MEMDUH ŞEVKET ESENDAL’IN HAŞMET GÜLKOKAN HİKÂYESİNDE NEZAKET STRATEJİLERİ

Yıl 2022, Cilt: 5 Sayı: 2, 377 - 416, 25.08.2022

Serdar Karaoğlu

https://doi.org/10.55666/folklor.1129249

Öz

Bireyler kendini ifade etme veya bilgi edinme / aktarma amacıyla diğer bireylerle iletişim kurma ihtiyacı hisseder. İletişimin bir parçası olarak da nezaket ortaya çıkar. Elbette her toplumun kendine özgü nezaket anlayışından bahsedilebilir. Ancak evrensel bir olgu olarak nezaket anlayışında farklı kültürlerde kesişmeler hatta örtüşmeler olduğunu görmek de mümkündür. Nezaketin evrenselliğini savlayan Brown ve Levinson (1987) “yüz” olgusu temelinde geliştirdikleri stratejileri yüz tehdit eden eylemin derecesine göre “açıkça dile getirmek”, “olumlu nezaket”, “olumsuz nezaket”, “kayıt dışı” ve “yüz tehdit eden söylemde bulunmamak” olmak üzere beş başlık altında sıralamışlardır. Brown ve Levinson tarafından geliştirilen nezaket stratejileri sözlü dilde incelendiği gibi karşılıklı konuşmaların sıklıkla yer aldığı tiyatro, hikâye vb. edebi eserlerde de incelenebilmektedir.
Bu çalışmada, Memduh Şevket Esendal’ın Mendil Altında hikâye kitabındaki “Haşmet Gülkokan” hikâyesi Brown ve Levinson’ın nezaket stratejileri temelinde çözümlenecektir. Çözümleme alanını ise kendisi ve çevresince “kibar” olarak nitelendirilen hikâyenin ana karakteri Haşmet Gülkokan ve muhataplarının karşılıklı söylemleri oluşturmaktadır. Haşmet Gülkokan iş çıkışı eve dönünceye kadar tanıdıkla, tanımadıkla, esnafla, komşularıyla ve ailesi ile iletişim kurmaktadır. Haşmet Gülkokan ve muhataplarının konuşmalarında sergilediği işbirlikçi ya da çatışmacı tavırları, olumlu nezaket ve olumsuz nezaket açısından betimsel araştırma yöntemi kullanılarak incelenecektir.
Çalışma, Haşmet Gülkokan ve muhatapların karşılıklı söylemleri ile sınırlıdır. Haşmet Gülkokan’ın muhataplarına / kendisine dair duygu ve düşüncelerini dile getirdiği monologlar çalışma kapsamında değildir.
Çalışmanın araştırma soruları şu şekildedir:
1. Nezaket kuramı bağlamında Brown ve Levinson’ın sunduğu nezaket stratejileri Haşmet Gülkokan adlı hikâyeden hareketle örneklendirilebilir mi?
2. Birinci sorunun cevabı “evet” ise Brown ve Levinson’ın evrenselliğini savladığı nezaket kuramı iletişim halindeki Türk bireyler için de geçerli midir?
Elde edilen bulgular doğrultusunda incelediğimiz hikâyenin ana karakteri Haşmet Gülkokan örnekleminden anlaşıldığı üzere farklı kültürlerin nezaket olgusunda birebir olmasa bile kesişmelerin ya da örtüşmelerin olduğu göze çarpmaktadır. Bu da Brown ve Levinson tarafından geliştirilen nezaket stratejilerinin Türk bireyler tarafından da kullanıldığını göstermekte ve nezaketin “evrensel bir olgu” olduğu savını desteklemektedir.

Anahtar Kelimeler

Kültür, iletişim, nezaket, olumlu nezaket, olumsuz nezaket

Kaynakça

• Ayverdi, İ. (2010). Misalli Büyük Türkçe Sözlük. İstanbul: Kubbealtı.
• Brown, P. ve Levinson, S. C. (1987), Politeness: Some Universals in Language Usage, Cambridge: Cambridge University Press.
• Demirbaş, M. (2017). Türkiye Türkçesi Ağızlarında Seslenme Sözleri. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi.
• Doğru, F. (2014). “Türkçe Buyrum Tümcelerinde Kibarlık / Kabalık”. VI. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu Bildirileri Uludağ Üniversitesi 4-7 Aralık 2013. (editörler Hatice Şahin ve İbrahim Karahanci), Cilt I, Bursa, s. 651-669.
• Doğru, F. (2018). “Seslenme Sözleri ve Genel Türkçe Sözlüklerdeki Görünümü”. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 19 (1), s. 135-150. DOI: 10.17494/ogusbd.458087
• Doğru, F. (2022). Türkiye Türkçesinde Yer Tutucular. Ankara: Gazi Kitabevi.
• Esendal, M, Ş. (1983). “Haşmet Gülkokan”. Mendil Altında. Ankara: Bilgi Yayınevi, s. 74-87.
• Fraser, B. (1990). “Perspectives on Politeness”. Journal of Pragmatics. 14, 219-236.
• Huang, Y. (2007), Pragmatics, New York: Oxford University Press.
• İmamova, H. (2020). “Türkiye Türkçesinde Onay Anlatan Cümlelerde Nezaket İfadesi”. Dil Araştırmaları, 14 (27), 101-110. Retrieved from https://dergipark.org.tr/tr/pub/dilarastirmalari/issue/60269/877477
• Kansu-Yetkiner, N. (2016). “İncelik Kuramı ve Yüz Olgusu Bağlamında Çeviri Çalışmalarında İşlevsel-Edimbilimsel Eleştiri Yöntemi Uygulaması”. Dilbilim Araştırmaları Dergisi. 19, 31-50. Retrieved from https://dad.boun.edu.tr/tr/pub/issue/24371/258323
• Leech, G. N. (1983). Principles of Pragmatics. London and New York: Longman.
• Onursal Ayırır, İ. (2020). “Türkiye Türkçesinde Kalıp Sözler: Nezaket Kuramı Açısından Edimbilimsel Bir Değerlendirme”. Millî Folklor. Sayı 126, 86-98. Erişim adresi https://dergipark.org.tr/tr/pub/millifolklor/issue/55811/767020#article_cite
• Türk Dil Kurumu (2011). Türkçe Sözlük, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Utku, Ö. ve Çetin Köroğlu, Z. (2020). “Politeness and Style Differences in the Turkish language: the case of pre-service English language teachers”. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi. (19), 89-105. DOI: 10.29000/rumelide.752145.
• Yaylagül, Ö. (2013). “Kutadgu Bilig’deki Edimsöz Edimleri”. Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yarmakan-Semih Tezcan’a Armağan, Cilt 13, s. 443-472.
• Yoldaşev, A. A. (2012). “Türk Dillerinde Sesleniş Sözcükleri”. (Çeviren: Bahar Güneş), Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. Sayı 48, s.441-446.
• Zeyrek, D. (2001). “Politeness in Turkish and its linguistic manifestations: A sociocultural Perspective”. Linguistic Politeness Across Boundaries The case of Greek and Turkish. (edited by Arin Bayraktaroğlu ve Maria Sifianou), Amsterdam / Philadelphia: John Benjamins Publishing Company, s. 43-73.