İktisadi Zihniyet Perspektifinden Osmanlı Tütün Sektörü Tarihi

Yıl 2023, Cilt: 7 Sayı: 1, 483 - 507, 25.01.2023

Cumali Bozpinar , Özgür Teoman

https://doi.org/10.25295/fsecon.1190164

Öz

Bu çalışmada, Osmanlı tütün sektöründeki gelişmeler üzerinden Osmanlı zihniyet ilkelerinden uzaklaşma süreci analiz edilmiştir. Osmanlı tütün sektöründe devletin kurumsal yapılanması sektörün vergilendirilmesi boyutunun ötesine geçmemiştir. Öte yandan XVIII. yüzyıldaki iktisadi gelişmelere bağlı olarak Osmanlı tütün sektöründe piyasa ilişkilerini hazırlayıcı koşulların oluştuğu gözlemlenmiştir. Osmanlı tütün sektöründe çeşitli bölgelerde piyasaya dönük üretimin yapıldığı “çiftlik” olarak adlandırılan işletmelerin başarıyla organize edilmesi fiskalizm ilkesinin sınırlanmasına, diğer ilkelerden ise uzaklaşılmasına yol açmıştır. XIX. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı İmparatorluğunun dış borçlanmaya başlaması, tütün sektörü kurumsal tarihinde dönüm noktası niteliğindedir. Bu süreçte kurulan Düyun-ı Umumiye İdaresi ve Reji Şirketinin hem devlet borçlarını geri ödemesi hem de kendi gelirlerinden devlete pay aktarması fiskalizm kapsamında değerlendirilmiştir. Diğer taraftan tütün kaçakçılığıyla mücadelede devletin esnek bir tutum sergilemesi, iaşe ilkesi çerçevesinde halkın geçimliğinin sağlanmasına öncelik verildiğini göstermektedir. Kaçakçılıkla mücadele için yapılan giderlerin, tütün gelirlerinden devlete aktarılacak payı düşürdüğü fakat bu durumun iaşe ilkesi uğruna fiskalizm ilkesinden ödün verilmesi olarak kabul edilebilir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Tütün, Zihniyet, İaşe, Gelenekçilik, Fiskalizm

History of Ottoman Tobacco Sector from the Perspective of Economic Mindset

Öz

In this study, the process of moving away from the Ottoman mindset principles was analyzed through the developments in the Ottoman tobacco sector. The institutional structuring of the state in the Ottoman tobacco sector did not go beyond the taxation of the sector. On the other hand, depending on the economic developments in the XVIIIth century, it was observed that the conditions for the market relations were formed in the Ottoman tobacco sector. The successful organization of the Ottoman tobacco sector in the enterprises under the name of "farm" (çiftlik), where production for the market was carried out, led to the limitation of the principle of fiscalism and to the departure from other principles. The beginning of foreign borrowing of the Ottoman Empire in the second half of the XIXth century is a turning point in the institutional history of the tobacco industry. Both the repayment of government debts and the transfer of a share to the government from their own revenues by the Düyun-ı Umumiye Administration and Reji Company, which were established in this process were evaluated within the scope of fiscalism. On the other hand, the flexible attitude of the state in the struggle against tobacco smuggling shows that priority is given to ensuring the livelihood of the people within the framework of the iaşe (subsistence). It can be accepted that the expenses made for the struggle against smuggling reduce the share of tobacco revenues to be transferred to the state, but this situation compromises the fiscalism for the sake of the iaşe.

Anahtar Kelimeler

Ottoman, Tobacco, Mindset, Provisionism, Traditionalism, Fiscalism

Kaynakça

• Altun, M. (1995). Osmanlı Tütün Tekeli: Memalik-i Osmaniye Duhanları Müşterek’ül-menfaa Reji İdaresi. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Altunsoy, B. (2021) Osmanlı Devleti’nde Tütün Kaçakçılığına Karşı Bir Örgütlenme: Reji Kolcuları ve Uygulamaları (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Bursa Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa.
• Arslan, İ. (2009). “İngiliz Konsolos Raporları Işığında 19. Yüzyıl Ortalarında Drama Sancağında Tütün Yetiştiriciliği”, Turkish Studies, 4 (3), 154-178.
• Aydın, M., Kaya, P. H. & Karaçor, Z. (2019). “Osmanlı İmparatorluğu’nda Özelleştirme Faaliyetlerine Örnek Olarak Reji Tütün İdaresi”, Niğde Ömer Halisdemir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1 (3), 18-28.
• Barkan, Ö. L. (1975). “Feodal Düzen ve Osmanlı Timarı”. Okyar, O. (Ed.) Türkiye İktisat Tarihi Semineri: Metinler/Tartışmalar 8-10 Haziran 1973. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınları (1-25).
• Berkes, N. (2013). Türkiye İktisat Tarihi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Blaisdell, D. C. (2008). Düyûn-ı Umûmiyye: Osmanlı İmparatorluğu’nda Avrupa Mali Denetimi (3. baskı). (A. İ. Dalgıç Çev.) İstanbul: Nesnel Yayınları.
• Bozpinar, C. (2020). “Weberyan Subjektif Rasyonalite: Osmanlı İktisadi Zihniyeti”, Efil Journal, 3 (9), 126-145.
• Çeken, Ç. K. (2013). İstanbul Ahkam Defterleri Üzerinden 19. Yüzyılda Osmanlı Tarımının Ekonomik ve Hukuki Yönleriyle Değerlendirilmesi (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Dağ, M. (2022). "27 Aralık 1886 Tarihli İnhisar-ı Duhan Nizamnamesinin Tatbikine Dair Bir Değerlendirme", Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (47), 162-180.
• Daşdemir, S. (2006). Kimi Tütün Çeşitlerinin Yetiştirilmesine Uygun Ekim Alanlarının Uzaktan Algılama Tekniği Kullanılarak Belirlenmesi ve Bunların Coğrafi Bilgi Sistemi Yazılımları Ortamında Sorgulanması Üzerine Bir Araştırma (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Ege Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İzmir.
• Demir, C. & Sönmez, Y. (2021). “Tütün Tarımının Sinop Sancağı’ndaki Sosyo-Ekonomik Yansımaları (1839-1923)”, History Studies Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, 13 (2), 471-495.
• Dığıroğlu, F. (2007). Memalik-i Osmaniye Duhanları Müşterekü’l Menfaa Reji Şirketi Trabzon Reji İdaresi: 1883-1914. İstanbul: Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi.
• Doğruel, F. & Doğruel, A. S. (Ed.) (2000). Osmanlı’dan Günümüze TEKEL. İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı.
• Ergün, S. G. & Uğurlu, K. E. (2006). “1935 Yılından Günümüze Türkiye’de Tütün Ekimi ve Üretiminde Bölgesel Değişimler ile Alternatif Ürün Projesinin Etkileri”, içinde IV. Ulusal Coğrafya Sempozyumu Bildiri Metinleri. Ankara: Ankara Üniversitesi (115-134).
• Genç, M. (2006). “Mukataa”, içinde Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (cilt 31, 129-132), Erişim http://www.islamansiklopedisi.org.tr/mukataa.
• Genç, M. (2012). Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Heckscher, E. F. (1935). Mercantilism (cilt 2). London: George Allen & Unwin Ltd.
• İnalcık, H. (2009). “Çift-Hane Sistemi: Osmanlı Kırsal Toplumunun Örgütlenmesi”, içinde Osmanlı İmparatorluğu'nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi I. (H. Berktay Çev.) İstanbul: Eren Yayıncılık (187-199).
• İnalcık, H. (2012). “Timar”, içinde Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (cilt 41, 168-173), Erişim https://islamansiklopedisi.org.tr/timar.
• İnalcık, H. (2013). Osmanlı İmparatorluğu Klâsik Çağ (1300-1600). (R. Sezer Çev.) İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• İnalcık, H. (2014). “Çiftliklerin Doğuşu: Devlet, Toprak Sahipleri ve Kiracılar”, içinde Osmanlı’da Toprak Mülkiyeti ve Ticari Tarım (2. baskı), Keyder, Ç. & Tabak, F. (Ed.). (Z. Altok Çev.) İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları (15-34).
• İnan, H. İ. (1991). Osmanlı İmparatorluğu'nda Devlet ve Köylü. İstanbul: İletişim Yayınları.
• İslamoğlu, H. (2014). “16. Yüzyıl Anadolusu’nda Köylüler, Ticarileşme ve Devlet İktidarının Meşrulaştırılması”, içinde Osmanlı’da Toprak Mülkiyeti ve Ticari Tarım (2. baskı), Keyder, Ç. & Tabak, F. (Ed.). (Z. Altok Çev.) İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları (57-80).
• Kallek, C. (2007). “Okka”, içinde Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (cilt 33, 338-339), Erişim http://www. https://islamansiklopedisi.org.tr/okka.
• Karabacak, K. (2017). “Türkiye’de Tütün Tarımı ve Coğrafi Dağılışı”, Coğrafi Bilimler Dergisi, 15 (1), 27-48.
• Karagöz, F. G. (2020). “17. Yüzyılda Mühimme Defterleri ve Ayntậb/Antep Şer’iye Sicilleri Örneklerinde Kahvehậnelerin Kapatılması ve Tütün Yasaklarının Uygulanması”, Hacettepe Hukuk Fakültesi Dergisi, 10 (2), 494-554.
• Kasaba, R. (1993). Osmanlı İmparatorluğu ve Dünya Ekonomisi. İstanbul: Belge Yayınları.
• Noviçev, A. D. (1979). Osmanlı İmparatorluğu’nun Yarı Sömürgeleştirilmesi. (N. Dinçer Çev.) Ankara: Onur Yayınları.
• Oktar, T. Ö. (1999). “Tütün Reji Şirketi-Memâlik-i Şâhâne Duhanları Müşterek-ül Menfaa Reji İdaresi, Reji Şirketinin Kuruluşundan Önceki Gelişmeler”, içinde Osmanlı (cilt 3), Eren, G. (Ed.). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları (459-464).
• Önsoy, R. (1999). Mali Tutsaklığa Giden Yol: Osmanlı Borçları (1854-1914). Ankara: Turhan Kitabevi Yayınları.
• Özcan, T. (2007). “Pazar”, içinde Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (cilt 34, 194-203), Erişim http://www.islamansiklopedisi.org.tr/pazar.
• Özveren, E. (2007). “Bazaars of the Thousand and One Nights”, The European Journal of The History of Economic Thought, 14 (4), 629-655.
• Pala, C. (1996). “Osmanlı İmparatorluğunda Tarımsal Örgütlenme”, Ekonomik Yaklaşım, 7 (21), 39-69.
• Pamuk, Ş. (2002). “Kuruş”, içinde Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (cilt 26, 458-459), Erişim http://www.islamansiklopedisi.org.tr/kurus.
• Pamuk, Ş. (1984). Osmanlı Ekonomisi ve Dünya Kapitalizmi: 1820-1913. Ankara: Yurt Yayıncılık.
• Pamuk, Ş. (2010). Osmanlı-Türkiye İktisadi Tarihi: 1500-1914 (6. baskı). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Parvus Efendi (1977). Türkiye’nin Malî Tutsaklığı, Sencer, M. (Ed.). İstanbul: May Yayınları.
• Quataert, D. (1987). Osmanlı Devleti'nde Avrupa İktisadi Yayılımı ve Direniş (1881-1908). (S. Tekay Çev.) Ankara: Yurt Yayınları.
• Quataert, D. (2008). Anadolu’da Osmanlı Reformu ve Tarım: 1876-1908. (N. Ö. Gündoğan & A. Z. Gündoğan Çev.) İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Rudra, A. (1988). “Pre-Capitalist Modes of Production in non-European Societies”, The Journal of Peasant Studies, 15 (3), 373-393.
• Sahillioğlu, H. (1989). “Akçe”, içinde Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (cilt 2, 224-227), Erişim https://islamansiklopedisi.org.tr/akce
• Stergiopoulos, D. (2016). “Tobacco Cultivation and Trade in Kavalla and the Ottoman Financial Policy: A Case of Financial Growth in the Late Ottoman Empire”, Advances in Historical Studies, 5 (2), 92-101.
• Şahin, G. & Taşlıgil, N. (2013). “Türkiye’de Tütün (Nicotiana Tabacum l.) Yetiştiriciliğinin Tarihsel Gelişimi ve Coğrafi Dağılımı”, Doğu Coğrafya Dergisi, 18 (30), 71-102.
• Teoman, Ö. & Bozpinar, C. (2020). “XIX. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu ve Japonya'da Sanayisizleşme: İpekli İmalatı Üzerine Karşılaştırmalı Bir Değerlendirme”, Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 42 (1), 157-179.
• Teoman, Ö. & Bozpinar, C. (2021). “Osmanlı İmparatorluğu’nda Celali İsyanları: Chayanovyan Bakış Açısıyla Bir Değerlendirme”, Akdeniz İİBF Dergisi, 21 (1), 121-130.
• Ünal, M. (2007). “Tütünün Dört Yüz Yılı”, içinde Tütün Kitabı (2. baskı), Naskali, E. G. (Ed.). İstanbul: Kitabevi (17-33).
• Wallerstein, I. (1979). “The Ottoman Empire and the Capitalist World-Economy: Same Questions for Research”, Review, 2 (3), 389-398
• Wallerstein, I. (2011a). Dünya-Sistemleri Analizi: Bir Giriş. (E. Abadoğlu & N. Ersoy Çev.) İstanbul: bgst Yayınları.
• Wallerstein, I. (2011b). Modern Dünya Sistemi III (2. baskı). (L. Boyacı Çev.) İstanbul: Yarın Yayıncılık.
• Yapıştıran, C. (2013). 19. Yüzyıl İkinci Yarısında Bitlis ve Tütün (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Yılmaz, F. (2005). Osmanlı İmparatorluğu’nda Tütün: Sosyal, Siyasî ve Ekonomik Tahlili-1600-1883 (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.