öykün- (< *öḏkün-) FİİLİ ÜZERİNE NOTLAR

Yıl 2024, Cilt: 34 Sayı: 2, 553 - 560, 29.05.2024

Ferdi Güzel

https://doi.org/10.18069/firatsbed.1429226

Öz

Eski Türkçe ötkün- “taklit etmek; anlatmak” bugün çağdaş Türk lehçelerinin bir kısmında aynı şekliyle varlığını sürdürmesine rağmen Oğuz grubu Türk lehçelerinde öykün- şeklinde görülür. Bazı çalışmalarda “taklit etmek” ile “anlatmak” anlamlarını taşıyan farklı fiillerden söz edilmektedir. Gerek Eski Türkçede gerekse Anadolu ağızlarında yer alan veriler ötkün- “taklit etmek” fiilinin “anlatmak” anlamının da bulunduğunu göstermektedir. Dolayısıyla bazı çalışmalarda iddia edildiği gibi iki ayrı fiil değil aynı fiilin birbiriyle ilgili iki anlamı söz konusudur. Oğuz grubu Türk lehçelerindeki öykün- biçimi, ötkün- fiilinin aslının *öḏkün- olduğunu ortaya koymaktadır. Tarihi ve çağdaş lehçelerdeki ötkün- biçimi benzeşme sonucu ortaya çıkmıştır. Tarihî lehçelerde sızıcı /d/ sesinin benzeşme sonucu /t/’ye dönüştüğü birçok örnek bunun mümkün olabileceğini doğrulamaktadır. ötkün- fiilinin öt- “ses çıkarmak” ilişkilendirilmesi hem fonetik hem de semantik açıdan mümkün değildir. Fiilin asli ikinci sesinin /ḏ/ olması, kelimeyi öt- “ses çıkarmak” ile ilişkilendirmenin önündeki en büyük engeldir. Ayrıca ötkün- fiilinin temel anlamı “taklit etmek”tir, “ses çıkarmak” ile bu anlam arasında kolay bir bağlantı kurulamaz. Anadolu ağızlarındaki öyk- ve ök- verilerine göre ötkün- fiilinin tabanı *öḏük- şeklinde tasarlanabilir.

Anahtar Kelimeler

Eski Türkçe, ötkün-, öykün-, *öḏkün-.

Notes on the Verb öykün- (< *öḏkün-)

Öz

Old Turkish ötkün- “to imitate; to tell” continues to exist in the same form in some contemporary Turkish dialects today, it is seen as öykün- in the Oghuz group Turkish dialects. In some studies, different verbs with the meanings of “imitating” and “telling” are mentioned. The data in both Old Turkish and Anatolian dialects show that the verb ötkün- “to imitate” also has the meaning of “to tell”. Therefore, as claimed in some studies, there are not two separate verbs, but two related meanings of the same verb. The öykün- form in Oghuz group Turkish dialects reveals that the original of the verb ötkün- is *öḏkün-. The ötkün- form in historical and contemporary dialects emerged as a result of similarity. Many examples in historical dialects where the leaky /d/ sound turns into /t/ as a result of assimilation confirm that this is possible. It is not possible to associate the verb ötkün- with öt- “to make a sound”, both phonetically and semantically. The fact that the primary second sound of the verb is /d/ is the biggest obstacle to associating the word with öt- “to make a sound”. Moreover, the basic meaning of the verb ötkün- is “to imitate”, and a connection cannot be easily established between “making noise” and this meaning. According to the öyk- and ök- data in Anatolian dialects, the base of the verb ötkün- can be designed as *öḏük-

Anahtar Kelimeler

Old Turkish, ötkün-, öykün-, *öḏkün-

Kaynakça

• Aksoy, Ö. A. (1946). Gaziantep Ağzı III. İstanbul: İbrahim Horoz Basımevi. (AA)
• Arat, R. R. (1991). Eski Türk Şiiri. Ankara: TDK Yayınları. (ETŞ)
• Arat, R. R. (1999). Kutadgu Bilig I Metin. TDK Yayınları: Ankara. (KB)
• Arıkoğlu, E. (2005). Örnekli Hakasça-Türkçe Sözlük. Ankara: Akçağ Yayınları. (HakTS)
• Atalay, B, (1985). Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi I. Ankara: TDK Yayınları. (DLT-A)
• Atalay, B. (1970). Abuşka Lûgatı veya Çağatay Sözlüğü. Ankara: Ayyıldız Matbaası. (AL)
• Balyemez, S. (2019). 1933 Yılı Dil Anketi Arapça ve Farsça Kelimelere Karşılık Önerileri. Ankara: Pegem Akademi
• Baskakov, N. A. ve Taşçakova T. M. (1999). Altayca-Türkçe Sözlük. Hazırlayan: E. Gürsoy-Naskali ve M. Duranlı. Ankara: TDK Yayınları. (AltTS)
• Baskakowa, N. A., Szapszala, S. M. ve Zajaczkowskieya, A. (1974). Karaimsko-Russko-Polskiy Slovar. Moskva. (KRPS)
• Boeschoten, H. (2023). A Dictionary of Early Middle Turkic. Leiden, Boston: Brill. (DEMT)
• Caferoğlu, A. (1994). Anadolu Ağızlarından Toplamalar. Ankara: TDK Yayınları. (AAT)
• Canpolat, M. (1995). Ömer Bin Mezid, Mecmû‘atü’n-Nezâ’ir, Metin-Dizin-Tıpkıbasım. Ankara: TDK Yayınları. (MN)
• Clauson, G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford: Oxford University Press. (ED)
• Dankoff, R. (2004). Evliya Çelebi Seyahatnamesi Okuma Sözlüğü. Çeviren: Semih Tezcan. İstanbul: Kitap Matbaası. (EÇOS)
• Dankoff, R. ve Kelly, J. (1985). Mahmud al-Kašγari, compendium of the Turkic dialects (Dīwan Luγat at-Turk) III. Cambridge: Harvard University Press. (CTD)
• Doerfer, G. (1965). Türkische und mongolische Elemente im neupersischen II. Wiesbaden. (TMEN)
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2014). Dîvânu Lugâti’t-Türk (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin). Ankara: TDK Yayınları. (DLT-EA)
• Erdal, M. (1991). Old Turkic Word Formation I-II. Wiesbaden: Otto Harrassowitz. (OTWF)
• Eren, H. (1988). Sırça Köşkte… (Başlangıç). Türk Dili, 442: 188-207.
• Gülsevin, S. (2017). Karay Türklerinin Dili (Troki Diyalekti). Ankara: TDK Yayınları. (KTD)
• Güzel, F. (2020). Derleme Sözlüğü’ndeki Derlenmemiş Kelimeler Üzerine. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 49: 105-114.
• Güzel, F. (2021). Türkiye Türkçesi Ağızlarında Eskicil (Arkaik) Kelimeler. Ankara: Fenomen Yayıncılık.
• Hamit Zübeyr ve İshak Refet (1932). Anadilden Derlemeler-I. Ankara: Hâkimiyeti Milliye Matbaası. (ADD)
• Heyet, M. R. (2021). Mirzā Mehdı̇̄ Ḫan Esterābādı̇̄ Senglaḫ Mebāniyü’l-Lüġat ve Kitābü’l-Elif (1v.-119r.). (Yayımlanmamış doktora tezi). Ankara: Gazi Üniversitesi. (S)
• Hüseyin Hüsnü (1934). Kayseri Sözlüğü. Kayseri: Yeni Matbaa. (KS) İzbudak, V. (1936). El- İdrâk Haşiyesi. İstanbul: Devlet Basımevi. (İH)
• Kaçalin, M. S. (2019). Mahmûd el- Kâşgarî- Dîvânu Lugâti’t-Turk. İstanbul: Kabalcı Yayınları. (DLT-K)
• Mutlu, H. K. (2008). Balıkesir İli Ağızları. (Yayımlanmamış doktora tezi). Ankara: Gazi Üniversitesi. (BİA)
• Nadelyayev, V. M., Nasilov, D. M., Tenişev, E. R. ve Şçerbak, A. M. (1969). Drevnetyurkskiy Slovar. Leningrad: Nauka. (DTS)
• Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu (2007). Azərbaycan Dilininin Dialektoloji Lüğəti. Bakı: Şərq-Gərb. (ADDL)
• Ölmez, M. (2007). Tuwinischer Wortschatz (Tuvacanın Söz Varlığı). Wiesbaden: Harrassowitz Verlag. (TuvS)
• Özertural, Z. (2023). Uigurisches Wörterbuch Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien, I. Verben Band 3: odgur- – üzüš- (unter Mitwirkung von K. Röhrborn). Stuttgart: Franz Steiner Verlag. (UW)
• Parlatır, İ. (2009). Osmanlı Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Yargı Yayınevi. (OTS)
• Pavet de Courteille, A. J. B. M. M. (1870). Dictionnaire Turc-Oriental. Paris: Imprimerie Impériale. (DTO)
• Pekarskiy, E. K. (1959). Slovar Yakutskogo Yazıka III. St.- Petersburg: Akademiya Nauk. (YakS)
• Radloff, W. (1893-1911) Versuch eines Wörterbuches der Türk-dialecte (Opıt slovarya tyurkskih nareçiy). St.-Petersburg. (OSTN)
• Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura. (VEWT)
• Sevortyan, E. V. (1974). Etimologiçeskiy slovar’ tyurkskih yazıkov I. Moskva: İzdatel’stvo Nauka. (ESTYa)
• Sırkaşeva, L. T. ve Kuçigaşeva, N. A. (2000). Teleüt Ağzı Sözlüğü. Çeviren: Ş. H. Akalın ve Ç. Turgunbayev. Ankara: TDK Yayınları. (TAS)
• Stachowski, M. (2019). Kurzgefaßtes etymologisches Wörterbuch. Krakow: Księgarnia Akademicka (KEWT)
• Starostin, S. A., Dybo, A. V. ve Mudrak, O. A. (2003). Etymological Dictionary of the Altaic Languages. Leiden-Boston: Brill. (EDAL)
• Şeyh Süleyman Efendi-yi Buhârî (H. 1298). Luġat-i Çaġatay ve Türkî-yi Osmanî. İstanbul: Mihran Matbaası. (LÇ)
• TDTC (1934). Osmanlıcadan Türkçeye Söz Karşılıkları Tarama Dergisi I. İstanbul: Devlet Matbaası. (TD)
• Tekin, T. (2013a). Tes Yazıtı Hakkında Dokuz Not. Makaleler II Tarihi Türk Yazı Dilleri (303-310). Ankara: TDK Yayınları.
• Tekin, T. (2013b). On the Etymology of Uighur adgan-/ adkan-/ atkan-. Makaleler II Tarihi Türk Yazı Dilleri (339-346). Ankara: TDK Yayınları.
• Tekin, T., Ölmez, M., Ceylan, E., Ölmez, Z. ve Eker, S. (1995). Türkmence-Türkçe Sözlük. Ankara: Simurg Yayınları. (TrkmTS)
• Tietze, A. (2018). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı VI (O-R). Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi. (TTL)
• Tulum M. M. (2015). Geçmişten Günümüze “Öykün-” Fiili Üzerine. XI. Milli Türkoloji Kongresi Bildirileri 11-13 Kasım 2014, Cilt I (s. 469-475). Hazırlayan: Azmi Bilgin. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi. Tulum, M. (2011). 17. Yüzyıl Türkçesi ve Söz Varlığı. Ankara: TDK Yayınları. (MenS)
• Türk Dil Kurumu (1939-1949). Türkiyede Halk Ağzından Söz Derleme Dergisi I-IV. İstanbul: Cumhuriyet Matbaası. (SDD)
• Türk Dil Kurumu (1963-1972). Tarama Sözlüğü I-VI. Ankara: TDK Yayınları. (TarS)
• Türk Dil Kurumu (1963-1982). Derleme Sözlüğü I-XII. Ankara: TDK Yayınları. (DS)
• Türk Dil Kurumu (2011). Türkçe Sözlük. Ankara: TDK Yayınları. (TS)
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen. Göttingen: Universitätsverlag Göttingen. (EUES)
• Yüce, N. (1993). Mukaddimetü’l Edeb -Ḫvārizm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası-. Ankara: TDK Yayınları. (ME)