KAZAK EDEBİ AYDINLARI: ALAŞ HAREKETİNİN MİLLÎ KURTULUŞ VE UYANIŞ MÜCADELESİ (ХІХ.-ХХ. YÜZYILLAR)

Yıl 2023, Cilt: 6 Sayı: 3, 1254 - 1264, 27.12.2023

Metin Ekici , Nurbol Bashirov

https://doi.org/10.55666/folklor.1374600

Öz

1917 Rus Devrimi'ni takip eden süreçte Kazakların yaşadıkları bölgelerde teşkilatlanarak oluştruduğu Alaş hareketi, A. Bökeyhanov, A. Baytursunov, M. Dulatov, H. Dosmuhamedov, J. Dosmuhamedov, İ. Jaynakov, B. Alibekov, A. Turlubayev, gibi isimler öncülüğünde şekillenmiştir. Ve bu hareket I. Genel Kazak Kurultayı'nı toplamış ve burada alınan kararla Alaş Partisi kurulmuştur. Bu parti etrafında toplanan aydınlar bir anlamda Kazak milli hareketinin de öncüsü konumuna gelmişlerdir. Bu anlayışın temel hareket noktası Kazak halkında zihni aydınlanma yaratmak suretiyle milli bir Kazak kimliği meydana getirmek olmuştur. XIX. yüzyılın ilk yarısında Kazak Hanlığı'nın bütünüyle ortadan kaldırılmasından sonraki süreçte, yeni bir devlet kurmak için girişilen bu teşebbüs, başta maddi imkansızlıklar, sosyo-ekonomik çöküntü ve Sovyet ideolojisinin halk arasında yarattığı etki olmak üzere pek çok sebepten dolayı başarısız olmuştur, ancak Alaş hareketinin ortaya koyduğu anlayış ve bu bağlamda ortaya çıkan milli uyanış hareketi bilhassa bu cereyanı takip eden yıllarda Kazak halkının zihin dünyasında bir milli mefkure olarak tezahür etmiştir. Bu makalede Kazakistan‘ın edebi ve siyasî figürlerinden önde gelen yazarlar A. Baytursınov, M. Dulatov ve M. Cumabayev’in Rus çarlığının sömürgeci ve baskıcı tutumlarına karşı mücadeleleri, bağımsız bir hükümet olan Alaş özerkliğinin kurulmasına yönelik çalışmaları incelenmektedir. Milli düşüncelerle Kazak bozkırlarında fikirleri kalıplaşan edebi ve siyasî aydınların, ülkenin kaderini ilgilendiren konulardaki genel yaklaşımları da ele alınmaktadır. Onların tutuklanma ve cezalandırılma nedenleri, kendilerini savunmaya çalışırken karşılaştıkları engeller, siyasî baskı mağduru olmaları ve akabinde aklanmalarına yönelik çalışmalar araştırılmaktadır. Bu yazarların halka gerçekleri göstermek konusundaki tutumu, şiirlerindeki “uyanış” sembolü ile ifade edilmiştir. Bu sembol vasıtasıyla millî ruhu yükseltmek, halkın aklını aydınlatmak, onlara eğitim vererek büyük bir devletin kurulması için sağlam bir altyapı oluşturmak hedeflenmiş ve bu konuda çeşitli eylem planları ortaya konarak milli bir mefkure yaratılmak istenmiştir. Kazak milli kimliğinin şekillenmesinde de bu “uyanış” fikri ve onun etrafında oluşan edebi anlayış etkili olmuştur. Buradan hareketle makalede, o dönemki edebiyatta yer alan mücadelenin milli ve siyasi yönlerini ortaya koymak amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Alaş-Orda, Millî Aydınlar, Millî Düşünce, Uyanış, Şiir, Bağımsızlık.

Kaynakça

• ABDİMANOV, Ö. (1993). Kazak Gazeti. Almatı. Alaş Kozğalısı Kayratkerlerining Resmi Aktaluwı https://melimde.com/1-xx-fasirdi-basindafi-azastandafi-onerkesipti-damui.html?page=70
• AZMUHANOVA, А. (2011). “Ult Ağartuwşıları jane Ulttık Müdde.” Kazak Tarihi Dergisi. № 4 (109).
• DULATBEKOV, N. https://abai.kz/post/12879
• DULATULI, М. (1909). Oyan, Kazak. Orınbor: Altın Orda.
• DULATULI, М. (1998). Ak Jol. Almatı: Altın Orda.
• ERJANOV, B. (1914). Tur, Kazak. Kazan.
• JAKIP, B. Ö. (2011). “Aybın.” Kazak Ansiklopedisi. Almatı.
• JUMABAYEV, М. (1997). Şığarmaları. Almatı: Mektep.
• JURTBAY, Т. (2016). Bol’ Moya, Gordost’ Moya- Alaş! Trilogiya. çev.Orınbay Janaydarov. Astana: Awdarma.
• KABIŞULI, G. (2003). “Magcannıng Akındığı.” Kazak Adebiyeti № 4 (109).
• KAKİŞEV, Т. (1997). Tar Jol Tayğak Keşuwding Tağdırı. Almatı: Sanat.
• KAMZABEKOV, D. (2002). Alaş jane Adebiyet. Astana: Foliant.
• KİRABAYEV, S. (2007). Alaşorda jane Ultşıldık Adebiyet. Almatı: Bilim.
• KOYGELDİYEV, М. (2008). Alaş Kozgalısı. Almatı: Mektep.
• KOYGELDİYEV, М. (2004). Ulttık Sayasi Elita. Kızmeti men Tağdırı. Almatı: Jalın.
• LANSON, G. (1896). Metod v İstorii Literaturı. Saint-Petersburg: Praksis.
• MAYTANOV, B. (1997). Söz Sırı. Almatı: KazNU.
• МUSSALY, L.; Daurenbekova L. (2021). Journal of Language and Linguistic St. C. 18, s. 1 447-457.
• NİSANBAYEV, A. (1998). Kazak Gazeti. Almatı.
• NURGALİ, R. (1997). Auezov jane Alaş. Almatı: Sanat.
• NURGALİ, R. (1998). Verşinı Vozvraşennoy Kazahskoy Literaturı. Astana: Foliant.
• NÜRPEYİSOV, К. (2010). Alaş Akikatı. Almatı: Anarıs Yayınları.
• ŞARİP, А. (2010). Söz Öneri jane Ulttık Ruh. Astana: Pedagogika-Press.
• SKALOZUBOV, N. (1910). Kazahskii Poet Ahmet Baytursınov v Tyurme. Reç.
• SMITH A.D. (1986). The Ethnic Origins of Nations. Oxford: Wiley-Blackwell.
• URL: https://e-history.kz/kz/seo-materials/show/29519/ e-history.kz