Ma'muratü'l-aziz (Harput) Regie Administration (1883-1925)

Yıl 2023, Cilt: 33 Sayı: 1, 489 - 505, 19.01.2023

Mahmut Yılmaz , İbrahim Yılmazçelik

https://doi.org/10.18069/firatsbed.1206905

Öz

The Crimean War of 1853 is a turning point in Ottoman history. It was understood that the economic recession that started in the 16th century could no longer be corrected with new taxes, domestic borrowing and adulteration, and for the first time in Ottoman history, foreign borrowing was resorted to. The Ottoman Empire, which fought against Russia with its allies in the Crimean War, was financed by its allies. The foreign borrowing process that started in 1854 resulted in financial bankruptcy after 15 borrowings in 21 years. After the financial bankruptcy, various solutions were sought with the pressure of the creditor states. After the success of the Rusûm-ı Sitte Administration, which was established in 1879 as a result of this search, the Düyun-ı Umumiye Administration was established by signing the Muharrem Decree with the European creditor states in December 1881. After the administration started its activities, the tobacco income under the administration was transferred to the Regie Company, which started its activities in 1884 under the administration. The Regie Company was quickly organized and became the sole arbiter in every field related to tobacco. The type of relationship developed by Regie Company has caused great problems and troubles. One of the provinces where the company is strongly organized is Ma'muratü'l-Aziz Province, and in our article, the activities and results of the company after it was established in the aforementioned province in 1883, the date of its establishment, were tried to be examined.

Anahtar Kelimeler

Harput, Düyun-u Umumiye, Regie Company, Tobacco, Malatya

MA’MURATÜ’L-AZİZ (HARPUT) REJİ İDARESİ (1883-1925)

Öz

1853 Kırım Savaşı Osmanlı tarihinde bir dönüm noktasıdır. 16. Yüzyılda başlayan iktisadi gerilemenin artık yeni vergiler, iç borçlanma ve tağşiş ile düzeltilemeyeceği anlaşılmış ve Osmanlı tarihinde ilk defa dış borçlanma yoluna başvurulmuştur. Kırım Savaşı’nda müttefikleriyle birlikte Rusya’ya karşı mücadele eden Osmanlı Devleti, müttefikleri tarafından finanse edilmiştir. 1854 yılında başlayan dış borçlanma süreci 21 yılda yapılan 15 adet borçlanma sonrasında malî iflasla sonuçlanmıştır. Malî iflas sonrası alacaklı devletlerin baskısıyla çeşitli çözüm yolları aranmıştır. Bu arayış neticesinde 1879’da kurulan Rusûm-ı Sitte İdaresi’nin başarı göstermesi sonrası Aralık 1881 tarihinde Avrupalı alacaklı devletlerle Muharrem Kararnamesi imzalanarak, Düyun-ı Umumiye İdaresi kurulmuştur. İdarenin faaliyete başlaması sonrasında, idarenin yönetiminde olan tütün geliri, idare bünyesinde 1884’de faaliyete başlayan Reji Şirketi’ne devredilmiştir. Reji Şirketi hızlıca teşkilatlanarak tütünle ilgili her alanda tek söz sahibi haline gelmiştir. Reji Şirketi’nin geliştirdiği ilişki şekli büyük sorun ve sıkıntıların ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Şirketin güçlü bir şekilde örgütlendiği vilayetlerden biri de Ma’muratü’l-Aziz Vilayeti olup makalemizde şirketin kuruluş tarihi olan 1883’de zikredilen vilayette kuruluşunu gerçekleştirdikten sonraki faaliyetleri ve sonuçları incelenmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Harput, Reji Şirketi, Düyun-u Umumiye, Tütün, Malatya

Kaynakça

• Aksın, A. (1999). 19.Yüzyılda Harput, Elazığ: Ceren Ofset.
• Alan, M. M. (2017). İstanbuldaki Tütün İşçileri ve Reji İdaresi (1883-1925). (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Altunsoy, B. (2021). Reji uygulamaları ve tütün kaçakçılığını engellemeye yönelik bir girişim: Kordon Bölükleri. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 22(40), 547-602.
• Dağ, M. (2021). Hemavend Aşireti’nin Tütün Kaçakçılığı İddiaları ve Adana Reji İdaresi. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 31, 3 (1333-1344).
• Dağ, M. (2021). XIX. Yüzyıl Sonlarında Reji İdaresi’nde Kayıt Dışı Ekonomi Davası: Bayburt Reji memurluğu Örneği (1888-1909). DÜSBED, 28 (444-471).
• Dağ, M. (2022). 27 Aralık 1886 Tarihli İnhisar-ı Duhan Nizamnamesinin Tatbikine Dair Bir Değerlendirme. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 47 (162-180).
• Dağ, M. (2022). İnhisarlar İdaresi Umumi Müdürlüğünün Kayıt Dışı Ekonomiyle Mücadelesi: Urfa İnhisarlar Tütün Atölyesi Müdürlüğü Örneği (1925-1950). Mukaddime Dergisi, 13 (69-100).
• Dağ, M. (2022). Osmanlı Tütününde Çokuluslu Yabancı Sermaye Yatırımının Teşkilat Yapısı: Ankara Reji İdaresi Örneği. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 22, 2 (651-680).
• Dığıroğlu, F. (2007). Memalîk-i Osmaniye Duhanları Müşterekü’l-Menfaa Reji Şirketi Trabzon Reji İdaresi (1883-1914). İstanbul: Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi Yayınları.
• Dığıroğlu, F. (2014). Selanik Ekonomisinde Unutulmuş Bir Alan: Tütün Üretimi, Ticareti ve Reji (1883-1912). Osmanlı Araştırmaları / The Journal of Ottoman Studies, XLIII, 2014, (227-272).
• Dikmen, N. (2005). Osmanlı Dış Borçlarının Ekonomik ve Siyasi Sonuçları. Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 2005, 19 (137-159).
• Günaydın, G.G. (2009). Canik Mutasarrıflığı'nda Tütün Rejisi Uygulamalarına Karşı Tütün Amelelerinin Tepkileri (1908). Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 7, 7 (105-116).
• Karaca, A. (2003). Osmanlı İmparatorluğu’nda Reji ve Tütün Kaçakçılığında Trabzon Örneği: Bir Yabancı Sermaye Serüveni. E. Gürsoy Naskali (Ed.), Tütün Kitabı içinde (s. 56-73), Kitabevi Yayınları.
• Kasaba, R. (1993). Osmanlı İmparatorluğu ve Dünya Ekonomisi On Dokuzuncu Yüzyıl. (Çev. Kudret Emiroğlu). İstanbul: Belge Yayınları.
• Kazgan. H. (2005). Galata Bankerleri. Ankara: Orion Yayınevi.
• Kocabaşoğlu, U. (2004). Majestelerinin Konsolosları. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Kopar, M. ve Yolun, M. (2012). 18. ve 19. Yüzyıllarda Osmanlı Borçlar Tarihine Bir Bakış. History Studies Dergisi, 4, 1 (335-358).
• Narin, R. (2009). Düyûn-ı Umûmiye İdaresi ve Adapazarı. Karadeniz Araştırmaları Dergisi, 6, 21 (49-59).
• Oktar, T. ve Alan, M. M. (2018). Reji Şirketi Cibali Tütün Fabrikası İşçi Grevleri (1883-1925). Süleyman Demirel Üniversitesi Vizyoner Dergisi, 9 (20), 28-38.
• Ösen, S. (2015). Osmanlı Devleti’nde Tütün Kaçakçılarıyla Mücadele: Niğde Örneği. SÜTAD, Güz 2015, 38 (49-68).
• Öztürk, M. Y. ve Keskin, N. E. (2013). Tütün Sektöründe Yabancı Yatırım: Reji Deneyimi Işığında Bugünü Anlamak. Çalışma ve Toplum, 2, 91-118.
• Pamuk, Ş. (1993). 100 Soruda Osmanlı-Türkiye İktisadi Tarihi 1500-1914. İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• Uğur, A. ve Karabulut, R. (2022). Osmanlı Devleti’nde Dış Borçlar ve Tasnifi (1854-1914). Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi, 23, 17-36.
• Üskül, Z. (2019). Hüdavendigar Vilayeti’nde Tütüncülük ve Reji İdaresi. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Bursa Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa.
• Yapıştıran, C. (2013). 19. Yüzyıl İkinci Yarısında Bitlis ve Tütün. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Yardımcı, E. (2017). Osmanlı’nın Tütün Çıkmazı: Reji’ye Karşı Toplumsal Muhalefet (1883-1925). (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Muğla.
• Yavuz, A. (2009). Başlangıcından Bugüne Türkiye’nin Borçlanma Serüveni: Durum ve Beklentiler. SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 20 (203-226).
• Yılmazçelik, İ. (1995). XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır. Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Yüksel, Ahmet. (2012). Türkiye’de Tütüncülerin Kaçakçılaşma Sürecinde Kolculuğun Baskısını İki Kolcunun Tercüme-i Hâlinden Anlama Denemesi. Kebikeç Dergisi, 34, (185-200).
• Zabun, S. (2021). Osmanlı Devleti’nde Tütün Ticareti: Aslıoğlu Serahim’e Ait Adana Tütün Fabrikası Örneği. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Meslek Yüksekokulu Dergisi, 24, 2 (622-634).
• BOA, 30-10-0-09 51 27, Miladi 03.03.1926)
• BOA, DH.EUM.1.Şb 8/13, H-19-01-1336
• BOA, DH.İD. 95/56, H-09-10-1330 (M. 1912), 95/42, H-04-05-1333 (M. 1915)
• BOA, DH.MKT. 1085/20, H-5-04-1324 (M. 1906), 1130/36, H-08-10-1324, 1376/102, H-11-02-1304, 1376/102, H-11-02-1304, 1382/113, H-9-03-1304, 1384/46, H-15-03-1304 (1886), 1384/66, H-16-03-1304 (M. 1886), 1387/33, H-28-03-1304 (M. 1886), 1387/33, H-28-03-1304(1886), 1394/74, H-27-04-1304 (M. 1887), 1426/14, H-23-09-1304 (M. 1887), 1435/40, H-8-11-1304 (M. 1887), 1448/3, H-29-12-1304(1887), 1546 /86, H-18-01-1306 (M. 1888), 1589/27, H-27-05-1306, 1592/54,
• BOA, H-8-06-1306, 1598/71, H-25-06-1306, 1623/117, H-19-09-1306, 1707/32, H-19-07-1307, 1707/32, H-19-07-1307, 1711/11, H-4-08-1307, 1711/11, H-4-08-1307 (M. 1890), 1727/114, H-11-10-1307, 1756/78, H-15-01-1308 (M. 1890), 1778/103, H-22-03-1308 (M. 1890), 2091/58, H-27-03-1316, 2151/11, H-6-08-1316 (M. 1899), 2237/22, H-15-04-1317, 2272/149, H-15-07-1317, 2298/93, H-21-09-1317, 2500/48, H-01-03-1319, 2558/75, H-08-08-1319, 2582/9, H-20-10-1319 (M. 1902), 290/ 41, H-03-04-1312 (M. 1894), 292/58, H-09-04-1312, 747/34, H-10-05-1321 (M. 1903), 1414/90, H-27-07-1304 (M. 1887).
• BOA, DH.SAİDd... 158/215, H-29-12-1293
• BOA, DH.ŞFR. 480/12, R-30-05-133, 570/38, R-04-09-1333.
• BOA, DH.TMIK.S.. 25/46, H-5-02-1317 (M. 1899)
• BOA, Fon: 30-10-0-0, Kutu:9, Gömlek: 51, Sıra: 27, M. 03.03.1926
• BOA, HR.TO.. 529/79, M-14-01-1886
• BOA, İ..DH.. 1190/ 3158, H-04-01-1308
• BOA, MF.MKT. 1052/55, H-04-04-1326, 279/23, H-05-03-1313.
• BOA, MVL. 707/48, H-07-02-1282
• BOA, ŞD. 1460/65, H-23-02-1303
• BOA, TFR.I..SL.. 179/17823, H-6-03-1326
• BOA, Y..PRK.UM.. 26/1, H-19-05-1310, 35/121, H-28-04-1314.
• BOA, ZB. 365/44, R-27-03-1322, 365/44, R-27-03-1322, 365/70, R-27-05-1322, 367/11, R-8-02-1324, 367/7, R-19-01-1324.
• Diyarbekir Vilayet Salnamesi, Hicri 1290, Hicri 1291, Hicri 1293, Hicri 1294, Hicri 1301, Hicri 1302, Hicri 1308, Hicri 1312, Hicri 1316, Hicri 1317, Hicri 1318, Hicri 1319, Hicri 1321, Hicri 1323.
• Ma’muratü’l-aziz Vilayet Salnamesi, Hicri 1301, Hicri 1302, Hicri 1305, Hicri 1307, Hicri 1308, Hicri 1310, Hicri 1312, Hicri 1325.