/ñ/ Sound in Contemporary Turkish Dialects

Yıl 2024, Cilt: 34 Sayı: 1, 57 - 68, 26.01.2024

Veysel İbrahim Karaca , Ahmet Buran

https://doi.org/10.18069/firatsbed.1370073

Öz

The /ñ/ sound, which is one of the controversial sounds of Turkish, is a sound that many researchers deal with in terms of the degree of contact, after-apron, whether it is a phoneme, whether it is primary or not, and whether it is a combined sound. The sound in question can be detected in various proportions since the first written texts of Turkish. The /ñ/ sound can be seen in Turkish texts from historical periods to contemporary periods with special markings as a letter. In addition, the /ñ/ consonant is a sound that can be exemplified in many of the Altaic languages with its various variants.
The study in question is based on the comparative analysis of the situation of this consonant, which is defined as one of the palatal consonants, in Contemporary Turkish dialects with the Old Turkish period. In the Old Turkish period, the words containing the sound in question were determined and the situations of this consonant at the beginning, in the word and at the end of the word were examined in Oghuz, Kipchak North East and Karluk group Turkish dialects with a simultaneous and comparative method. The study is a phonetic study based on the written languages of the dialects in question, and the dialects of these dialects are not included in the study.
The results reached in the study were stated in the "Conclusion" section and the status of the sounds in question was shown schematically with tables.

Anahtar Kelimeler

Contemporary Turkish Dialects, Consonants, Palatal Consonants, Voice Changes, Nasal Consonants

ÇAĞDAŞ TÜRK LEHÇELERİNDE /ñ/ SESİ

Öz

Türkçenin tartışmalı seslerinden biri olan /ñ/ sesi temas derecesi, artlık-önlük, ses birim olup olmama, birincil olup olmama ve birleşik bir ses olup olmama gibi durumlar açısından birçok araştırmacının konu edindiği bir sestir. Söz konusu ses Türkçenin ilk yazılı metinlerinden itibaren çeşitli oranlarda tespit edilebilmektedir. /ñ/ sesi harf olarak da özel işaretlendirmeler ile Türkçe metinlerde tarihî dönemlerden çağdaş dönemlere kadar görülebilmektedir. Ayrıca /ñ/ ünsüzü Altay dillerinin birçoğunda çeşitli varyantlarıyla örneklendirilebilen bir sestir.
Söz konusu çalışma damak ünsüzlerinden biri olarak tanımlanan bu ünsüzün Çağdaş Türk lehçelerindeki durumunun Eski Türkçe dönemiyle karşılaştırmalı olarak incelenmesi üzerine kurulmuştur. Eski Türkçe döneminde söz konusu sesi bünyesinde bulunduran sözcükler belirlenerek bu ünsüzün söz başında, söz içinde ve söz sonundaki durumları Oğuz, Kıpçak Kuzey Doğu ve Karluk grubu Türk lehçelerinde eş zamanlı ve karşılaştırmalı bir yöntemle incelenmiştir. İnceleme söz konusu lehçelerin yazı dilleri üzerine kurgulanmış bir fonetik çalışma olup söz konusu lehçelerin ağızları çalışmanın kapsamında bulunmamaktadır.
Çalışmada ulaşılan sonuçlar "Sonuç" bölümünde maddeler hâlinde belirtilerek söz konusu seslerin durumu tablolar ile şematik olarak gösterilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Çağdaş Türk Lehçeleri, Ünsüzler, Damak Ünsüzleri, Ses Değişmeleri, Geniz Ünsüzleri

Kaynakça

• Altaylı, S. (2018). Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arıkoğlu, E., ve Kuular , K. (2003). Tuva Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Bayniyazov, A., Bayniyazova, J., ve Koç, K. (2019). Türkiye Türkçesi-Kazak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Bozkurt, F. (2002). Türklerin Dili. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Buran, A., ve Durukoğlu, G. (2022). Diwanu Lugâti't Türk'e Göre Arapçada Bulunmayan Türkçe Seslerin Nitelikleri ve Yazıda Gösterilme Biçimleri -Tâli Harfler-. E. Sırtı içinde, Türk Dili ve Edebiyatları Çalışmaları (s. 31-66). İstanbul: Kutlu Yayınevi.
• Choi, H. (1992). Oğuz Grubu Türk Dillerinin Karşılaştırmalı Fonolojisi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Çağatay, S. (1954). Türkçede ñ~ġ Sesine Dair. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 15-30.
• Çulha, T. (2006). Karaycanın Kısa Sözvarlığı Karayca-Türkçe Kısa Sözlük. İstanbul: Kebikeç Yayınları.
• Ehmetyanov, R., Möhemmetdinov, R., Nurieva, F., ve Ganiev, F. (2014). Türkçe-Tatarca Sözlük. (M. Öner, Çev.) Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eker, S. (1998). Kıpçak Grubu Türk Dillerinin Karşılaştırmalı Ses Bilgisi - Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Ercilasun, A. B. (2005). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Ercilasun, A. B., ve Akkoyunlu, Z. (2014). Dîvânu Lugâti't-Türk Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ergin, M. (2002). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Basım/Yayım/Tanıtım.
• Gaydarci, G. A., Koltska, E. K., Pokrovskaya, L. A., ve Tukan, B. P. (1991). Gagauz Türkçesinin Sözlüğü. (N. A. Baskakov, Dü., İ. Kaynak, ve A. M. Doğru, Çev.) Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Güllüdağ, N. (1998). Nogay Türkçesi Grameri (Nogaylar-Dil Özellikler-Metin-Sözlük) - Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Elazığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Gürsoy Naskali, E., ve Duranlı, M. (2019). Altayca-Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gürsoy Naskali, E., Butanayev, V., İsina, A., Şahin, E., Şahin, L., ve Koç, A. (2007). Hakasça-Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kalmıkova, C. A., Abdulcalilova, F. A., Dcanbidaevey, C. K., Dcanbidaevey, K. K., Dcanibekovoy, K. A., Kaybalieva, Z. K., Murzabekova, A. K. (1963). Nogaysko-Russkiy Slovar. (N. A. Baskakov, Dü.) Moskova: Karaçaevo-Çerkesskiy Nauçno-İssledovate Lskiy İnstitut Yazıka Literaturı i İstorii.
• Karaağaç, G. (2010). Türkçenin Ses Bilgisi. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Karakalpak Tilinin Tüsindirme Sözligi (Cilt 1). (1982). Nukus: Özbekstan SSR İlimler Akademiyası Karakalpakstan Filialı N. Devkaraev Atındagı Tarih, Til hem Edebiyat İnstitutı.
• Karakalpak Tilinin Tüsindirme Sözligi (Cilt 2). (1984). Nukus: Özbekstan SSR İlimler Akademiyasının Karakalpakstan Filialı N. Devkaraev Atındagı Tarih, Til hem Edebiyat İnstitutı.
• Karakalpak Tilinin Tüsindirme Sözligi (Cilt 3). (1988). Nukus: Özbekstan SSR İlimler Akademiyasının Karakalpakstan Filialı N. Devkaraev Atındagı Tarih. Til hem Edebiyat İnstitutı.
• Karakalpak Tilinin Tüsindirme Sözligi (Cilt 4). (1992). Nukus: Özbekstan Respublikası İlimler Akademiyası Karakalpakstan Böliminin N. Devkaraev Atındagı Til hem Edebiyat İnstitutı.
• Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü. (1991). Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Kaya, C. (2021). Ń Sesine Dair. IX. Uluslararası Türk Dili Kurultayı-Bilge Tonyukuk Anısına . Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Koç, K., Bayniyazov, A., ve Başkapan, V. (2003). Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Koçak, M. (2021). Karay Türkçesi Ağızları Tematik Söz Varlığı (Haliç-Lutsk, Kırımi Trakay). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Kúnos, I. (1999). Kasantatarısches Wörterverzeichnis. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Muzafarov, R., ve Muzafarov, N. (2018). Kırım Tatar Türkçesi-Türkiye Türkiye Türkçesi-Rusça Sözlük. (N. Seyityahya (Seytyagyayev), Çev.) Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Necip, E. N. (2013). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü. (İ. Kurban, Çev.) Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Orucov, E., Abdullayev, B., ve Rehimzade, N. (2006). Azerbaycan Dilinin İzahlı Lüğeti. (A. Ahundov, Dü.) Bakü: Nesimi Adına Dilçilik İnstutu, Şerq-Gerb Yayınları.
• Öner, M. (2015). Kazan-Tatar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özşahin, M. (2017). Başkurt Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Pekacar, Ç. (2011). Kumuk Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Poppe, N. (1994). Altay Dillerinin Karışılaştırmalı Grameri. (Z. Kaymaz, Çev.) İstanbul: Töz Dizgi Tasarım Grafik Yayınları.
• Starostin, S. A., Dybo, A. V., ve Mudrak, O. A. (2003). An Etymological Dictionary of Altaic Languages. Leiden.
• Tavkul, U. (2020). Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (1995). Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler. Ankara: Simurg Yayınları.
• Tekin, T. (2016). Orhon Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T., Ölmez, M., Ceylan, E., Ölmez, Z., ve Eker, S. (1995). Türkmence-Türkçe Sözlük. Ankara: Simurg Yay.
• Türkçe Sözlük (2011). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Uyğur, C. V. (2019). Karakalpak Türkçesi Sözlüğü (Karakalpakça-Türkçe Sözlük). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ünlü, S. (2012). Karahanlı Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Üseinov, S. M. (2005). Kırımskotatarsko-Russki Slovar. Simferopol: Ocaq Yayınevi.
• Üşenmez, E., Boltabayev, S., ve Tuğlacı, G. (2016). Özbekçe-Türkçe Sözlük. İstanbul: Türk Dünyası Vakfı.
• Yudahin, K. K. (2011). Kırgız Sözlüğü. (A. Taymas, Çev.) Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.