19. YÜZYIL SONLARI VE 20. YÜZYIL BAŞLARINDA DERSİM VE YAKIN ÇEVRESİNDE DERSİM AŞİRETLERİ VE ERMENİ İLİŞKİLERİ ÜZERİNE GENEL BİR DEĞERLENDİRME

Yıl 2022, Cilt: 32 Sayı: 2, 807 - 816, 24.05.2022

Erhan Taş

https://doi.org/10.18069/firatsbed.1009156

Öz

Dersim coğrafyasında Müslümanların yanı sıra Hristiyan Ermenilerin de yaşaması sancağa din, mezhep ve ırk bakımından heterojen bir özellik kazandırmıştır. Birbirinden farklı bu gruplar yakın ilişkilere sahip olmamışsa da aralarında kitlesel çatışmalar da yaşanmamıştır. Fakat 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren bölgede çıkarı olan devletlerin kışkırtmalarının etkisinde kalan Ermeniler, milliyetçilik faaliyetlerine girişerek komite eylemleri yürütmüştür. Böyle bir siyasi atmosferin oluşmasında Rusya ve İngiltere başta olmak üzere birçok devletin Vilayet-i Sitte denilen ve Dersim’in de dâhil olduğu Osmanlı topraklarında bir Ermenistan devleti kurma politikası etkili olmuştur. Sancağın coğrafi ve toplumsal özelliklerinden dolayı Osmanlı Devleti Dersim’de tam hâkimiyet kuramamıştır. Sosyal yapının en etkili bileşeni olan aşiretler, otorite boşluğundan yararlanarak silahlı çeteleri aracılığıyla gasp ve soygun eylemleri gerçekleştirmeye devam etmiştir. Aşiretlerin temel amacı maddi kazanç elde etmek olduğu için soyulabilecek mala sahip olan herkes saldırıların hedefi olmuştur. Bu da aşiret çetelerinin bölgedeki Müslümanlara ve Hristiyan Ermenilere saldırmasının temel sebebini oluşturmuştur. Arşiv belgelerine dayalı olarak hazırlanan ve sebep sonuç ilişkisini esas alan bu çalışmada, 19. yüzyıl sonları ile 20. yüzyıl başlarında Dersim sancağında Ermenilerle bağlantılı olarak yaşanan hadiseler ve etkileri değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Gasp, Dersim sancağı, Ermeniler, Dersim aşiretleri, milliyetçilik

An General Evaluation On The Dersim Tribes And Armenian Relations In Dersim And Its Close Surroundings In The Last 19th Centuries and The Beginning Of The 20th Centuries

Öz

That Christian Armenians lived in the geography of Dersim together with Muslims caused this sanjak to have a heterogeneous feature in terms of religion, sect and race. Although these different groups had not had close relations, mass conflicts had not occurred between them. However, since the second half of the 19th century, the Armenians, who were under the influence of the provocations of the states with interests in the region, engaged in nationalist activities and carried out committee actions. The formation of such a political atmosphere was affected by the policy of many states, especially Russia and England, to establish an Armenian state in the Ottoman lands, called Vilayet-i Sitte (The Six Cities), which includes Dersim. Due to the geographical and social characteristics of the sanjak, the Ottoman Empire could not establish complete dominance in Dersim. Tribes, the most effective components of the social structure, continued to carry out extortion and robbery actions through their armed gangs, taking advantage of the authority vacuum. Since the primary purpose of the tribes was to get financial gain, anyone who had property had been the target of attacks. This situation became the main reason why tribal gangs attacked Muslims and Christian Armenians in the region. This study, prepared according to archival documents and based on the cause-and-effect relationship, evaluated the events and effects experienced in connection with the Armenians in the Dersim sanjak at the end of the 19th century and the beginning of the 20th century.

Anahtar Kelimeler

Extortion, Dersim sanjak, Armenians, Dersim Tribes, Nationalism

Kaynakça

• Babıali Evrak Odası (BEO) Fonu; Dosya No; 201, Gömlek No; 15051, Dosya No; 37, Gömlek No; 2744.
• Dahiliye Nezâreti Hukuk Kalemi (DH.H.) Fonu; Dosya No; 49, Gömlek No; 76.
• Hariciye Nezâreti Sofya Sefareti (HR.SFR.04.) Fonu; Dosya No; 223, Gömlek No; 76.
• Hariciye Nezâreti Tahrirât-ı Hariciye Odası (HR.TH.) Fonu; Dosya No; 165, Gömlek No; 48.
• İrâde Dahiliye (İ.DH.) Fonu; Dosya No; 1244, Gömlek No; 97466.
• Meclis-i Vükela Mazbataları (MV.) Fonu; Dosya No; 89, Gömlek No; 35, Dosya No; 134, Gömlek No; 32.
• Yıldız Mütenevvi Maruzât Evrakı (Y.MTV.) Fonu; Dosya No; 312, Gömlek No; 127.
• Yıldız Perakende, Askeri Maruzâtı (Y.PRK.ASK.) Fonu; Dosya No; 51, Gömlek No; 37, Dosya No; 92, Gömlek No; 31, Dosya No; 84, Gömlek No; 67, Dosya No; 170, Gömlek No; 33, Dosya No; 198, Gömlek No; 38, Dosya No; 61, Gömlek No; 17, Dosya No; 108, Gömlek No; 47.
• Yıldız Perakende, Umum Vilayetler (Y.PRK.UM.) Fonu; Dosya No; 32, Gömlek No; 108.
• Yıldız Perakende, Yaveran, Maiyyet, Erkan-ı Harbiye Dairesi Evrakı (Y.PRK.MYD.) Fonu; Dosya No; 1, Gömlek No; 74.
• Yıldız Perakende, Zabtiye (Y.PRK.ZB.) Fonu; Dosya No; 15, Gömlek No; 79.
• Yıldız Sadâret Hususi (Y.A.HUS.) Fonu; Dosya No; 249, Gömlek No; 50, Dosya No; 342, Gömlek No; 95.
• Salnâme-i Vilâyet-i Ma’muratü’l-aziz (1301), Vilayet Matbaası.
• Salnâme-i Vilâyet-i Ma’muratü’l-aziz (1325), Vilayet Matbaası.
• Akyürekli, M. (2010). Dersim sorunu (1937-1938). (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, Ankara.
• Aktaş, N., Demirbaş, U., Çınar, A.O., Demirel, M., Dilber, S., Karacakaya, R., Koltuk, N., Ünemlioğlu, Ü. (2001). Ermeni komiteleri (1891-1895). T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Ankara.
• Antranik. (2014). Dersim seyahatname. Çev. Payline Tomasyan. İstanbul: Aras Yayıncılık.
• Badem, C. (2013). Kars vilayetine Ermeni göçü (1878-1914). Kebikeç İnsan Bilimleri İçin Kaynak Araştırmaları Dergisi, (35), 151-168.
• Badem, C. ve Yıldırım, M. (2013). Osmanlı arşiv belgelerinde “Dersim ıslahatı” (1870-1913). 2. Uluslararası Tunceli (Dersim) Sempozyumu Bildirileri, (ss. 162-179). Tunceli Üniversitesi.
• Dersimi, M. N. (2014). Hatıratım Dersim’den Halep’e bir muhalifin yaşamı (1892-1973). Sadeleştiren ve Notlayan; Mehmet Bayrak, İstanbul: Dam Yayınları.
• Dündar, F. (2013). Kahir ekseriyet: Ermeni nüfus meselesi (1878-1923). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Ercoşkun, T. (2007). İsmail Fazıl Paşa’nın (Cebesoy) ıslahata dair görüşleri. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi (DTCF) Tarih Araştırmaları Dergisi, 26(42), 181-199.
• Gül, A. (2014). Dersim bölgesindeki feodal yapı hakkında bazı değerlendirmeler (Osmanlı’dan Cumhuriyet’e). Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi (ASOS), 2(7), 236-258.
• Gül, A. (2015). Osmanlı Dönemi Dersim bölgesinde yaşanan güvenlik sorunları. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi (ASOS), 3(18), 1-33.
• Gül, A. (2017). 1893 sayımına göre Mamüratül-Aziz vilayetinin nüfus ve etnik yapısı. Akra Uluslararası Kültür Sanat Edebiyat Ve Eğitim Bilimleri Dergisi, 12(5), 77-97.
• Gül, A. ve Özdemir, A. R. (2014). Dersimliler Ermeni mi? XVI. Yüzyıldan XX. Yüzyıla Dersim’in Nüfus Coğrafyası. İstanbul: İdil Yayıncılık.
• Gündoğan, K. (2016). Keşiş’in torunları Dersimli Ermeniler birinci kitap. İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Gündoğdu, C. ve Genç, V. (2013). Dersim’de Osmanlı siyaseti, izâle-i vahşet, tashîh-i itikâd ve tasfiye-i ezhân 1880-1913. İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Gürcan, K. (2016). I. Dünya Savaşından sonra Erzincan’da Ermeni faaliyetleri. Erzincan Üniversitesi Uluslararası Erzincan Sempozyumu Bildirileri, Cilt: 1, (ss. 235-244). Erzincan Üniversitesi.
• Hayreni, H. (2015). Yukarı Fırat Ermenileri 1915 ve Dersim. İstanbul: Belge Yayınları.
• Karabekir, K. (2004). Kürt meselesi. Yay. Haz.: Faruk Özerengin, İstanbul: Emre Yayınları.
• Karacakaya, R., Özdemir, H., Ünemlioğlu, Ü., Uygun, A.M., Kahriman, S., Yekeler, N., Dilber, S., Çakıcı, M. ve diğerleri. (2007). Osmanlı belgelerinde Ermenilerin sevk ve iskânı (1878-1920). T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Ankara.
• Kemali, A. (2013). Erzincan. İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Kieser, H. L. (2005). Iskalanmış barış doğu vilayetlerinde misyonerlik, etnik kimlik ve devlet 1839-1938. Çev. Atilla Dirim. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Köker, O. (2008). 100 yıl önce Türkiye’de Ermeniler. İstanbul: Birzamanlar Yayıncılık.
• Öztürk, H. (1984). Tarihimizde Tunceli ve Ermeni mezalimi. Ankara: TKAE Yayınları.
• Sevgen, N. (1999). Zazalar ve Kızılbaşlar, coğrafya-tarih-hukuk-folklor-teogoni. Ankara: Kalan Yayınları.
• Şahin, G. (2005). Türk-Ermeni ilişkilerinin bozulmasında Amerikalı misyonerlerin rolleri üzerine bir inceleme. Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, 7(1), (Ermeni Özel Sayısı), 184-207.
• T.C. Dahiliye Vekaleti Jandarma Umum Kumandanlığı III. Ş (Şube) I. Ks. (Kısım. (2011). Dersim raporu, (Sayı: 55058). İstanbul, İletişim Yayınları: İzzeddin Çalışlar.
• Taş, E. (2021). 1914-1923 yılları arasında Dersim’de (Tunceli) asayiş. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ.
• Taş, K. (2015). Tunceli/Dersim’in Osmanlı hâkimiyetine girişi ve Osmanlı’nın XVI. asırdan itibaren sınırları içindeki Kızılbaşlara karşı tutumu ve bunun Dersim’e etkisi. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, (76), 79-107.
• Taş, N. F. (2016). Osmanlı Devleti’nin Meşrûtiyyet Döneminde Erzincan’da eşkıyalık. Erzincan Üniversitesi Uluslararası Erzincan Sempozyumu Bildirileri, Cilt: 1, (ss. 377-388). Erzincan Üniversitesi.
• Yakut, K. (2014). 20. yüzyıla girerken devlet ve Dersim. Kebikeç İnsan Bilimleri İçin Kaynak Araştırmaları Dergisi, (38), 91-106.
• Yarman, A. (2010). Palu-Harput 1878 Çarsancak, Çemişgezek, Çapakçur, Erzincan, Hizan ve civar bölgeler. I.Cilt, İstanbul: Derlem Yayınları.
• Yarman, A. (2010). Palu-Harput 1878 Çarsancak, Çemişgezek, Çapakçur, Erzincan, Hizan ve civar bölgeler. II. Cilt, İstanbul: Derlem Yayınları.
• Yılmazçelik, İ. (2010). Dersim sancağının kurulmasından sonra karşılaşılan güçlükler ve Dersim sancağı ile ilgili bu dönemde yazılan raporlar (1875-1918). Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Dergisi (OTAM), (28), 163-214.
• Zengin, E. (2020). Binbaşı Ragıp Gümüşpala’nın Tunceli raporu (1936- 1937). Belgi Dergisi, 20 (II), 2553-2578.