E. (2008). Turkish-Chinese Military Relations. Ankara: USAK Yayınları.
• Euronews. (2019. 25 Haziran). Japonya, Çin'in baskılarına rağmen Uygur aktivist Rabia Kadir'e vize verdi. . Erişim adresi https://tr.euronews.com/2019/06/25/japonya-cin-in-baskilarina-ragmen-uygur-aktivist-rabia-kadir-e- vize-verdi.
• Gao, X, Xinxian W and Beiqian Z. (2017).The distribution of Chinese minority populations and its change based on the study of the Hu Huanyong line. International Journal of Anthropology and Ethnology. 1 (2), 1-16.
• Gladney, D. (2003). Islam in China: Accommodation or Separatism?. The China Quarterly. 174, 451–467.
• Gürel, B. and Kozluca M. (2022). Chinese Investment in Turkey: The Belt and Road Initiative, Rising Expectations and Ground Realities. European Review. 30 (6), 806-834.
• Haney, P. and Walt V. (1999). The Role of Ethnic Interest Groups in US Foreign Policy: The case of the Cuban American National Foundation. International Studies Quarterly. 43(2), 341–61.
• Hürriyet. (2009. 25 Mart). Turkish commander visits Chinese counterpart. Erişim adresi https://www.hurriyet.com.tr/gundem/turkish-commander-visits-chinese-counterpart-11281000
• İnsamer (2001. Şubat). Türkiye-Çin Suçluların İadesi Anlaşması Değerlendirmesi. Erişim adresi https://www.insamer.com/tr/turkiye-cin-suclularin-iadesi-anlasmasi-degerlendirmesi_3742.html.
• İyi Parti (2021 Aralık). The Human Rights Report on China Uyghur Autonomous Region. Erişim adresi https://iyiparti.org.tr/storage/img/content/66M7/human-rights-report-on-china-uyghur- autonomous-region-english.pdf.
• Karluk, A. ve Kartal, E. (2022). Çin Halk Cumhuriyeti’nin Azınlıklar Politikası. M. Caşın. vd. (Der.). Çin Halk Cumhuriyeti Cilt1 içinde (480-517. Ss.). Nobel Yayınları.
• Karluk, A. (2017). Çin’in Yeni İpek Yolu Projesi ve Gerekçeleri Üzerine. Denge. 2, 95-114.
• Karluk, A. (2022). Problems of Uyghur Refugees in Turkish States case of Türkiye. D. Tsering (Der.). Tibetan and Uyghur Refugees in the New Colonial Era içinde (71-86. Ss.). Taipei: National Chenggong University): 71-86.
• Kartal, E. (2019). TBMM Çalışmalarında Türkiye – Çin Halk Cumhuriyeti İlişkileri: 1999 – 2019. Doğu Asya Araştırmaları Dergisi. 2 (2), 27-65.
• Kohen, S. (2010. 29 Eylül). Davutoğlu’ndan Uygur güvencesi. Milliyet. Erişim adresi https://www.milliyet.com.tr/ yazarlar/sami-kohen/davutoglu-ndan-uygur-guvencesi-1307352.
• Karaca, K. (2007). Türkiye-Çin Halk Cumhuriyeti İlişkilerinde Doğu Türkistan Sorunu. Gazi Akademik Bakış.1 (1), 219-245.
• Kutlay, M. and Öniş, Z. (2021). Turkish foreign policy in a post-western order: strategic autonomy or new forms of dependence?. International Affairs. 97 (4), 1085–1104.
• Mackerras, C. (2003). China’s Ethnic Minorities and Globalisation. Routledge.
• Mearsheimer, J. and Walt, S. (2008). The Israel Lobby and US Foreign Policy. Farrar, Straus and Giroux.
• Metropoll. (2021 Nisan). Türkiye’nin Nabzı- Nisan 2021. Erişim adresi https://www.metropoll.com.tr/arastirmalar/turkiyenin-nabzi-17/1898.
• Milliyet. (2015. 16 Ekim). 3,4 milyar dolarlık Çin füzesi iptal. Erişim adresi https://www.milliyet.com.tr/gundem/3-4- milyar-dolarlik-cin-fuzesi-iptal-2148480.
• Milliyet. (1986. 11 Eylül). Çinli diplomat iltica etti.
• Milliyet. (1978. 16 Haziran). Hua Demirel’le Yeşilköy’de nezaket görüşmesi yaptı.
• Milliyet. (2009. 09 Temmuz). Rabiya Kadir: Türkiye'ye gelme talebim iki kez reddedildi. Erişim adresi https://www.milliyet.com.tr/dunya/rabiya-kadir-turkiyeye-gelme-talebim-iki-kez-reddedildi-1115709
• Millward, J. (2007). Eurasian Crossroads: A History of Xinjiang. Columbia University Press.
• Millward, J. (2004). Violent Separatism in Xinjiang: A Critical Assessment. East- West Center.
• Moore, W. (2002). Ethnic Minorities and Foreign Policy. SAIS Review (1989-2003), 22 (2), 77–91.
• Mukherjee, K. (2010). The Uyghur Question in Contemporary China. Strategic Analysis. 34 (3), 420-435.
• Okur, M. (2017). Bir Kuşak, Bir Yol” Projesi’nin Jeopolitiği, Türk Kuşağı ve Uygurlar. Akademik Hassasiyetler. 4 (8), 45-55.
• Renmin Ribao (2015. 10 Temmuz). 中国查处非法偷渡遭干扰:个别国使馆勾结世维会. Erişim adresi http:// military.people.com.cn/n/2015/0710/c1011-27282449.html.
• Petersen, K. (2004). A Research Note: Reexamining Transnational Ethnic Alliances and Foreign Policy Behavior. International Interactions. 30 (1), 25–42.
• Resmî Gazete. (1975. 8 Ocak), Sayı 15112.
• Sezer Bazoğlu, D. (1996). Turkey in the New Security Environment in the Balkan and Black Sea Region. V. Mastny and R. Craig Nation (eds.). Turkey Between East and West: New Challenges for a Rising Regional Power içinde (71-95. ss.). CO: Westview Press.
• Shichor, Y. (2009). Ethno-Diplomacy: The Uyghur Hitch in Sino-Turkish Relations. The East-West Center.
• Shu, J. (2009). [舒建国]. 毛泽东 “一边倒” 外交战略的内涵及其实践效应. 南昌大学学报: 人文社会科学版, 40 (1), 13-17.
• Statista. (2024). Total population of China from 1980 to 2023 with forecasts until 2028. Erişim adresi https://www.statista.com/statistics/263765/total-population-of-china/.
• T.C. Dışişleri Bakanlığı. Türkiye-ÇHC Ekonomik İlişkileri. Erişim adresi https://www.mfa.gov.tr/turkiye-cin-halk-cumhuriyeti-ekonomik-iliskileri.tr.mfa.
• T.C. Dışişleri Bakanlığı (2011. 01 Nisan). Erişim adresi https://www.mfa.gov.tr/no_90_-1-nisan-2011_-turkiye-ile-cin-halk-cumhuriyeti-disisleri-bakanliklari-arasinda-duzenlenen-ortak-calisma-grubu.tr.mfa.
• TCMB. (2021. 15 Haziran). TCMB ile ÇHC Merkez Bankası. Erişim adresi https://www.tcmb.gov.tr/wps/wcm/connect/TR/TCMB+TR/Main+Menu/Duyurular/Basin/2021/DUY2021-24.
• TDP2021. Türk Dış Politikası Kamuoyu Algıları Araştırması-2021. Erişim adresi https://www.academia.edu/49248059/T%C3%BCrk_D%C4%B1%C5%9F_Politikas%C4%B1_Kamuoyu_Alg%C4%B1lar%C4%B1_Ara%C5%9Ft%C4%B1rmas%C4%B1_2021.
• TDP2022. Türk Dış Politikası Kamuoyu Algıları Araştırması-2022. Erişim adresi https://www.khas.edu.tr/wp-content/uploads/2022/09/TDP_2022_TUR_FINAL_05.09.2022.pdf.
• Temiz, K. (2017). Türkiye-Çin İlişkileri. SETA Analiz.
• The Telegrapgh. (2014. 04 Mart). Kunming massacre. Erişim adresi https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/asia/china/10675219/Kunming-massacre-Has-the-global-jihad-reached-China.html.
• Trédaniel, M. and Pak K. L. (2018). Explaining the Chinese Framing of the ‘Terrorist’ Violence in Xinjiang: Insights from Securitization Theory. Nationalities Papers. 46 (1), 177–195.
• TRT Haber (2015. 02 Temmuz). Çin’de Müslümanlara saldırılar protesto edildi. Erişim adresi https:// www.trthaber.com/haber/turkiye/cinde-muslumanlara-saldirilar-protesto-edildi-192473.html.
• Tümtürk, S. (2010). Ankara-Pekin İlişkilerinde Uygurlar. Gökbayrak, Erişim adresi https:// www.gokbayrak.com/dergi-sayfalari/1108.
• Türkiye Raporu. (2020). Toplumun Çin’e Bakış Açısı. Erişim adresi https://turkiyeraporu.com/arastirma/toplumun-cine-bakis-acisi-1882/.
• Üngör, Ç. (2019). Heading Towards the East? Sino-Turkish Relations After the July 15 Coup Attempt. E. Erşen and S. Köstem (Eds). Turkey’s Pivot to Eurasia: Geopolitics and Foreign Policy in a Changing World Order içinde (64–78. ss.). Routledge.
• Üngör, Ç. (2006. Perceptions of China in the Turkish Korean War Narratives. Turkish Studies. 7 (3), 405-420.
• Wang, W. (2016. 28 Eylül). 积极构建社会主义和谐社会, Renmin Ribao, Erişim adresi http://theory.people.com.cn/BIG5/n1/2016/0928/c40531-28745262.html.
• Winslett, G. (2016). Differential Threat Perceptions: How Transnational Groups Influence Bilateral Security Relations. Foreign Policy Analysis. 12 (4), 653–673.
• Xiao, X. (2011). [肖宪] “构建中国与土土耳耳其新型战略略合作关系”, ⻄亚非洲 (2011.9),14-28.
• Zan, T. (2018) [昝涛]. 土耳其与“东突”的“不解之缘. Erişim adresi http://www.shehui.pku.edu.cn/upload/editor/file/20180626/20180626191045_3198.pdf.
• Zenz, A. and Leibold, J. (2017). Xinjiang’s Rapidly Evolving Security State. The Jamestown, Erişim adresi https://jamestown.org/program/xinjiangs-rapidly-evolving-security-state/.
• Zenz, A. (2019). Thoroughly reforming them towards a healthy heart attitude’: China’s political re-education campaign in Xinjiang. Central Asian Survey, 38 (1), 102-128.