AZERBAYCAN AĞIZLARINDA UZUN ÜNLÜLERDEN KAYNAKLANAN SESLİK İZLER

Yıl 2023, Cilt: 33 Sayı: 2, 617 - 624, 26.05.2023

Süleyman Kaan Yalçın , Mehmet Özeren

https://doi.org/10.18069/firatsbed.1255465

Cited By: 1

Öz

Türkçede ünlüler boğumlanma süreleri bakımından normal, kısa ve uzun süreli ünlüler olmak üzere üçe ayrılırlar. Uzun ünlüler, boğumlanma süresi normal bir ünlünün süresinden daha uzun olan yahut normal uzunluktaki iki ünlünün boğumlanma süresini içine alan ünlüler olarak tanımlanmaktadır.
Türkmen, Yakut ve Halaç lehçelerinde sistemli olarak korunan; diğer lehçelerde ise düzenli olarak korunamayıp, çoğunlukla kısaldıkları görülen uzun ünlülerin, birçok lehçede ve ağızda hiçbir seslik iz bırakmadan kısalıp normal süreli ünlülerle karıştığı; bazı lehçe ve ağızlarda ise çeşitli değişiklikler meydana getirerek seslik izler bıraktığı görülmektedir. Bu seslik izler; ünlü ikizleşmesi, tonlulaşma, incelme, kalınlaşma ve ünsüz türemeleri ile genişlemedir.
Türk dilinin neredeyse hemen her lehçesinde görülen uzun ünlülerin kısalırken bırakmış olduğu seslik izlere birçok Azerbaycan Ağzında da rastlamak mümkündür. Bu çalışmada Azerbaycan ağızlarındaki seslik izlerin tespit edilebilmesi için başta Azerbaycan Diyalektoloji Lugati olmak üzere bu lugatin basımından sonra yayınlanmış olan Karabağ, Nahçıvan vb. gibi ağızlarla ilgili çalışmalara da müracaat edilmiştir. Çalışmada Azerbaycan ağızlarındaki uzun ünlülerin kısalırken bırakmış olduğu seslik izler, Türk dilinin tarihî dönemleri ve çağdaş lehçeleri ile karşılaştırmalı olarak incelenerek ortaya konulmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Uzun ünlüler, seslik izler, Azerbaycan Ağızları

Phonotheque traces caused by long vowels in the azerbaijan dialects

Öz

In Turkish, vowels are divided into three as normal, short and long vowels in terms of their condensation time. Long vowels are defined as vowels whose articulation time is longer than the duration of a normal vowel or that includes the articulation time of two normal-length vowels.
Long vowels have been systematically preserved in Turkmen, Yakut and Khalaj dialects. In the other dialects they couldn’t be regularly preserved, generally they shortened and mixed with normal vowels without any phonotheque trace, but in some dialects phonotheque traces can be seen with various alternation. These phonotheque traces are diphthong, vocalization, thinning, thickening, consonant derivation and widening.
It is possible to come across the allophonic traces of long vowels, which are seen in almost every dialect of the Turkish language, while shortening, in many Azerbaijani Dialects. In this study, in order to determine the allophonic traces in Azerbaijani dialects, especially the Azerbaijan Dialectology Lugati, Karabakh, Nakhchivan, etc., which were published after the publication of this dictionary. Studies on dialects such as. In the study, the vowel traces left by the long vowels in Azerbaijani dialects will be tried to be revealed by examining them comparatively with the historical periods and contemporary dialects of the Turkish language.

Anahtar Kelimeler

Long vowels, phonotheque traces, Azerbaıjan dialects

Kaynakça

• Alkaya, E. (2008). Sibirya Tatar Türkçesi. Ankara: Turkish Studies Yayınları. (STT).
• Alkaya, E. (2014). Mişer Tatar Türkçesi. İstanbul: Kesit Yayınları. (MTT).
• Atay, A. (1998). Nogay Türkçesi Grameri. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi.
• Aydın, E. (2018). Uygur Yazıtları. İstanbul: Bilge, Kültür, Sanat Yayınları.
• Azerbaycan Dialektoloji Lüğeti I-II. (2010). Türk Dil Kurumu Yayınları. (ADL).
• Başdaş, C. ve Kutlu, A. (2004). Kırgız Türkçesi Grameri. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Yayınları.
• Başdaş, C. (2007). Türkiye Türkçesinde Aslî Uzunluk Belirtileri. Turkish Studies / Türkoloji Araştırmaları (Osman Nedim Tuna Armağanı). Volume 2/2 spring. s. 89–101. www. turkishstudies. net.
• Baykoca, A. N. (1998). Kumuk Türkçesi Grameri. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Elazığ: Fırat Üniversitesi
• Bozkurt, F. (2002). Türklerin Dili. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Buran, A. ve Alkaya, E. (2015). Çağdaş Türk Lehçeleri. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Buran, A. (2007). Çağdaş Türk Yazı Dillerinde ve Türkiye Türkçesi Ağızlarında İkincil Uzun Ünlüler. II. Kayseri ve Yöresi Kültür, Sanat ve Edebiyat Bilgi Şöleni (10–12 Nisan 2006). Kayseri. Erciyes Üniversitesi Yayınları, s. 31–47.
• Coşkun, V. (2000). Özbek Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Demir, N. ve Yılmaz, E. (2003). Türk Dili El Kitabı. Ankara: Grafiker Yayınları.
• Doerfer, G. (1995). Kırım Tatarcası. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi. (Çev: Mustafa Argunşah). Sayı–94, İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları. s. 177–203.
• Ercilasun, A. B. (2005). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Ergin, M. (1981). Azeri Türkçesi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Ergin, M. (2009). Dede Korkut Kitabı-2. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (DKH).
• Gülensoy, T. (2000). Türkçe El Kitabı. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Gülensoy, T. vd. (2009). Nahçıvan Ağzı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (NA).
• Güllüdağ, N. (1998). Nogay Türkçesi Grameri (Nogaylar-Dil Özellikleri-Metin-Sözlük). Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Elazığ: Fırat Üniversitesi.
• Kara, M. (2000). Türkmence (Giriş-Gramer-Metinler-Sözlük). Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Karaman, E. (2011). Karabağ Ağızları I-II. Kesit Yayınları. (KA).
• Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü I (1991). Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Kaşgarlı, S. M. (1992). Modern Uygur Türkçesi Grameri. İstanbul: Orkun Yayınevi.
• Kıvrakdal, İ. (2000). Çıpçıxley Uçma Troxka “Lietuva Karaylarının Yırları” (Giriş-İnceleme- Metinler- Sözlük). Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisan Tezi. Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi.
• Koç, K. ve Doğan, O. (2004). Kazak Türkçesi Grameri. (Redaktör: Ayabek Bayniyazov). Ankara: Gazi Kitabevi.
• Korkmaz, Z. (1992). Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Mansuroğlu, M. (1998).Karahanlıca. Tarihî Türk Şiveleri. (Çev.: Mehmet Akalın). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları. s. 133–171.
• Öner, M. (1998). Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özkan, N. (1996). Gagavuz Türkçesi Grameri (Giriş-Ses Bilgisi- Şekil Bilgisi- Cümle-Sözlük-Metin Örnekleri). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Öztürk, R. (1994). Yeni Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Seçgin, S. (2003). Ağamusa Axundov Filologiya Elmleri Doktoru Proffesör Azerbaycan Dilinin Fonetikası. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Lisans Tezi. Elazığ: Fırat Üniversitesi.
• Tavkul, U. (2001). Karaçay-Malkar Türkçesinin Kelime Hazinesi ve Ses Değişmeleri Bakımından Eski Türkçe İle Mukayesesi. Bilig Dergisi. Sayı: 19/Güz. s. 121–143.
• Tavkul, U. (2003). Codex Cumanicus ve Karaçay-Malkar Türkçesi. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Sayı: 15. s. 45–81.
• Tekin, T. ve Ölmez, M. (1999). Türk Dilleri (Giriş). İstanbul: Simurg Yayınları.
• Tekin, T. (1995). Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler. Ankara: Simurg Yayınları. (TDBUÜ)
• Tekin, T. (2003). Altay Dilleri Teorisi. Makaleler 1/Altayistik. (Yayıma Hazırlayan: Emine Yılmaz ve Nurettin Demir). Ankara: Grafiker Yayınları. s. 73–86.
• Tokatlı, S. (1994). Başkurt Türkçesi Grameri. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi.
• Toparlı, R. (1998). Harezm Türkçesi. Sivas: Dilek Matbaacılık.
• Uygur, C. V. (2001). Karakalpak Türkçesi Grameri (Fonetik-Morfoloji-Sentaks). Denizli: Bilal Ofset.
• Üstüner, A. (2003). Türkçede Pekiştirme. Elazığ: Fırat Üniversitesi Yayınları.
• Yalçın, S. K. (2009). Türkçede Artdamaksıllaşma Olayının Birincil Uzun Ünlülerle İlgisi Üzerine Bir Değerlendirme. Turkish Studies, C. 4, S. 8, s. 2340-2357.
• Yalçın, S. K. (2013). Çağdaş Türk Lehçelerinde Ünlüler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yalçın, S. K. (2015). Türkçede Son Seste Görülen Ünlü Türemeleri Üzerine Bir Değerlendirme. A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi [TAED], 54, s. 51-69.
• Yalçın, S. K. (2018). Azerbaycan Türkçesi Grameri. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Yılmaz, E. (2002). Karaçay-Balkarca. Türkbilig (Anadolu ve Rumeli Ağızları Semineri). Sayı: 4. s. 48–58.
• Yüksel, Z. (2005). Kırım Tatar Türkçesi Grameri (Ses ve Şekil Bilgisi). Ankara: Semih Eğitim Kültür Yayınları.